Nawigacja – Mapa strony

Strona głównaNuméros1/2022Zjazd Polonistów Warszawa 2022Wprowadzenie do dyskusji w panelu...

Zjazd Polonistów Warszawa 2022

Wprowadzenie do dyskusji w panelu „Stan dyscypliny”

Magdalena Rembowska-Płuciennik
p. 41-49

Uwagi wydawcy

DOI: 10.18318/pl.2022.1.7

Pełny tekst

Kryteria naukowości

1W wystąpieniach podczas ostatnich dwóch Zjazdów Polonistów dyskusja nad kryterium naukowości dotyczyła definiowania przedmiotu badań, ich zakresu, reguł konstruowania dyskursu czy zmieniających się relacji między teorią/teoriami literatury a interpretacją.

2Aktualna debata ma sproblematyzować te kwestie w świetle Ustawy z 20 VII 2018 Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Kryterium naukowości, jakie powinniśmy w naszej dziedzinie spełniać, zilustruję więc fragmentem wykładu prof. Marka Kwieka, inaugurującego działalność Szkoły Doktorskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Miał on funkcję przesłania do przyszłych doktorów, odsłania więc ustawowy projekt formacyjny:

  • 1 M. Kwiek, Globalna nauka: dlaczego jej istotą są nierówności (i co z tego wynika dla młodych nauk (...)

Cały świat używa tego samego, nudnego, policzalnego i porównywalnego strychulca [...] naukowego sukcesu: najlepszych publikacji. Nie wszystkich – tylko w prestiżowych czasopismach. [...] Mówiąc „nauka” – mówię o naukach podstawowych uprawianych w sektorze uniwersyteckim. W pewnym stopniu o części nauk społecznych [...] i niemal wcale o humanistyce. (Humanistyka rządzi się własnymi prawami i własnymi tradycjami. To narodowa historia, krajowa literatura, polskie publikacje, polski jako język nauki – i polscy czytelnicy naukowi. W krajach zachodnich to procentowy margines nauki uniwersyteckiej: 10% profesury, 10% finansowania na badania. W Polsce odgrywa dużą rolę – ponieważ tradycyjnie nie wymagała nakładów.) Będę więc mówił o nauce globalnej – jednej, wspólnej, uprawianej po angielsku1.

  • 2 Nawiązuję tu do tematów poprzednich zjazdów polonistycznych i tytułów tomów, będących pokłosiem t (...)

3Czy wobec ostentacyjnego poddania humanistyki kryteriom oceny nauk ścisłych, co postulują entuzjaści nowych regulacji, powinniśmy zajmować się własnymi planami przebudowy polonistyki lub swobodnie tworzyć koncepcje, rewizje i programy przemian?2 Formuła „zjazd polonistów” nabiera złowieszczo sportowego znaczenia...

  • 3 Wokół tego zagadnienia krążyła dyskusja na temat Polityki wrażliwości M. P. Markowskiego (Kraków (...)
  • 4 Zob. M. Szpunar, Kultura algorytmów. Kraków 2019.
  • 5 Zob. A. Skrendo, Literaturoznawstwo jako nauka. Nowe szanse, stare zagrożenia. „Teksty Drugie” 20 (...)
  • 6 Ciekawymi wnioskami kończy się opublikowany pod koniec stycznia 2020 bibliometryczny raport E. Ku (...)
  • 7 K. Kłosiński, Polonistyka w przebudowie. „Gazeta Uniwersytecka UŚ” 2004, nr 3. Na stronie: https: (...)
  • 8 Z konsekwencjami takiego przeniesienia borykają się obecnie np. Finlandia i Norwegia.
  • 9 Zob. J. Płuciennik, Badawczy język ojczysty: Olga Tokarczuk i język „czułego narratora”. Na stron (...)
  • 10 Po roku od napisania tego tekstu projekt ewaluacji nauki promowany przez nowego ministra i nowo u (...)

4Eksmisja humanistów ze świata nauki pewnie jednych z nas ucieszy, innych zasmuci3. Po latach dyskusji nad kryzysem humanistyki, akademii, teorii podważanie naukowości tej dziedziny teraz właśnie może się okazać „pięknym, zbiorowym samobójstwem”. Oznacza akceptację ekspansywnej definicji nauki promowanej w kulturze opartej na wiedzy i na działaniu algorytmów4 – fetyszyzującej parametry i największą wydajność w najkrótszym czasie. Sposoby na zneutralizowanie tego procesu już wskazywano. Jednym z nich jest obnażenie historyczności paradygmatu naukowego propagowanego przez „technouniwersytet”5. Pozwala to mówić o nauce jako o sieci praktyk, zwyczajów językowych, strategii maskowania ograniczeń poznawczych czy grze rozbieżnych interesów. Wzmocnieniu humanistyki służy nie tyle argumentacja, że jest ona „nauką” / że nie jest „nienauką”, ile promowanie epistemologicznej wspólnoty wszystkich nauk jako przejawów ludzkiