Quaestio de divino velle et scire
Résumé
Édition critique de la question disputée sur le savoir et le vouloir divin, classée comme sixième question de la première partie de la Summa d’Olivi.
Entrées d’index
Mots-clés :
Gdańsk Biblioteka Polskiej Akademii Nauk Mar. F. 309, Montefano (Fabriano) Bibl. Conv. Padri. Silvestrini cod. 19, Vaticano BAV Borgh. 322, Vaticano BAV Borgh. 358Plan
Haut de pageTexte intégral
Introduction
- 1 La numérotation des questions a été établie par Josef Koch, « Der Sentenzkommentar des Petrus Johan (...)
- 2 Sylvain Piron, « Chronologie des œuvres d’Olivi », Oliviana, 6, 2019, § 00.
- 3 S. Piron, « La liberté divine et la destruction des idées chez Olivi », in A. Boureau, S. Piron (di (...)
1La longue question sur le savoir et la volonté divine publiée ici constitue la dernière pièce inédite des questions réunies dans le premier livre de la Summa quaestionum de Pierre de Jean Olivi1. Sa rédaction est contemporaine des questions sur le libre arbitre et la liberté de la volonté humaine (Summa II, 57 et 58), produites à Narbonne dans les années 1277-12782. Elle a pour intérêt d’aborder dans les mêmes termes la volonté et la science divine. De même que Dieu aurait pu vouloir autre chose que ce qu’il a voulu et veut, il faut admettre qu’il aurait pu ne pas connaître ce qu’il connaît effectivement, ou connaître autre chose que ce qu’il connaît. L’introduction d’un élément d’indétermination et de liberté dans le savoir que Dieu a du monde impose de creuser un écart entre deux plans différents, en distinguant la connaissance des réalités possibles de la connaissance actuelle des étants que Dieu a effectivement voulu créer. Inédit et rarement pris en compte, ce texte constitue un document essentiel de la théologie d’Olivi, et notamment de l’élaboration de sa radicale de la liberté de la volonté. À la suite d’une édition de ce texte en deux volets, on trouvera plus loin la reproduction d’un article initialement paru en 1999 qui présentait et situait son contenu3.
- 4 Vatican, Borgh. 322 et Borgh. 358, décrits in Anneliese Maier, Codices Burghesiani Bibliothecae Vat (...)
- 5 P. G. Pagnani, « I codici dell'archivio dei PP Benedettini-Silvestrini di Montefano presso Fabriano (...)
- 6 Otto Günther, Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek, t.5 , Die Handschriften der K (...)
- 7 Il s’agit des questions « An esse rerum creatarum sit in genere substancie vel accidentis », égalem (...)
2Les deux principaux manuscrits qui la comportent, connus depuis longtemps, sont tous les deux liés à la censure subie par Olivi en 1283. L’un (Borgh. 358) a été confisqué à cette occasion, tandis que l’autre a été copié au couvent parisien à partir de papiers saisis à Montpellier, afin de servir d’instrument de travail à la commission des censeurs (Borgh. 322)4. Deux témoins supplémentaires ont pu être identifiés. Dans un codex appartenant à l’ermitage bénédictin de San Silvestro in Montefano, sur la montagne qui surplombe Fabriano, un état incomplet de la question figure à la suite d’une collection des Quaestiones de perfectione evangelica5. Une autre copie partielle se trouve dans les derniers feuillets d’une riche anthologie lullienne, composée par le chanoine et prédicateur polonais Augustin Dirsaw, actif à la cathédrale de Frombork sur les bords de la lagune de la Vistule, dans les premières décennies du XVe siècle6. Sans connaître le nom de leur auteur, Dirsaw complète son recueil d’écrits de Ramón Llull par plusieurs textes d’Olivi : l’un de ses principia bibliques (Vacate et videte) est copié sur la page de garde, tandis qu’apparaissent à la fin du volume, le De perlegendis (f. 192v-194v), des questions philosophiques inédites (f. 194v-197v)7, une version légèrement abrégée de la question I, 6 (f. 200v-204v) et quelques passages de la question sur les raisons séminales (Summa II, 31), décrite comme questio alchimistica (f. 205v-206v). La présence de tels textes dans le nord de la Pologne est tout à fait remarquable, alors que leur circulation a été très réduite après les différentes mesures de répression prises entre 1299 et 1318. Collectionneur avisé d’écrits lulliens, Dirsaw a pris sa copie sur un recueil plus vaste qu’il a pu rencontrer au cours de ses voyages. En dépit de son caractère partiel, ce témoin est particulièrement précieux car il témoigne d’un état révisé du texte. La longue question annexe concernant le statut des idées divines est désormais détachée de la question principale. On peut reconnaître ici une intervention typique des opérations éditoriales réalisées par Olivi à l’occasion de l’édition de sa Somme.
Manuscrits
3A : Biblioteca Apostolica Vaticana, Borgh. 322, fol. 169rb-179vb.
4B : Biblioteca Apostolica Vaticana, Borgh. 358, fol. 154ra-165ra.
5G : Gdańsk, Biblioteka Polskiej Akademii Nauk, Mar. F. 309, f. 200r-204vb
6M : Montefano (Fabriano), Bibl. Conv. Padri. Silvestrini, cod. 19.
Principes d’édition
- 8 Ces passages sont indiqués dans le corps du texte par des repères « h » (pour hic) et « f » (pour f (...)
- 9 Damase Laberge (éd.) « Responsio fratris Petri Ioannis ad aliqua dicta per quosdam magistros parisi (...)
7Bien qu’il constitue le seul témoin d’une version révisée de la question, G comporte un nombre trop élevé d’abréviations volontaires et d’altérations accidentelles pour être pris comme témoin de base. Il semble préférable de retenir de façon prioritaire les leçons de B. Copié dans les années 1280-82 dans un couvent franciscain de Languedoc ou de Provence, il a été soigneusement révisé par son commanditaire, qui corrige des leçons erronées ou restitue des omissions accidentelles. On ne retiendra qu’un nombre limité d’interventions de G qui paraissent indubitablement refléter des interventions de l’auteur, notamment les quelques corrections qui conduisent à faire des développements sur les idées divines une question annexe. Une attention particulière doit être apportée aux variantes propres à A, qui a été employé lors de la censure de 1283. C’est sur ce manuscrit qu’ont été pris les extraits rassemblés dans un rouleau qui fut ensuite diffusé dans les couvents du Midi8. En dépit de l’alourdissement de l’apparat qui en résulte, il a semblé utile de mettre en lumière l’étendue des erreurs de copie de ce témoin. On tiendra également compte des variantes qui apparaissent dans les citations qu’Olivi fait de cette question dans sa réponse au « Rouleau »9. En revanche, les nombreuses leçons erronées de M n’ont pas été reportées.
Plan de la question
81. Arguments tenant la partie négative
92. Réponse positive
102. 1 Du point de vue de la hauteur de la majesté divine et de son impérieuse domination
112. 2 Du point de vue de notre sujetion à son ordre
122. 3 Du point de vue de la rectitude et de la perfection des lois humaines et divines et des vertus morales
132. 4 Notandum : les arguments contraires infèrent des similitudes à partir de ce qui est dissemblable ; confondent intelligence et imagination de Dieu
142. 5 Advertendum : ce que le vouloir et le savoir divin ont en commun avec les autres actes et puissances, et ce qui leur est propre.
153. Réponse aux 16 arguments contraires
Edition du texte
- 10 potuerit] potuit A
- 11 que] quod G
- 12 queritur] queratur A
- 13 prescivit] scivit ABM
16Utrum Deus potuerit10 nolle que11 voluit et vult, et velle que noluit nec vult, et idem queritur12 de scientia eius, utrum scilicet potuerit nescire seu non prescire ea que prescivit13 et scit debere fieri et esse, et econverso ?
<1. Argumenta in contrarium>
17Et videtur quod non.
- 14 contradictoria] contradictio A
- 15 possint] possunt G
- 16 in] hic corr. G
18<1> Impossibile est quod contradictoria14 possint15 esse simul in eodem. Sed si hoc potuit esse in16 Deo, ibi potuerunt esse contradictoria simul, cum in Deo nulla possit cadere successio. Unde non potuerunt ibi esse successive velle res facere et nolle eas facere. Simul autem posita vere sibi contradicunt, ergo etc.
- 17 huius] huiusmodi G
- 18 et] aut G
- 19 pro] in A
- 20 sunt] sint ABM
19<2> Item, velle huius17 et18 nolle, prout in Deo ponuntur, aut sibi contrariantur, aut non. Si non, ergo potuerunt in eo esse simul, et ita potuit in eo esse simul voluntas et noluntas faciendi eandem rem pro19 eodem nunc, quod est impossibile. Si autem sibi contrariantur, sed impossibile est dare contraria in deo, nec simul nec successive, cum quecumque sunt in Deo, sunt20 omnino eadem inter se, ergo etc.
- 21 diceres] dicetur BM diceretur A
- 22 contradictio vel] om. G
- 23 quod] hoc A sic M
- 24 quod sic arguitur] om. G
- 25 huius] huiusmodi G
- 26 nulla realis] nullatenus G
20Forte diceres21 quod huius contradictio vel22 contrarietas non est in divino velle, set solum in eius obiecto seu connotato. Contra, quod23 sic, arguitur24. In eo quod nichil est secundum se, nichil [M136r] potest realiter poni. Sed huius25 obiecta divini velle, antequam fierent, nichil penitus erant in se ipsis. Ergo nulla realis26 contrarietas vel contradictio poterat in eis esse, ergo etc. Preterea, obiecta huius in quantum talia potius dicunt aliquid reale in divino velle et in divino scire quam in se ipsis. Ergo contrarietas vel contradictio quam in se includunt potius dicit aliquid reale in divino velle et scire quam in se ipsis.
- 27 est] om. AB
- 28 simplex] simpliciter B
- 29 esse vera … et nolle] om. A
- 30 et] vel B
- 31 illud oppositum] om. B
- 32 contradictionis add. A
- 33 ita add. A
- 34 simul] om. AB
21<3> Item, impossibile est27 quod una simplicissima essentia claudat in se simul vel successive rationes contradictorias, et similiter impossibile est quod unus simplex28 intellectus simul et semel intelligat contradictoria pro eodem nunc esse vera. Sed si Deus potuit nescire et nolle29 ea que scit et vult, totum istud sequitur. Hoc enim non potuit esse nisi essentia divini actus, scilicet sciendi et volendi, haberet in se rationes reales sciendi et volendi contradictorias. Non enim Deus potuit aliquid scire et velle nisi haberet in se rationem realem illius scire et30 illius velle, et eodem modo non potuit oppositum scire vel velle nisi haberet in se rationem realem, que esset tota quidditas illius scire quo sciebat illud oppositum31. Sicut autem velle et nolle respectu eiusdem32 contradicunt sibi, et ideo non possunt esse [A 169va] esse simul in deo, ita et33 rationes eorum contradicunt sibi, ergo non potuerunt esse simul34 in Deo, aut si possunt, tunc sequitur impossibile premissum in prima propositione.
- 35 scire om. B
- 36 deo] adeo G
- 37 aut] et G
- 38 et] vel G
- 39 aliquid reale adimi et] om. A
- 40 impossibilissimum] impossibile G
22<4> Item, negatio alicuius affirmacionis aliquid reale adimit, et destructio negationis aliquid ponit. Ergo negare in Deo quodcumque eius scire35 [G 200vb] esset aliquid reale adimere deo, et destruere seu tollere aliquod suum nescire esset sibi addere aliquod verum scire. Sed quando dicitur quod Deus potuit nescire aut36 nolle que scit aut37 vult et38 econverso, ibi ponitur potuisse esse negatio alicuius affirmacionis et destructio alicuius negationis. Ergo eo ipso ponitur potuisse in Deo aliquid reale adimi et39 aliquid reale addi, quod est impossibilissimum40.
- 41 vel] om. A
- 42 vel variatione] om. G
- 43 voluntate] volente G
- 44 ipsa] facta A
- 45 esse add. A
- 46 et] vel G
- 47 universaliter] naturaliter G
23<5> Item, ab uno contradictoriorum non potest transiri ad alterum, nulla mutatione vel41 variatione42 facta in aliquo. Ergo, de non voluntate43 non potuit Deus fieri volens, vel econverso, sine [B 154rb] variatione facta in aliquo. Sed in creatura non potuit fieri, cum ipsa44 esset omnino nichil, et cum divinum45 velle et46 nolle universaliter47 precedat omnem variationem creature, tamquam causa suum effectum, ergo oporteret quod hec variatio esset in Deo.
- 48 vere add. A
- 49 scientie] scire G
- 50 deitatem] divinitatem G
- 51 diminuere] destruere A
- 52 et declinare] et detruncare G vel detractare et destruere M
24<6> Item, scientia rerum ponit aliquam perfectionem in Deo. Unde et per perfectionem quam in se includit scientia rerum, probamus quod impossibile est aliquam rem esse vel fore quam Deus nesciat. Ergo48 negare huius scientie49 est negare veram perfectionem divinam, sicut et negare Deum posse facere hanc rem vel illam est negare aliquam perfectionem divini posse. Hoc autem est deitatem50 diminuere51 et declinare52.
- 53 huius] hic A huiusmodi M
- 54 factum add. M
- 55 potest] potuit G
- 56 factio] perfectio A
- 57 productiones] perfectiones A
25<7> Item, quod est huius et prius non erat huius53, est factum huius, et illud quod54 modo est et prius non erat, est eductum in esse. Ergo si Dei velle est modo huius obiecti, et prius quantum est de se non erat, ergo est factum huius, sed in Deo non potest55 cadere aliqua factio56 seu productio, preter personales productiones57, ergo etc.
- 58 nunc] non G
26<8> Item, quod est et potuit non esse, habet esse possibile, et potuit amittere suum esse. Sed deum velle mundum esse est nunc58 verum. Ergo si potuit non esse verum, huiusmodi velle non habet esse necessarium sed possibile, et potuit amittere veritatem sui esse.
- 59 sine] si A
- 60 ergo nunquam … productionem] om. A
- 61 et] om. G
- 62 cum] si A
- 63 spectent] spectant G
27<9> Item, quod non est, nunquam potuit esse nisi produceretur in esse, quia quod sine59 omni productione potuit esse, nunquam fuit non ens. Sed Deum nolle mundum esse, non est modo. Ergo nunquam potuit esse, nisi per productionem, et ut videtur non nisi per productionem60 de nichilo. Sed huiusmodi productiones impossibile est poni in Deo, et61 maxime cum62 spectent63 ad essentialia, non ad personalia.
- 64 dicit] dicet GM
28<10> Item, omnis potestas videtur esse respectu alicuius actus vel effectus. Ergo deum posse vel potuisse velle quod non vult, dicit64 potestatem alicuius actus seu effectus, et ita respectu alicuius producendi.
- 65 ad] om. BM
- 66 est] esse B
- 67 minus add. A
29<11> Item, potestas oppositorum seu ad65 opposita est66 naturaliter prior ipsis oppositis, ergo potestas que est in Deo ad velle et nolle est naturaliter prior quam ipsa. Sed impossibile est [A 169vb] in Deo esse aliquid [G 201ra] secundum naturam prius et posterius, et multo minus secundum67 tempus, ergo etc.
30<12> Item, Deus non potuit nolle quod vult aut econverso, nisi per hoc quod suum velle poterat sic vel sic determinari ad hoc vel ad illud obiectum. Sed in Deo non potest talis determinacio vel determinata applicatio fieri : tum quia Deus non potest limitari ad aliquid ; tum quia nichil potest sibi addi ; tum quia oportet quod divinum velle prius esset naturaliter indeterminatum respectu huius vel illius, quam determinaretur ad hoc vel ad illa.
- 68 quam prius] om. A
- 69 ponitur] potest AG
- 70 ponitur] potest G
- 71 et] om. A
- 72 volebat] voluit G
- 73 has res fieri quam nolebat] om. A nolebat] volebat G
- 74 libertate] liberalitate B
31<13> Item, quandocumque omnia stant sicut prius, et nichil amplius est in re quam prius, nichil amplius aut aliter potest vere dici quam prius68. Sed quando Deus ponitur69 velle res, nichil aliud ponitur quam quando ponitur70 res nolle, nec in Deo nec in creatura, et idem est de opposito. Ergo quando dicitur Deum velle res fieri, ita bene potest dici nolle eas fieri, vel econverso. Et quando dicitur quod, quantum est de se et71 absolute, non plus volebat72 has res fieri quam nolebat73, sed hoc ex sua libertate74, non ex nature sue necessitate ita voluit, [B 154va] non plus in Deo ponimus nec aliter aliquid quam si hoc non adiecissemus. [M 136v] Ergo non magis est hec adiectio vera quam suum oppositum.
- 75 diligebat me nec volebat] indigebat A
- 76 libertate] liberalitate A
- 77 nos] om. A
- 78 non possunt] om. A
- 79 nichil ita] inchoata A
- 80 ergo] sic A
- 81 diligit] dilexit AGM
32<14> Item, si Deus, secundum suum velle prout est in eo absolute et essentialiter, non diligebat me, nec volebat75 me fieri, sed solum per hoc quod ex sua libertate76 erat determinatus ad me, seu fecit me obiectum determinatum eius. Ergo quando dicitur quod Deus diligit nos77, non predicamus absolute veritatem divini amoris, sed solum quandam nescio quam determinationem eius ad suum obiectum, vel obiecti ad ipsum, que determinationes proprie non possunt78 dici amor. Sed nichil ita79 intendit predicare fides nostra, sicut quod Deus veraciter diligit et dilexit nos. Ergo80 videtur quod secundum absolutam essentiam sui amoris, diligit81 nos et voluit esse. Ergo ita parum potuit non diligere nos sicut nec seipsum.
- 82 eadem] eas G om. A
- 83 quam] aut A
33<15> Item, res quas Deus fieri voluit, aut fuit melius eadem82 fieri quam83 non fieri, aut minus bonum, aut eque bonum, et idem dico de hiis quas noluit fieri. Si fuit melius : sed Deus non potuit nolle id quod erat melius illum velle, et econverso. Si vero fuit minus bonum : sed Deus non potuit velle illud quod erat minus bonum eum velle et facere, quam nolle et non facere. Si autem erat eque bonum : sed de duobus eque bonis, nulla est ratio magis dimittere aut preeligere unum quam reliquum. Ergo Deus sine ratione et quasi a fortuna vel a casu preelegisset istum mundum facere, potius quam alia, aut potius quam non facere.
- 84 divino exemplari] divina essentia A
- 85 se habente in representando, semper uniformiter] om. AM
- 86 vel] et B
- 87 nisi] non A
34<16> Item, divino exemplari84 semper uniformiter se habente in representando, semper uniformiter85 se habet divinus intellectus intelligendo ea que per divinum exemplar representantur. Et eodem modo, ultimo fine seu divina bonitate uniformiter se habente ad ea que sunt ordinabilia ad ipsam sicut ad ultimum finem, uniformiter se habebit divina voluntas ad ea volenda vel86 nolenda, [G 201rb] cum nichil velit aut nolit [A 170ra] nisi87 propter suam bonitatem et secundum quod exigit ratio sue bonitatis, sed illa se habent semper uniformiter, ergo etc.
<2. Responsio>
- 88 ponere] om. A
- 89 eum] om. A
35Ad questionem istam dicendum quod necesse est, tam secundum fidem catholicam quam secundum rationem rectam, ponere88 quod Deus potuerit nolle facere eas res quas facere voluit et vult, et potuit velle multa que noluit, et idem dico de divino scire. Hoc enim clamat ex parte Dei sue maiestatis altitudo seu sua imperiosa dominatio. Et ex parte nostre, subiectionis ad eum plenitudo, et gratitudinis et reverencie et amicicie et confidencie debitus ad eum89 ordo, et moralium virtutum et divinarum et humanarum legum perfectio et rectitudo, et universaliter omnis boni humani conservatio et certitudo.
<2. 1. Ex parte divinae maiestatis>
- 90 hoc] enim A
36Clamat hoc90 quidem primo sue maiestatis et dominationis altitudo. Nam si Deus nullo modo potuit in rebus condendis aut non condendis aliquid aliter velle quam voluit, nichil omnino libere et imperiose dominationis super ipsas res habuit aut habet, ita parum sicut nec sol habuit super irraditionibus suis.
- 91 istas add. A
- 92 et coartatione] om. A
- 93 omnibus] add. A
- 94 tamen] om. G
- 95 se] om. G
- 96 et quod iste non fieret] om. A
- 97 ita] om. A
- 98 scientia] essentia A
- 99 vel] et GM
37Preterea hoc esse non potuit, nisi divina voluntas et scientia esset naturaliter determinata ad91 [B 154vb] res sic producendas, et sic volendas, et sciendas, et nisi divina potestas esset solummodo potens ad res huiusmodi sic et non aliter producendas, quod poni non potest sine maxima limitacione et coartatione92 divine scientie, voluntatis et po propositionibus tentie. Et licet talem coartationem in Deo ponere de se sit valde absurdum, pro eo quod statim omnibus patet quod hiis93 positis, Deus non est id quo maius et melius cogitatur non potest, nichilominus tamen94 ipsa ratio potentie, scientie et voluntatis clamat hanc limitationem in eis non esse. Cum enim scientia, quantum est de se, se extendat ad omne scibile, dicere quod divina scientia non possit extendere se95 ad omne scibile, est idem quod dicere quod in eo non est omnis ratio et perfectio scientie. Constat autem quod ita fuit, quantum est de se scibile, possibile et volibile, quod unus alius mundus fieret et quod iste non fieret96, sicut econverso. Non enim plus de ratione fiendi seu essendi, nec plus de contradictione potest inveniri in uno quam in alio quantum est ex parte ipsorum. Ergo ita97 potuit divina scientia98 vel99 voluntas et potentia extendere se ad illud, sicut et ad istud.
- 100 etiam] et G
- 101 possemus] possumus A
- 102 hec] add. A
38Preterea, quis dicet quod Deus non potuit cogitare quicquid potest habere rationem cogitabilis, et posse quicquid potuit habere rationem possibilis et diligibilis, cum hoc non solum ponat eum limitatum quoad se et quoad huiusmodi obiecta, sed etiam100 aliquo modo respectu nostri, quia nos saltem successive possumus in infinitum semper plura de istis cogitare et velle, et ita per successionem possemus101 transcendere102 [G 201va] ambitum divini cogitatus.
- 103 natura] essentia A
- 104 potentie] possibilis B
- 105 est] add. G
- 106 cum] om. A
39Preterea cum Deus et totus eius actus sit de [M137] se absolutissimus, nec ad aliquam rem sit de sua natura103 aut applicatus, aut etiam ordinatus, quia ista si proprie sumantur, dicunt actum alicuius protensibilis et inclinabilis et applicabilis et ordinabilis ad aliud. Unde implicant in se intellectum potentie104 passive, que in Deo esse non potest, nisi forte dicatur quod tota divina essentia sit ipsa applicatio et protensio ad res. Cum etiam omne illud quod105 ex essentia sua essentialiter ordinatur ad aliud non sit omnino absolutissimum in suo esse, nec de se sit sibi sufficiens [A 170rb] bonum cum106 essentialiter tendat ad aliud tamquam ad quedam bonum, nec habeat plene rationem ultimi finis, quia ultimus finis in quantum talis non est ad alia ordinari, sed potius alia ordinantur ad ipsum.
- 107 predicta] primo dicta A
- 108 ipse] ex se A
- 109 et applicatus] om. A
40Dicere predicta107 de Deo non est aliud quam ipsum universaliter blasphemare, et maxime quia, inter cetera per qua probamus omnia entia esse ab alio, probamus per hoc quod omnia naturaliter sunt inclinata ad aliquam certum finem et ad aliquod genus operationis. Per hoc enim concludemus quod oportet esse aliquod primum qui eis indiderit huiusmodi applicationem, et qui inclinaverit ea ad istud. Unde a simili idem sequeretur in Deo, si ipse108 ex natura sua est determinatus et applicatus109 ad aliqua agenda vel non agenda. Si autem non est ex natura sua determinatus ad ista, sequitur neccessario quod sit libere potens super omnia.
- 110 ad deum diligendum et divinam essentia est determinata] om. A
- 111 non possit] noluit A
- 112 alia quam] nisi A
41Si autem contra hoc instetur quod divina voluntas est determinata ad Deum diligendum, et divina essentia est determinata110 [B 155ra] ad productionem personarum, patet quod instantia hec frivola est, quia hoc non est per aliquam determinacionem seu determinatam applicationem divine nature et voluntatis, sed solum per excessivam sufficentiam bonitatis et actualitatis que est in eis, quia divina voluntas non posset non diligere summum bonum, nisi deficiendo a ratione summe bonitatis. Unde hec posse non esset posse, sed potius deficere a vero posse, et idem est de productione personarum. Non potest autem dici quod divina voluntas non possit111 creare, aut velle alia quam112 que voluit, nisi deficiendo a vero posse, cum hec verissime sonat veram potestatem et libertatem. Et etiam omni creatura deficiente, nullus defectus per hoc ponitur in Deo, nec per eius positionem vel negationem aliquid divine bonitati accrescit vel decrescit.
<2. 2. Ex parte subiectionis nostrae>
- 113 habundantissime] om. A
- 114 experiri possimus] experti sumus G
- 115 unumquodque predictorum vel consimilium evidentissime] quodlibet istorum manifeste G
42Clamat hoc secundo ex parte nostri, et universaliter, omnis ad Deum debitus ordo. Dictat enim naturalis ratio quod summe debemus Deo nostro per obedientiam subici, et ipsum summe metuere et reveri, [G 201vb] et de eius offensa summe dolere, et eam summe precavere, et quod ei debemus summe grati esse, et in ipsum summe confidere, et eius amiciciam summe desiderare. Et insuper habundantissime113 experimur et experiri possumus114, tam in nobis quam in aliis, quod quanto plus unusquisque secundum modos istos ordinatur in Deum, tanto plus illuminatur et fortificatur et elevatur et iocundatur et quietatur in omni vero et bono. Sed si Deus omnia facit necessario, ita quod nichil potest aliter agere aut non agere, totum contrarium sequitur et sequi debet, sicut deducenti sigillatim unumquodque predictorum vel consimilium evidentissime115 patet.
<2. 3. Ex parte virtutum et legum>
- 116 regimine] dominio G
- 117 forte] om. A
- 118 suam] om. AG
- i Voir P. J. Olivi, Quaestiones in secundum librum Sententiarum (=Summa quaestionum), ed. B. Jansen, (...)
- 119 sit] om. G
- 120 et add. G
- 121 precipue] precipui G
- 122 conuntur] coventur B Ex quo … conuntur] canc. G
43Clamat etiam hic tertio moralium virtutum et divinarum et humanarum legum, et totius boni humani utilitas et rectitudo. Si enim Deus non habet liberum imperium et dominium super regimine116 nostro et totius universi, tunc multo minus nec aliqua creatura ipsius habebit aliquid vere libertatis, nec veri imperii, nisi forte117 ponatur quod [A 170va] creatura sit liberior creatore suo. Sed tollere libertatem suam118 in nobis est universaliter exterminare omnia predicta, sicut in questione de libertate humane voluntatis plenius est ostensumi, ergo multo magis tollere libertatem Deo, hec omnia exterminabit. Ex quo patet quam periculosum et quam blasphemium sit119 sequi doctrina Aristotelis et sequencium eius, quoniam unum de principalibus fundamentis totius philosophie sue est quod Deus, quicquid fecit et facit, necessario fecit, sicut patet 8 Phisicorum, ex rationibus quibus probat mundi eternitatem et motum primi mobilis esse causam omnium aliorum motuum, et omnium temporalium, et omnium que quandoque sunt120, quandoque non sunt. Unde non miror si precipue121 sequaces eius veritatem libertatis nobis aufferre conuntur122.
- 123 etiam] om. A
- 124 patet] om. AG
- 125 cooperacione] comparacione A
- 126 suos] suorum A
- 127 consequens] accidens B
- 128 nec] enim A
- 129 eiusdem, om. A
- 130 explicationem] applicationem A
- ii Voir P. J. Olivi, An in divinis sit personalis productio et pluralitas, ed. M. Schmaus, Der liber p (...)
- 131 tactum] necesse A
- 132 et tactum est etiam inde aliquid] om. G
- iii Cf. Quaestiones, t. 2, q. 54, p. 247.
44Manuducit etiam123 nos ad hoc aliqualiter potentiarum nostrorum conditio. Actus enim uniuscuisque earum, pro quanto trahunt ab eis suam essentiam, omnis sunt unius speciei, sicut et potentia a qua exeunt quemadmodum radii a sole vel igne exeuntes in quantum tales sunt unius speciei. Unde patet124, si potentia per se posset absque cooperacione125 obiectorum suos126 actus producere, nullam [B 155rb] haberent inter se diversitatem essentialem. Cum igitur divinus actus sit in se ipso subsistens, et a nullo obiecto dependens, habens in se quicquid perfectionis, dicunt in nobis potentie et actus, alias non esset actus divinus. Oportet quod respectu omnium obiectorum sit in se omnino unus, et etiam quod sit immunis ab illa diversitate quam habent actus nostri oppositi. Ex eo quod potentie a quibus exeunt vario modo se habent ad eadem obiecta, et sic per consequens127 et ipsi actus. Quia nec128 in nobis hanc haberent, si potentie ex ordine et in ordine ad obiecta suos actus non elicerent, oportet igitur quod divinus actus habeat in se equivalenciam, seu potius prevalenciam actuum oppositorum. Sed hoc est impossibile nisi sub disiunctione possit esse oppositorum obiectorum, aut nisi sub disiunctione possit esse et non esse eiusdem129 obiecti absque alia sui variatione. Quomodo autem actus unius potentie in quantum ab ea exeunt sunt unius rationis, et quantum sit hoc necessarium ad quorundam [G 202ra] articulorum defensionem seu explicationem130 ponere, in questione de pluralitate productionum personalium in divinis plenius habet tangiii, et tactum131 est etiam inde aliquid132 in materia de potenciis animeiii.
<2. 4 Notandum de origine errorum in materia ista>
- 133 inferunt suum simile] om. A
- 134 ab] ex A
- 135 contra] supra B
- 136 vix potest] iuxta A
- 137 huiusmodi] huius AG
- 138 patebit] dicetur G
- 139 per, add. A
45Ad evidenciam huius veritatis et omnium argumentorum est primo notandum quod maior pars argumentorum que contra hoc fiunt, aut fieri possunt, sumitur a propositionibus que in sua plena universalitate sunt false et a consequenciis que a simili in eo quod est dissimile inferunt suum simile133, seu potius suum dissimile. Sumuntur etiam tam propositiones quam consequencie ab exemplis seu experimentis particularibus non sufficienter inductis. Arguunt etiam a minori negative, aut ab134 impropria significatione terminorum quibus veritatem istam exprimere nituntur. Nam ex hiis que experimur in actibus creaturarum et in virtutibus libertatem non habentibus, aut non talem et tantam qualem habet Deus, sumimus consequencias [A 170vb] contra predictam veritatem et sumimus inde propositiones universales creature et creatori. Unde, ex hoc ipso quod huius veritas fortissime elucescit, quod contra135 eam vix potest136 argui, nisi per huiusmodi137 vias manifeste absurdas, sicut in responsione argumentorum plenius patebit138. Apparet enim ex hoc quod ex propriis huic veritati, seu139 divine libertati, nichil potest contra eam argui, sed solum ex hiis que in rebus infimis experimur, ac si ita semper arguamus : ‘non est ita in creatura, ergo nec in creatore’.
- 140 Notat in A unum ex censoribus : nota processum hunc ad probationem eorum que sunt fidei.
- 141 turbat] trahat A
- 142 pura] plura A
- 143 distinguendi] instinguendi A
- 144 et] om. A
- 145 in add. A
- 146 alteratio] alterius B
- 147 nobis] me A
46Secundo est notandum140 quod id quod super omnia turbat141 intellectum quorumdam in pura142 intelligencia huius veritatis, et etiam consimilium, est defectus distinguendi143 inter actum et obiectum ymaginationis et intellectus, et144 inter proprium et commune. Sicut enim multi non possunt intelligere quod anima tota sit in quamlibet parte corporis, quia non advertunt quod quando accipiunt animam ut existentem in hac parte et illa, accipiunt eam ut quoddam corpus seu ut quedam punctum, et quia in punctis et corporibus non potest contigere quod scilicet unum et idem sit totum in pluribus partibus, sic videtur145 eis quod nec in anima hoc contingere possit. Ita est et in [B 155va] proposito, quod quando multi volunt cogitare quomodo divinum velle, sine omni mutatione et variatione sui, aut alicuius alteratio146, potest esse huius vel illius obiecti, et hunc vel illum effectum producere aut non producere, non advertunt quod divinum velle cogitant ad modum sui velle, et divina voluntate ad modum sue voluntatis, cum tamen hoc distet ab illa quantum ymaginabile ab intelligibili. Unde et eam intelligere ad modum nostre, magis debet dici eam ymaginari quam eam, prout est, intelligere. Et inde est quod, quia homines in suo velle hoc non possunt experiri, quod nec in Deo hoc possunt solide inspicere, ac si semper arguerent : ‘hoc non est in nobis147, ergo non est in Deo’.
- 148 singulariter] om. A
- 149 querat] querit G
- 150 et] add. A
- 151 communia] convenientia A
- iv Ibid., q. 57, p. ?
47Ex quo etiam patet quod ex hoc turbantur, quia nesciunt distinguere inter proprium et commune. Quandocumque enim aliquid est alicui rei singulariter148 proprium, stultus est qui querit illud in aliis quibuscumque exemplis secundum hoc quod est illi proprium. Consimiliter, reperire cum hoc faciendo, non querat illud ut proprium, set potius ut commune, et ita iam non querat149 illud, sed potius ad loco eius. Unde innumeris difficultatibus plurium veritatum150 [G 202rb] expertus sum hoc multorum intellectibus evenire. Unde et contra libertatem nostre voluntatis multi frequenter arguunt ex hiis que communia151 sunt causis naturalibus, sicut in questione de nostra voluntate est ostensumiv.
<2. 5. Advertendum de differentia inter divinibus actibus et nostris>
- 152 loquor] loquitur A
- 153 producere] om. B
- 154 habere] habet corr. B
- 155 ita] om. A
- 156 ut ita dicam] om. G
48Est hoc igitur diligenter advertendum quid divinum velle et scire habeant commune cum omnibus potenciis et actibus, et quid speciale cum nostra voluntate et eius actibus, et quid proprium sibi sit quod in nullo altero est sibi simile dare. Loquor152 autem hic de communi per analogiam secundum quod solum aliquid est commune Deo et creature. Habet enim commune cum omnibus potentiis posse producere153 effectum sibi similem ; cum actibus vero, habere154 ultimatam rationem actualitatis ; cum voluntate vero nostra, habere specialem libertatem producendi opposita ; cum actibus vero eius, rationem actualissimi amoris et, ut ita155 dicam, ultimatissimi156.
- 157 in quantum] om. Resp.
- 158 et in quantum talis add. Resp.
49Proprium vero sibi soli habet tria ad presens, quorum primum est quod in eo non est aliqua exitus, seu aliqua productio. Non enim est actus progrediens [A 171ra] a potentia vel a quocumque alio, sed potius ipse actus in quantum157 est per se ipsum ens, et super effectus creatos per se ipsum potens158, habet non solum rationem actus, sed etiam potentie.
- 159 nostre] nostra G
- 160 mediantibus] immediantibus G
- 161 obiecta] om. A
- 162 nostre] ipse A
- 163 hoc] aliquid A
- 164 et add. A
50Secundum est quod sicut in nobis, potentia nostre159 voluntatis est potens immediate super actus oppositos et ipsis mediantibus160 super obiecta opposita, sic actus divini velle est immediate potens super obiecta161 opposita et super effectus extrinsecos oppositos. Unde in nobis nostri actus non habent proprie et principaliter libertatem, sed solum nostre162 potencie, divinum vero velle habet hoc163 proprie164 primo et principaliter.
- 165 intrinsecum] extrinsecum A
- 166 esse ibi] esset sibi A
- 167 essentiarum] eternorum A
- 168 graduum] actuum A
- 169 esset] om. A
- 170 esse] om. A
- 171 creabilia] terminabilia A
- 172 super] om. A
- 173 determinata] determinate G
- 174 ipsum] ipsam G
- 175 advenire] adinvenire A
- 176 tum quia non potest variari] om. A
- 177 non] om. A
51Tertium est quod in Deo non est libertas seu dominium super actus intrinsecos oppositos, nec super aliquid intrinsecum165, sicut est in nobis, quia hoc non posset esse ibi166 sine diversitate essentiarum167 et etiam graduum168. Esset enim ibi subiectio et dominatio. Illud enim super quo haberet dominium esset169 subiectum ipsi [B 155va] dominanti. Esset etiam ibi productio alicuius essentialis et variatio, quia dominium non habetur nisi super eo quod possumus facere esse et non esse170, aut super eo quod possumus sic vel sic regere et variare. Et ideo oportet quod divinum velle tali modo sit liberum super obiecta creabilia171, et super172 effectus extrinsecos quod possint esse huius vel illius, absque omni variatione facta in ipso, et sic per consequens absque aliqua applicatione determinata173 ipsum174 ad alia. Nulla enim nova applicatio vel determinatio potest sibi advenire175, tum quia non potest variari176, tum quia non177 potest ad aliquid limitari. Quomodo autem hoc possit stare absque omni contradictione ex responsione argumentorum patebit.
<3. Responsiones ad argumenta in contrarium>
- 178 respectu om. A
- 179 obiectorum] subiectorum A
- 180 nunc] unum A
- 181 non add. A
- 182 sub] secundo A
- 183 nunc] non A
- 184 in] ad A
52Et ideo ad primum, dicendum quod velle et nolle [G 203ra] respectu178 eiusdem accepta non contradicunt sibi nec contrariantur in Deo, nisi quando simul ponuntur esse in eo, quia tunc ponitur quod divinum velle simul sit et non sit eiusdem obiecti, vel quod simul sit oppositorum et incompossibilium sibi obiectorum179. Quod autem dicitur quod non possunt esse in Deo successive, bene concedo. Nichilominus tamen pro toto illo nunc180 eternitatis pro quo unum fuit181, potuit sub182 disiunctione esse et reliquum, sicut et in exemplo dissimili dicimus quod voluntas nostra respectu eiusdem nunc183 potuit disiunctive in184 opposita.
- 185 prout est huius] ut hoc A
- 186 vel sic quidem ratione sue] et hoc G
- 187 seu ordinem ad opposita obiecta] om. A
- 188 ergo om. A
53Ad secundum dicendum quod per velle et nolle possumus significare actum divini velle secundum suam essentiam absolutam, et secundum hoc nullam oppositionem habent in se, quin dicunt omnino eandem essentiam et eundem actum. Aut possumus per hoc significare ipsum actum in ordine ad obiecta opposita, seu prout est huius185 vel illius obiecti, et sic quidem ratione sue186 essentie non opponuntur, sed includunt in se intellectum oppositorum obiectorum, seu ordinem ad opposita obiecta187, quamvis iste ordo nichil realiter addat diversum ad essentiam divini actus. Divinus enim actus est in se talis ac tantus quod idem manens absque aliqua sui contrarietate, potest esse sub disiunctione contrariorum et contradictoriorum obiectorum. Secundum hoc ergo188 quod sunt una essentia, semper sunt simul. Quod non est aliud dictum nisi quod tota divina essentia semper est simul. Secundum hoc vero quod sunt oppositorum obiectorum, nunquam sunt simul. Hoc est dicere quod divinus actus, etsi sit in se totus simul, non est tamen oppositorum obiectorum simul.
- 189 quia autem contra hoc subdicitur] ex alterius replicatur G
- 190 solum] om. A
- 191 eis] ipsis G
- 192 si autem talium … intellectus simul] ergo intellectus et voluntas G
- 193 in se] om. A
- 194 contrarietatem seu potius] om. G
- 195 in deo, om. A
- 196 concedo quod] om. G
- 197 tunc enim simul] quia G simul] om. A
- 198 et contraria, neque enim … vel contrarietas] om. G
- 199 nec illo modo … etiam nostro] non ponant contrarietatem in intellectu et nostro G
54Quia autem contra hoc subdicitur189 quod nulla realis contrarietas poterat esse in obiectis que penitus erant nichil et que nichil reale ponebant, nisi solum190 in divino velle et scire, dicendum quod quia divinum velle et scire poterant esse obiectorum nondum extrinsecum, [A 171rb] ac si ipsa essent in se ipsis aliquid, ita et poterant esse obiectorum contrariorum, ac si ipsa contrarietas aliquid reale poneret in eis191. Unde et nos possumus cogitare et velle multa contradictoria, quamquam nichil sunt secundum rem. Hoc est enim natura intellectus et voluntatis quod possunt ferri in obiecta, actu non existentia, ac si essent. Si autem talium [B 156ra] contrariorum ponatur esse voluntas aut intellectus simul192, tunc habebunt in se193 realem contrarietatem, seu potius194 contradictionem, quamvis in obiectis non ponat aliquid actu. Et ideo in Deo195 non ponimus hoc simul, sed solum sub disiunctione. Si autem ponerentur simul in Deo, tunc concedo quod196 hec contradictio esset realiter in Deo. Tunc enim simul197 ferretur et non ferretur super idem obiectum. Si autem dicatur quod Deus simul intelligit contradictoria et contraria, neque enim aliter potest intelligere quid sit contradictio vel contrarietas198, dicendum quod Deus non intelligit ea simul esse vera, sed potius falsa, nec illo modo quo aliquam contrarietatem ponant in intellectu, etiam nostro199.
- 200 cum eis] eidem B eisdem M
55Ad tertium dicendum quod divinum velle et scire non claudunt in se rationes contradictorias aut contrarias, nec simul, nec successive, nec etiam disiunctive, quia nichil est in eis aut esse potest quin omnino sit idem cum eis200 [M 138v] [G 203rb] et cum omni ratione essentialiter in eis comprehensa.
- 201 Quia ergo obicitur … velle et nolle] ad altera G
- 202 illa] velle et nolle G
- 203 quantum] quo G
- 204 rationibus eorum] omnibus rerum A
- 205 poterunt] potuerunt A
- 206 posse] om. A
56Quia ergo obicitur quod Deus non potuit velle oppositum eius quod vult, nisi haberet in se simul rationes illius velle et nolle201, dico quod totam rationem quam illa202 in Deo ponunt, aut ponere potuerunt, habebat Deus in se simul, et habet. Et sicut ipsa, quantum203 ad illud quod in Deo ponunt, non sibi opponuntur, sed potius sunt id ipsum, sic nec rationes eorum. Sicut autem ipsa includunt in se intellectum oppositorum obiectorum, sic et rationes eorum. Quantum ad hoc igitur quod in Deo ponunt, tam ipsa quam rationes eorum simul sunt in deo, nec sibi opponuntur. Non tamen simul sunt aut esse possunt oppositorum obiectorum, que obiecta si in rationibus eorum204 includere velis. Quantum ad hoc poterunt205 dici simul sibi opponi, et non posse206 esse simul. Hoc autem non est aliud dictum quam quod divinus actus secundum se, totus est simul et in nullo sibi contrarius. Potuit tamen esse oppositorum obiectorum, non simul sed disiunctive.
- 207 quando] quod A
- 208 claudere] concludere A
- 209 autem ] add. A
- 210 ea] eis A
- 211 omnino] om. A
- 212 includunt] concludunt A
- 213 sicut autem ipsa … feruntur] om. G
57Quando207 autem dicitur quod una simplex essentia non potest claudere208 in se simul vel successive oppositas rationes, si209 de rationibus sibi essentialibus intelligatur, verum est. Si autem de rationibus obiectorum vel effectuum, que in ea210 comprehenduntur tamquam in causa, seu sicut exemplatum in exemplari, sic non est omnino211 verum. Potest enim divinus intellectus obiecta contradictoria aliquo modo simul apprehendere, et aliquo modo hoc potuit disiunctive, et consimiliter potest dici de divino velle. Est etiam hoc sciendum quod, sicut nostra potentia volitiva non debet dici habere in se rationes virtutum contrariarum, quamvis ita et etiam alterius possit in actus oppositos, sicut si virtutes contrarias in se haberet, potest tamen dici habere equivalentiam seu potius prevalentiam virtutum et rationum contrariarum. Sic et actus divini velle non debet dici habere in se rationes actuum contrarias, sed solum prevalentiam eorum. Unde veritas actuum oppositorum, qui in nostra voluntate sunt, non debet [A 171va] poni in Deo quantum ad illas rationes contrarias quas in se includunt212, sed solum quantum ad veritatem amoris seu velleitatis quam convenienter in se habent et quantum ad veritatem obiectorum oppositorum in que feruntur213.
- 214 desitione] distinctione A
- 215 huiusmodi] hanc G
- 216 reale adimitur] additur A
- 217 in proposito] om. A
- 218 adimit] addunt A
- 219 potuit] ponit A
- 220 non absolute et secundum se add. M
- 221 adiectiva, A
- 222 in proposito … adimitur] om. G
58Ad quartum dicendum quod [B 156rb] per negationem qua in Deo negamus aliquod scire vel velle, dicendo hoc quod scit et vult nescire vel nolle, non intendimus negare essentiam divini actus, nec aliquid sibi essentiale, sed solum per hoc intendimus negare respectu eius, hec vel illa obiecta, aut ipsum a talibus obiectis. Sensus enim est : potuit enim hoc nescire et nolle, idest divinum scire et velle in se ipso semper manens absque aliqua sui desitione214 vel variatione potuerunt non esse actus istorum obiectorum quorum nunc sunt actus. Per huiusmodi215 igitur negationes, nichil in Deo reale adimitur216, nec per contrarias affirmationes aliquid reale sibi additur. Falsa est igitur prima propositio in proposito217 qua dicitur quod omnis negatio aliquid reale adimit218, quia Deo potuit219 adimi aliquod obiectum, et ipse potuit adimi seu negari ab illo obiecto, absque hoc quod aliquid per hoc realiter destrueretur, neque in Deo, neque in creatura, quamvis posset dici quod totum ipsum divinum velle quod est vere aliquid in se reale adimitur220 ipsi obiecto absque aliqua variacione sui, et ita potest dici quod aliquid reale adimitur, non absolute secundum se, sed solum huic, seu respectu huius. Potest etiam dici quod nomine rei seu realis potest significari aliquid actualiter ens, et hoc modo non est vera propositio prima, quoniam cum dico ‘mundus non fuit ab eterno’ vel cum dico ‘homo non est asinus’, neutro eorum actu existente, nichil sic reale adimo. Aut potest nomine rei seu realis significari omnis quiditas et ratio entis prout est intelligibilis, et sic potest concedi, et hoc modo hic adimitur aliquid reale, quia ratio obiectiva221 ipsorum obiectorum in quantum talis hic adimitur222.
- 223 tantum] om. A
- 224 nec add. A
- 225 sub] ad A
- 226 non] om. G
- 227 volebat] voluit A
- 228 neque enim sumptum contrarie] om. B
- 229 et sub huius sensu … primum sensum] et sic deus vertiri G
- 230 hic desinit M.
- 231 sicut velle non habuit] sicut non velle, non velle fuit A
- 232 aliter] om. A
- v Question perdue qui devait suivre celle-ci.
- 233 an autem … immo adhuc] sic G
- 234 factus] om. A
- 235 contradictoriorum] contrariorum A
- 236 vel de nolente volens] om. A
- 237 ibi] om. A
- 238 si autem … tangetur] om. G
59Ad quintum dicendum quod, cum dicitur de non volente potuit fieri Deus volens, li ‘non volente’ potest sumi tantum223 negative, aut etiam contrarie, sicut fit quando sumitur pro nolente. Primo modo potest esse vera sub hoc sensu quod224 illud quod Deus, quantum est de se et absolute, non volebat, per libertatem suam voluit. Si tamen sub225 alio sensu accipiatur, idest quod illud quod prius Deus non226 volebat227, potuit postea velle, sic non est verum, quia in Deo non cadit prius et posterius, et sub hoc etiam sensu debet negari, si sumatur contrarie. Neque enim, sumptum contrarie228, potest sumi secundum primum sensum229, quia Deus ex se et absolute non habuit nolle alicuius, ita parum sicut230 velle non habuit231. An autem iste due possint aliter232 aliquo modo verificari, in sequenti questione habet tangiv. Prout ergo sumitur in primo sensu, sic li ‘non velle’ non contradicit ad velle, immo adhuc233 simul stant, quia id quod Deus non volebat per absolutam rationem sue essentie, vult ex sua mera libertate. Non enim negatio fit hic respectu eiusdem et secundum idem, et ideo non est hic factus234 transitus ab uno contradictoriorum235 ad alterum. Si autem de volente fieret non volens, vel de nolente volens236, sic secundum aliquos esset ibi237 transitus [A 171vb] ab uno contradictoriorum in aliud et secundum illos [B 156va] valet hec ratio. Secundum alios vero hoc non conceditur, sicut in questione sequenti tangetur238.
- 239 a add. G
- 240 eum tali vel] cum tali materie A
- 241 instetur] inferatur A
- 242 qua] a qua A
60Ad sextum dicendum quod, sicut iam dictum est, nos nunquam negamus divinum scire, nec dicimus potuisse negari secundum se et absolute, seu secundum suam essentiam aut secundum perfectionem aliquam sibi essentialem, sed solum dicimus potuisse negari a tali obiecto, seu respectu talis obiecti, et ideo per huiusmodi negationes non tollimus ipsum sibi aut aliquid eius, set potius, ut ita dicam, tollimus eum239 tali vel240 tali obiecto. Si autem adhuc instetur241 quod tunc, etiam re actu exente, poterit eam Deus nescire absque defectum alicuius perfectionis sue, quod tamen est falsissimum. Dicendum quod, sicut re actu existente non potest non esse Deus presens sibi quin tollatur immensitas Dei, qua242 nichil potest esse longinquum aut absens a Deo, et cum re non existente, non est ei actu presens, sic res existens non potest non esse presens actui divino, seu ipsi divino intelligere, et ita tunc non potest non esse actus eius quin negetur immensitas ipsius, qua omni re existenti est presens.
- 243 et pro illo nunc non possunt veraciter sciri non esse] non A
- 244 non esse sicut nec ista in quantum talia non possunt ab eo sciri] om. A
- 245 ita nunc a deo sciri essentias et ista pro aliquo tempore add. A
- 246 Si autem adhuc instetur … tangetur] om. G
61Rursus sciendum quod divinum intelligere est semper actu respectu omnis obiecti veri seu veraciter scibilis. Res autem actu existentes possunt veraciter sciri esse, et pro illo nunc non possunt veraciter sciri non esse243. Econtra vero est de hiis qui non sunt actu pro illo tempore pro quo non sunt presencia, vel futura, vel preterita. Et ideo priora non possunt pro illo nunc a Deo sciri non esse, sicut nec ista in quantum talia non possunt ab eo sciri244 esse. Quia tamen illa potuerunt pro omni tempore non esse, et ista pro aliquo tempore esse245, ideo divinis intellectus potuit illorum non esse et istorum esse. Quomodo autem hoc debeant aliter attribui divino intellectui et aliter divino velle, in ultimo argumento tangetur246.
- 247 cum] si A
- 248 tamen add. A
- 249 erat] esset A
- 250 ex] in A
- 251 et] ut A
- 252 sit] om. B
- 253 non] om. B
- vi q. 57.
- 254 et si fiat vis …ostensum] om. G.
62Ad septimum dicendum quod cum247 in Deo non debeat poni prius aut posterius, non248 debet dici quod divinum velle prius non esset huiusmodi obiecti, sed postea fuit huius obiecti. Sed bene potest dici quod Dei velle quantum est de se seu ex vi absoluta sue nature non erat249 huiusmodi, nec est, sed solum ex250 libertate sua. Et251 si fiat vis in proprietate terminorum, nunquam debet dici quod divinum velle factum sit252 huius obiecti, si per li ‘factum’ aliquam factionem realem intendimus significare. Absque enim omni factione, Dei velle est huius obiecti seu fertur super hoc obiectum, quamvis de se non conveniret sibi quod fertur super ipsum seu quod esset eius. Quod si quis dicat quod hoc non253 est bene intelligibile, verum est sequenti experimenta creata, quamvis in voluntate nostra respectu actuum suorum simile contingat, sicut loco suo satis est ostensumvi254.
- 255 tali] reali A
- 256 positioni] ipsam A
- 257 Ad octavum dicitur deum mundum velle esse sed utrum verum ista G
- 258 de dicto] om. A
- 259 enunciabile] enarrabile G
- 260 ferri] om. A
- 261 realem] om. A
- 262 sic add.A
- 263 nec] aut A
- 264 pro eo quod sine aliquo addito, et] quia G
- 265 existentiam] essentiam A
63Ad octavum dicendum quod nichil quod in Deo sit, potuit secundum se et absolute non esse. Potuit tamen non esse huius vel illius obiecti. De tali255 autem non est vera prima propositio. Non enim est [B 156vb] verum quod illud quod potuit non esse huius vel illius, potuerit secundum se non esse, aut quod habuit esse possibile et non necessarium, licet bene sequitur quod non fuit nec est necessario huius, nisi forte necessitate conditionali, seu secundum quid que sequitur rei positioni256. Quod autem dicitur in minori, quod scilicet divini velle mundum esse est nunc verum257, sciendum quod ista potest esse de re vel de dicto. [A 172ra] De dicto258 quidem, ut sit sensus quod hoc enunuciabile259 ‘Deum velle mundum esse’ est nunc verum. De re vero, ut sit sensus quod divinum velle ferri260 super tale obiectum vel talem effectum habet in se veritatem realem261, seu est quedam verum reale. Si primus modo, sic bene concedo conclusionem, et262 nichil facit ad propositum. In secundo vero modo, non ponitur nec263 affirmatur alia veritas realis quam sit ipsa absoluta essentia divini velle, pro eo quod sine aliquo addito, et264 sine aliqua variacione, divinum velle fertur super mundi existentiam265, seu est eius tanquam obiecti, et per idipsum potuit non esse eius, Cuius simile aliqualiter patet in libertate nostre voluntatis. Quamvis hic ponatur hoc esse in divino velle, in nobis vero non in nostro velle, sed solum in nostra potentia.
- 266 eius] id A
- 267 si autem queratur … obiecti] om. G
64Si autem queratur an saltem ex hac ratione debeat concedi quod divini velle fuerit huius vel illius obiecti potentialiter vel contingenter, dicendum quod magis proprie debet dici quod fuit libere huius vel illius. Contingentia enim, proprie accepta, includit aliqua defectibilitatem circa eius266 cuius est. Unde illi qui posuerunt eam in divino velle, credo quod non aliud voluerunt significare nisi libertatem divini velle qua, libere et non ex aliqua necessitate vel naturali determinacione, est huius vel illius obiecti267.
- 268 non est modo] om. A
- 269 contra] ad A
65Ad nonum dicendum quod illud quod non est secundum se aliquid, non potuit esse nisi per productionem. Quod autem secundum se est aliquid, sed non est huius ut obiecti vel sicut effectus, non oportet quod factum fuerit huius per aliquam productionem. Instancia enim est in proposito, et etiam aliquo modo in potentia nostre libertatis. Quando autem dicitur in minori quod Deum nolle mundum esse, non est modo268, distinguenda est sicut minor precedentis argumenti. Potest enim esse de dicto vel de re, et secundum unum modum est vera, et tunc nichil contra269 propositum, secundum vero alium modum est falsa.
- 270 quod sit] ut dicit B
- 271 respectu] om. A
66Ad decimum dicendum quod quando dicimus Deum posse vel potuisse quod vult et non vult, per hoc verbum ‘posse’ non intendemus significare potentiam [G 203ra] aliquam respectu divini velle, proprie sumendo potentiam, sed solum per hoc intendimus significare quod divinum velle est potentissimum et imperiosissimum ad hoc quod sit270 huius vel illius obiecti. Potestas autem respectu271 eius, respectu cuius proprie dicitur, est potestas respectu actus vel effectus aut, ut addamus ad membrum, est potestas respectu obiecti in quantum obiectum.
- 272 unde primo … effectus] om. G
- 273 secundum add. A
67Divinum enim velle non solum est potens super effectus oppositos producendos, [B 157ra] sed etiam super obiecta in quantum obiecta. Unde primo intelligimus eum esse potentem super obiectum in quantum est eius obiectum, quam super obiectum in quantum est eius effectus272. Non enim dicimus quod quia Deus facit rem esse, vult eam esse, sed potius, quia vult eam esse, facit eam esse. Et ita non sequitur273 quod divinum velle sit effectus vel actus divine potestatis, sed potius quod sit ipsa potestas.
- 274 alicuius] actus G
- 275 extrinsecorum] vel extrinsecum A exteriorum G
- 276 in suo] om. A
- 277 obiectum determinatum … intellectu] om. A
- 278 potest dici quod … posterius] habet prius et posterius G
- 279 quorumcumque] quorum A
- 280 subiecta seu subiecta] obiecta seu obiecta A
68Ad undecimum, dicendum quod sicut dictum est, in Deo non est potestas proprie respectu alicuius274 intrinseci, sed solum respectu obiectorum et effectuum extrinsecorum275. Respectu autem illorum, potestas eius est naturaliter prior. Pro quanto igitur velle et nolle dicunt actum Dei intrinsecum, pro tanto nichil est ens prius. Pro quanto vero includunt in suo276 intellectu obiectum determinatum, pro tanto potest dici quod includunt in suo intellectu277 aliquid naturaliter posterius278. Potest etiam maior distingui. Non enim est omnino necessarium quod potestas quorumcumque279 oppositorum sit prior [A 172rb] ipsis oppositis. Quando enim nulla opposita in quantum sunt subiecta, seu subiecta280 potestati alicuius, nichil ponunt actu in re, tunc nichil realiter dicunt posterius, cum penitus nichil dicunt, et ita est in proposito. Divinum enim velle est potens in opposita obiecta, et non solum in oppositos effectus, que obiecta in quantum talia nichil ponunt in actu. Propositio igitur illa est plene et proprie vera de potestate actuum vel effectuum.
- 281 determinatio] terminatio B
69Ad duodecimum dicendum quod si per hoc verbum ‘determinari’ intelligatur aliqua limitatio vel applicatio divini velle, propositio prima est falsa. Nichil enim tale potest esse in ipso. Si vero per hoc nichil aliud intelligatur quam quod divinum velle est veraciter huius obiecti, et ita quod non sui oppositi, sic prima est vera, minor autem falsa. Non enim determinatio281 sic intellecta dicit aliquam applicationem vel limitationem divini velle.
- 282 semper] propter A
- 283 et aliorum] om. A
- 284 quam] quod B
- 285 deum illum] ad A
- 286 et aliorum] om. A
- 287 dicitur] deus A
- 288 hoc] om. A
- 289 addidit] addit A
- 290 intrinsecum] extrinsecum A
- 291 sed] seu A
- 292 adici] dici A
- 293 re] se A
- 294 potest etiam maior … potuit esse verum] Idem dici ad 13m, sed in 12° hec est falsa. Non est deter (...)
70Ad tertiumdecimum dicendum quod in prima debet fieri vis quoad duo, scilicet quantum ad hoc comparativum ‘prius’, quod nunquam proprie ponitur in Deo respectu alicuius intrinseci. Et potest fieri vis quantum ad hoc quod dicitur quod ‘omnia stant semper in Deo uniformiter’, seu secundum unum modum. Unum est enim quod omnia que sunt in Deo, seu que sunt Deus, stant semper282 eodem modo, quo semper sit uniformiter stante, et uno et eodem modo potuit Deus esse non eorundem obiectorum et effectuum. Unde per velle res et nolle, non aliud ponitur in Deo, sed unum et idem ponitur esse aliorum et aliorum. Quia autem cum dicimus Deum velle res facere, non significamus tantum essentiam divini velle secundum se et absolute, sed potius significamus ipsum prout est aliorum et aliorum283 obiectorum. Idcirco, omnibus stantibus in Deo uniformiter, non est idem dicere Deum velle hoc, quam284 Deum illum285 nolle, quia omnibus eodem modo stantibus, potest veraciter esse aliorum et aliorum286. Quia etiam dicitur287 quod quando ad hoc quod dicitur quod Deus quantum est de se non plus volebat hoc288 quam nolebat, adicimus quod ex sua libertate fuit quod hoc vellet et non alia. Quando inquam dicitur quod hec adiectio nichil secundum rem adiecit vel addidit289, verum est quod per hoc nichil [B 157rb] intrinsecum290 est Deo adiectum, quia nec per hoc volumus significare eum esse aliquid ex sua libertate, quod non esset de se et absolute, sed solum per hoc volumus significare quod ipse est alicuius obiecti ex sua libertate, cuius non erat ex se et absolute, sed291 ex naturali necessitati. Quia igitur hoc per hunc modum potuit adici292 absque hoc quod aliquid de novo poneretur in re293, ita et potuit esse verum294.
- 295 diligisse] dilexisse A
- 296 vel add. B
- 297 nos] eis A
- 298 quomodo] quod non A
- 299 odium] obiectum A
- 300 nolle] velle A
- 301 odire] ordire, A
- 302 est] om. A
- 303 nobile] om. A
- 304 odium] obiectum A
- 305 aliud] om. A
- 306 quam] contra, A
- 307 velle] nolle A
71Ad quatuordecimum dicendum quod quando dicimus Deum diligisse295 nos, vel velle296 hoc esse, veraciter intendimus significare ipsum actum divini amoris, potius quam aliquam determinacionem sibi additam. Significamus autem ipsam prout fertur in nos297 tamquam in obiecta sua, seu prout est nostri. Hoc enim volumus dicere, quod divinus amor qui est vere Deus et quo veraciter Deus diligit [A 172va] se, sic veraciter fertur super nos, habendo nos pro obiecto quod verissime Deus per ipsum diligit nos. Si autem queratur quomodo298 ille amor qui totus est pure positivus et affirmativus, et in quo non est aliquid dare contrarium amori, aut aliquid quod non sit amor, quomodo inquam potest dici odium299 aut voluntas seu nolle300, sicut fit quando dicitur odire301 malos et nolle eos salvare. Dicendum quod ille divinus amor est302 talis et tantus quod habet intra se omnem nobilem303 rationem amoris et imperiosi velle. Odium304 autem mali non opponitur amori boni, sed potius unum includitur in ratione alterius. Licet etiam odire vel nolle videantur in se implicare negationem vel quandam contrarietatem secundum rem, tamen semper dicunt velle affirmativum. Non enim aliud305 dicunt quam306 velle prout fertur super partem contradictionis negativam. Unde non est aliud nolle hoc fieri quam velle307 hoc non fieri.
- 308 bonum] om. B
- 309 le] li A
- 310 an est] aut sit A
- 311 an] aut A
- 312 neque] sed A
- 313 etiam] om. B
- 314 et add. A
- 315 preintelligendo] pure intelligendo A
- 316 stat] fuit A
- 317 quod] cum A
- 318 sit efficax] om. A
72Ad quintumdecimum dicendum quod quando queritur an fuerit melius Deum velle mundum quam nolle, hoc quod dico ‘melius’ potest referri ad Deum vel ad res fiendas. Deo enim non fuit hoc melius nec minus bonum, sed solum eque bonum. Rebus vero fiendis fuit hoc melius, sicut melius fuit mihi fieri vel futurum esse quam nunquam fieri vel fore. Illa tamen dictio qua dicitur, de rebus quas Deus noluit fieri, quod aut fuit melius fieri quam non fieri, aut eque bonum308 vel minus bonum, potest tripliciter intelligi. Potest enim le309 ‘melius’ referri ad res ipsas, et hoc dupliciter, aut ut sit sensus an est310 ei melius finaliter, vel ut sit sensus, an311 in se habeant aliquam rationem melioritatis exigentem eas potius debere fieri quam non fieri, et hoc modo non fuit melius neque312 peius. Potest etiam313 refferi314 ad Deum et hoc dupliciter, aut non preintelligendo315 suum velle aut preintelligendo. Primo modo stat316 sicut dictum est. Preintelligendo autem ipsum hic fuisset peius Deo, quia hoc esset ponere quod res non sequerentur imperium divini velle, seu quod non esset summe bonum quod317 divinum velle et eius imperium sit efficax318 super sua volita.
- 319 autem] ergo A
- 320 fuerint] fuit A sint G
- 321 sic] sicut B
- 322 sit eum] sic cum A
- 323 preeligere] om. A
- 324 rationabile] rationale A
- 325 eis] nos A
- vii q. 57.
- 326 huiusmodi] huius AG
- 327 speculum add. G
- 328 et] om. A
73Quia autem319 subinfertur quod de [B 157va] duobus eque bonis, nulla est ratio quare alterum preeligatur, dicendum quod immo magna est ratio multum rationabile, quia huiusmodi volita fuerint320 sic321 subiecta divino imperio quod optimum sit eum322 posse quodcumque eorum preeligere323. Quamvis igitur non sit hic alia ratio quam dominium divini imperii, qua summe dignum et rationabile324 est eum habere super eis325 electionem liberam et dominativam, non propter hoc sequitur quod huiusmodi preelectio sit a fortuna vel a casu. Quod enim est ex vera libertate non est a fortuna vel a casu. De hoc autem et de pluribus aliis supra premissis multa tacta sunt in questione de nostra libertatevii. Quicumque enim vult assurgere ab contemplandum secretum huiusmodi326 veritatis per speculum et in enigmate, nullum327 potest ita proprium et altum assumere sicut speculum nostre libertatis, quamvis et328 istud in multis sit defectivum et dissimile, sicut supra est tactum.
- 329 intellectum uniformiter se] velle cum multi preter quam habere possit A
- 330 non] nichil G
- 331 in se non est penitus] in sensibilis erit penitus A
- 332 quod non] quin G
- 333 le] li A
- 334 Notatur A in margine quomodo divini intelligere potest esse oppositorum
74Ad sextumdecimum dicendum quod ‘divinum intellectum uniformiter se habere’329 potest intelligi dupliciter. Aut quia in se non330 penitus est331 variatum, aut quia est omnino eorumdem obiectorum, ita quod non332 potuit esse aliorum. Primo modo semper uniformiter se habet, sed quantum ad secundum modum [A 172vb] potuit aliter se habere. Sed per le333 ‘aliter’ non intendimus significare aliquam alietatem alicuius quod sit in ipso, nec aliquam alietatem que necessario ponat aliquid actu in obiectis, sed hoc solum volumus dicere quod ipse omnino idem manens potuit habere diversa obiecta, absque hoc quod ipsa obiecta actu existant334.
- 335 divinus] om. G
- 336 habere] modo A
- 337 super] simul A
- 338 seu super effectum et negationem effectus] om. AG
- 339 primum] primo B primus A
- 340 idem] istud A
- 341 efficacia] om. A
- 342 subiectarum] subiectorum B
75Si autem queratur quomodo divinus335 intellectus hoc habere336 potuit, cum ipse in quantum talis non sit liber super opposita – libertas enim non est de ratione intellectus, sed solum de ratione voluntatis – dicendum quod essentia divini actus in quantum est velle, est libera super337 opposita obiecta, et super oppositos effectus, seu super effectum et negationem effectus338. Et per primum339 dicimus quod idem340 obiectum [G 203rb] potuit velle et nolle. Per secundum autem, quod eandem rem potuit facere et non facere per hoc quod potuit habere illud pro obiecto et non habere, sicut enim nostrum velle habet in se duos respectus, unum ad obiectum suum quod dicitur eius volitum, alterum ad effectum quem sua efficacia341 producit, qualis est motus virium sibi subiectarum342, sic suo modo est dare in divino velle. Inter cetera tamen differt in hoc quod efficacia divini velle semper redundat super suum obiectum volitum. Nam illud quod primo est eius obiectum, postea est eius effectus.
- 343 vel conservandum vel] om. G
- 344 et add. A
- 345 non] vero A
- 346 et motive add. A
- 347 et add. A
- 348 exsecutive] sensitive A
- 349 moveretur] movetur A
- 350 licet om. A
- 351 existentiam] essentiam A
- 352 divino] divini A
76Et inde est quod divino velle attribuimus duas rationes, scilicet voluntatis et potentie. In quantum enim fertur super obiectum in quantum obiectum, dicitur voluntas. In quantum vero fertur super effectum producendum vel conservandum vel343 gubernandum, dicitur potentia. Unde quando in Deo distinguimus scientiam344, voluntatem et potentiam, per potentiam non345 significamus aliqua rationem potentie346 que sit a voluntate diversa, eo modo quo in nobis sunt potentie347 [B 157vb] motive et exsecutive348 eius quod imperat nostra voluntas, sed solum per hoc significamus ipsam voluntatem prout est efficax super suos effectus. Nomine vero voluntatis significamus tunc eandem voluntatem prout fertur super obiecta in quantum sunt solum eius obiecta. Si enim in Deo significaret rationem potentie alterius a voluntate, oporteret necessario quod in Deo esset aliquid quod secundum veritatem moveretur349 ab imperio sue voluntatis. Non enim Deus, nec aliqua potentia eius, potuit aliquid producere extra se, nisi per imperium liberum. Oporteret etiam quod illa potentia faceret suos effectus modo naturali et necessario, cum ratio libertatis sit omnino eadem cum ratione voluntatis, et maxime in Deo. Quia igitur divina voluntas, eo ipso quo vult aliquid pro tali tempore esse, efficaciter redundat super eius obiectum productionem, ita quod licet350 non producatur nisi in illo tempore, efficacia tamen divine voluntatis super ipsum tota fuit ab eterno, quamdiu scilicet fuit illud eius obiectum seu volitum. Idcirco divinum intelligere potuit videre rei existentiam351, videndo efficaciam divini velle prout efficaciter ab eterno fertur super tale obiectum et super talem effectum, et etiam quia sicut quando res actu existit, est presens aspectui divini intellectus seu divino352 intelligere, et econverso, sic ab eterno erat presens ei pro illo tempore.
- 353 potuerit] poterunt aliquid A
- 354 enim] tamen A
- 355 quomodo autem … scire potuit] potuit ergo divinum scire G
77Quomodo autem presens ei esse potuerit353 ab eterno in sequentibus plenius tangetur. Hoc enim354 sufficit ad presens quod, sicut immensitas divine essentie sic in se existit quod nichil potest fieri quin sit ei presens, sic immensitas divini intelligere tante claritatis est quod nichil potest habere entitatem aut veritatem quin sit ei presens. Divinum igitur scire potuit355 non esse huius obiecti per hoc quod ipsum [A 173ra] obiectum potuit non esse, si Deus oppositum voluisset. Potuit quidem esse multorum aliorum, per hoc quod Deus potuit multa alia velle facere que noluit.
- 356 enim] igitur A
- 357 creatum] terminatum A
- 358 cuius simile om. A
- 359 fit] fuit A
- 360 existentia] essentia A
- 361 precedit] precedat A
- 362 absque] atque B
- 363 actualitates] actualitate G
- 364 acceptas] om. G
- 365 existentie] essentie A
78Aliter igitur potest esse divinum velle diversorum obiectorum, et aliter divinum scire. Divinum enim356 velle habet hoc ex sua libertate, divinum vero scire ex obiecti verificatione quam accipit a divino velle, quando sua eterna efficacia in certo tempore determinatur ad esse creatum357, cuius simile358, cum multa tamen diversitate, apparet in nobis. Noster enim intellectus potest esse plurium et oppositorum obiectorum, aut quia diversa ab aliis causis presentatur suo aspectui, aut quia nostra voluntas applicat ipsum ad diversa cogitanda. In Deo autem fit359 hoc per hoc solum quod divina voluntas presentat sibi in actuali existentia360 diversa obiecta. Licet enim intellectus [B 158ra] divinus, secundum modum intelligendi nostrum, precedit361 actum divini velle quoad quiditates obiectorum absque362 actualitates363 existendi acceptas364, sequitur tamen ipsum quantum ad apprehensionem actualis existentie365 rerum. [G 203va]
Notes
1 La numérotation des questions a été établie par Josef Koch, « Der Sentenzkommentar des Petrus Johannis Olivi », Recherches de théologie ancienne et médiévale, 2, 1930, p. 290-310.
2 Sylvain Piron, « Chronologie des œuvres d’Olivi », Oliviana, 6, 2019, § 00.
3 S. Piron, « La liberté divine et la destruction des idées chez Olivi », in A. Boureau, S. Piron (dir.), Pierre de Jean Olivi (1248–1298): Pensée scolastique, dissidence spirituelle et société, Paris, Vrin, 1999, p. 71-89, reproduit ici même : <lien>.
4 Vatican, Borgh. 322 et Borgh. 358, décrits in Anneliese Maier, Codices Burghesiani Bibliothecae Vaticanae, Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana (Studi e Testi, 170), 1952, p. 365-369 et 408-411. Sur la datation et l’histoire de ces deux manuscrits, S. Piron, « Censure et condamnations d’Olivi. Enquête dans les marges du Vatican », Mélanges de l’École française de Rome. Moyen Âge, 118, 2006, p. 313-373, voir p. 325-328 et 336-338.
5 P. G. Pagnani, « I codici dell'archivio dei PP Benedettini-Silvestrini di Montefano presso Fabriano” Studia Picena 26, 1958, p. 119-134. J’ai pu prendre des photos du manuscrit en 1998 grâce à l’obligeance de Réginald Grégoire, grand historien de l’hagiologie et du monachisme, qui remplissait les fonctions d’archiviste du couvent.
6 Otto Günther, Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek, t.5 , Die Handschriften der Kirchenbibliothek von St. Warien in Danzig, Danzig, 1921, p. 430-435.
7 Il s’agit des questions « An esse rerum creatarum sit in genere substancie vel accidentis », également présente dans eux manuscrits du Vatican (Borgh. 46, f. 14r-16r, et Borgh. 322, f. 31v-33v) et « Utrum universalia sint in suis individuis secundum suam universalitatem aut tantum in intellectu », inconnue par ailleurs.
8 Ces passages sont indiqués dans le corps du texte par des repères « h » (pour hic) et « f » (pour finis).
9 Damase Laberge (éd.) « Responsio fratris Petri Ioannis ad aliqua dicta per quosdam magistros parisienses se suis quaestionibus excerpta », Archivum franciscanum historicum, 28, 1935, p. 130-155, 374-407, variantes signalées par le sigle Resp.
10 potuerit] potuit A
11 que] quod G
12 queritur] queratur A
13 prescivit] scivit ABM
14 contradictoria] contradictio A
15 possint] possunt G
16 in] hic corr. G
17 huius] huiusmodi G
18 et] aut G
19 pro] in A
20 sunt] sint ABM
21 diceres] dicetur BM diceretur A
22 contradictio vel] om. G
23 quod] hoc A sic M
24 quod sic arguitur] om. G
25 huius] huiusmodi G
26 nulla realis] nullatenus G
27 est] om. AB
28 simplex] simpliciter B
29 esse vera … et nolle] om. A
30 et] vel B
31 illud oppositum] om. B
32 contradictionis add. A
33 ita add. A
34 simul] om. AB
35 scire om. B
36 deo] adeo G
37 aut] et G
38 et] vel G
39 aliquid reale adimi et] om. A
40 impossibilissimum] impossibile G
41 vel] om. A
42 vel variatione] om. G
43 voluntate] volente G
44 ipsa] facta A
45 esse add. A
46 et] vel G
47 universaliter] naturaliter G
48 vere add. A
49 scientie] scire G
50 deitatem] divinitatem G
51 diminuere] destruere A
52 et declinare] et detruncare G vel detractare et destruere M
53 huius] hic A huiusmodi M
54 factum add. M
55 potest] potuit G
56 factio] perfectio A
57 productiones] perfectiones A
58 nunc] non G
59 sine] si A
60 ergo nunquam … productionem] om. A
61 et] om. G
62 cum] si A
63 spectent] spectant G
64 dicit] dicet GM
65 ad] om. BM
66 est] esse B
67 minus add. A
68 quam prius] om. A
69 ponitur] potest AG
70 ponitur] potest G
71 et] om. A
72 volebat] voluit G
73 has res fieri quam nolebat] om. A nolebat] volebat G
74 libertate] liberalitate B
75 diligebat me nec volebat] indigebat A
76 libertate] liberalitate A
77 nos] om. A
78 non possunt] om. A
79 nichil ita] inchoata A
80 ergo] sic A
81 diligit] dilexit AGM
82 eadem] eas G om. A
83 quam] aut A
84 divino exemplari] divina essentia A
85 se habente in representando, semper uniformiter] om. AM
86 vel] et B
87 nisi] non A
88 ponere] om. A
89 eum] om. A
90 hoc] enim A
91 istas add. A
92 et coartatione] om. A
93 omnibus] add. A
94 tamen] om. G
95 se] om. G
96 et quod iste non fieret] om. A
97 ita] om. A
98 scientia] essentia A
99 vel] et GM
100 etiam] et G
101 possemus] possumus A
102 hec] add. A
103 natura] essentia A
104 potentie] possibilis B
105 est] add. G
106 cum] om. A
107 predicta] primo dicta A
108 ipse] ex se A
109 et applicatus] om. A
110 ad deum diligendum et divinam essentia est determinata] om. A
111 non possit] noluit A
112 alia quam] nisi A
113 habundantissime] om. A
114 experiri possimus] experti sumus G
115 unumquodque predictorum vel consimilium evidentissime] quodlibet istorum manifeste G
116 regimine] dominio G
117 forte] om. A
118 suam] om. AG
119 sit] om. G
120 et add. G
121 precipue] precipui G
122 conuntur] coventur B Ex quo … conuntur] canc. G
123 etiam] om. A
124 patet] om. AG
125 cooperacione] comparacione A
126 suos] suorum A
127 consequens] accidens B
128 nec] enim A
129 eiusdem, om. A
130 explicationem] applicationem A
131 tactum] necesse A
132 et tactum est etiam inde aliquid] om. G
133 inferunt suum simile] om. A
134 ab] ex A
135 contra] supra B
136 vix potest] iuxta A
137 huiusmodi] huius AG
138 patebit] dicetur G
139 per, add. A
140 Notat in A unum ex censoribus : nota processum hunc ad probationem eorum que sunt fidei.
141 turbat] trahat A
142 pura] plura A
143 distinguendi] instinguendi A
144 et] om. A
145 in add. A
146 alteratio] alterius B
147 nobis] me A
148 singulariter] om. A
149 querat] querit G
150 et] add. A
151 communia] convenientia A
152 loquor] loquitur A
153 producere] om. B
154 habere] habet corr. B
155 ita] om. A
156 ut ita dicam] om. G
157 in quantum] om. Resp.
158 et in quantum talis add. Resp.
159 nostre] nostra G
160 mediantibus] immediantibus G
161 obiecta] om. A
162 nostre] ipse A
163 hoc] aliquid A
164 et add. A
165 intrinsecum] extrinsecum A
166 esse ibi] esset sibi A
167 essentiarum] eternorum A
168 graduum] actuum A
169 esset] om. A
170 esse] om. A
171 creabilia] terminabilia A
172 super] om. A
173 determinata] determinate G
174 ipsum] ipsam G
175 advenire] adinvenire A
176 tum quia non potest variari] om. A
177 non] om. A
178 respectu om. A
179 obiectorum] subiectorum A
180 nunc] unum A
181 non add. A
182 sub] secundo A
183 nunc] non A
184 in] ad A
185 prout est huius] ut hoc A
186 vel sic quidem ratione sue] et hoc G
187 seu ordinem ad opposita obiecta] om. A
188 ergo om. A
189 quia autem contra hoc subdicitur] ex alterius replicatur G
190 solum] om. A
191 eis] ipsis G
192 si autem talium … intellectus simul] ergo intellectus et voluntas G
193 in se] om. A
194 contrarietatem seu potius] om. G
195 in deo, om. A
196 concedo quod] om. G
197 tunc enim simul] quia G simul] om. A
198 et contraria, neque enim … vel contrarietas] om. G
199 nec illo modo … etiam nostro] non ponant contrarietatem in intellectu et nostro G
200 cum eis] eidem B eisdem M
201 Quia ergo obicitur … velle et nolle] ad altera G
202 illa] velle et nolle G
203 quantum] quo G
204 rationibus eorum] omnibus rerum A
205 poterunt] potuerunt A
206 posse] om. A
207 quando] quod A
208 claudere] concludere A
209 autem ] add. A
210 ea] eis A
211 omnino] om. A
212 includunt] concludunt A
213 sicut autem ipsa … feruntur] om. G
214 desitione] distinctione A
215 huiusmodi] hanc G
216 reale adimitur] additur A
217 in proposito] om. A
218 adimit] addunt A
219 potuit] ponit A
220 non absolute et secundum se add. M
221 adiectiva, A
222 in proposito … adimitur] om. G
223 tantum] om. A
224 nec add. A
225 sub] ad A
226 non] om. G
227 volebat] voluit A
228 neque enim sumptum contrarie] om. B
229 et sub huius sensu … primum sensum] et sic deus vertiri G
230 hic desinit M.
231 sicut velle non habuit] sicut non velle, non velle fuit A
232 aliter] om. A
233 an autem … immo adhuc] sic G
234 factus] om. A
235 contradictoriorum] contrariorum A
236 vel de nolente volens] om. A
237 ibi] om. A
238 si autem … tangetur] om. G
239 a add. G
240 eum tali vel] cum tali materie A
241 instetur] inferatur A
242 qua] a qua A
243 et pro illo nunc non possunt veraciter sciri non esse] non A
244 non esse sicut nec ista in quantum talia non possunt ab eo sciri] om. A
245 ita nunc a deo sciri essentias et ista pro aliquo tempore add. A
246 Si autem adhuc instetur … tangetur] om. G
247 cum] si A
248 tamen add. A
249 erat] esset A
250 ex] in A
251 et] ut A
252 sit] om. B
253 non] om. B
254 et si fiat vis …ostensum] om. G.
255 tali] reali A
256 positioni] ipsam A
257 Ad octavum dicitur deum mundum velle esse sed utrum verum ista G
258 de dicto] om. A
259 enunciabile] enarrabile G
260 ferri] om. A
261 realem] om. A
262 sic add.A
263 nec] aut A
264 pro eo quod sine aliquo addito, et] quia G
265 existentiam] essentiam A
266 eius] id A
267 si autem queratur … obiecti] om. G
268 non est modo] om. A
269 contra] ad A
270 quod sit] ut dicit B
271 respectu] om. A
272 unde primo … effectus] om. G
273 secundum add. A
274 alicuius] actus G
275 extrinsecorum] vel extrinsecum A exteriorum G
276 in suo] om. A
277 obiectum determinatum … intellectu] om. A
278 potest dici quod … posterius] habet prius et posterius G
279 quorumcumque] quorum A
280 subiecta seu subiecta] obiecta seu obiecta A
281 determinatio] terminatio B
282 semper] propter A
283 et aliorum] om. A
284 quam] quod B
285 deum illum] ad A
286 et aliorum] om. A
287 dicitur] deus A
288 hoc] om. A
289 addidit] addit A
290 intrinsecum] extrinsecum A
291 sed] seu A
292 adici] dici A
293 re] se A
294 potest etiam maior … potuit esse verum] Idem dici ad 13m, sed in 12° hec est falsa. Non est determinata sic est divinum velle huius obiecti ita quantum sui oppositi G
295 diligisse] dilexisse A
296 vel add. B
297 nos] eis A
298 quomodo] quod non A
299 odium] obiectum A
300 nolle] velle A
301 odire] ordire, A
302 est] om. A
303 nobile] om. A
304 odium] obiectum A
305 aliud] om. A
306 quam] contra, A
307 velle] nolle A
308 bonum] om. B
309 le] li A
310 an est] aut sit A
311 an] aut A
312 neque] sed A
313 etiam] om. B
314 et add. A
315 preintelligendo] pure intelligendo A
316 stat] fuit A
317 quod] cum A
318 sit efficax] om. A
319 autem] ergo A
320 fuerint] fuit A sint G
321 sic] sicut B
322 sit eum] sic cum A
323 preeligere] om. A
324 rationabile] rationale A
325 eis] nos A
326 huiusmodi] huius AG
327 speculum add. G
328 et] om. A
329 intellectum uniformiter se] velle cum multi preter quam habere possit A
330 non] nichil G
331 in se non est penitus] in sensibilis erit penitus A
332 quod non] quin G
333 le] li A
334 Notatur A in margine quomodo divini intelligere potest esse oppositorum
335 divinus] om. G
336 habere] modo A
337 super] simul A
338 seu super effectum et negationem effectus] om. AG
339 primum] primo B primus A
340 idem] istud A
341 efficacia] om. A
342 subiectarum] subiectorum B
343 vel conservandum vel] om. G
344 et add. A
345 non] vero A
346 et motive add. A
347 et add. A
348 exsecutive] sensitive A
349 moveretur] movetur A
350 licet om. A
351 existentiam] essentiam A
352 divino] divini A
353 potuerit] poterunt aliquid A
354 enim] tamen A
355 quomodo autem … scire potuit] potuit ergo divinum scire G
356 enim] igitur A
357 creatum] terminatum A
358 cuius simile om. A
359 fit] fuit A
360 existentia] essentia A
361 precedit] precedat A
362 absque] atque B
363 actualitates] actualitate G
364 acceptas] om. G
365 existentie] essentie A
Haut de pageNote de fin
i Voir P. J. Olivi, Quaestiones in secundum librum Sententiarum (=Summa quaestionum), ed. B. Jansen, t. 2, q. 57.
ii Voir P. J. Olivi, An in divinis sit personalis productio et pluralitas, ed. M. Schmaus, Der liber propugnatorius des Thomas Anglicus, Münster, 1930, t. 2, pp. 143-228* (voir p ??).
iii Cf. Quaestiones, t. 2, q. 54, p. 247.
iv Ibid., q. 57, p. ?
v Question perdue qui devait suivre celle-ci.
vi q. 57.
vii q. 57.
Haut de pagePour citer cet article
Référence électronique
Petrus Ioannis Olivi, « Quaestio de divino velle et scire », Oliviana [En ligne], 6 | 2020, mis en ligne le 29 février 2020, consulté le 30 septembre 2023. URL : http://journals.openedition.org/oliviana/977
Haut de pageDroits d’auteur
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Haut de page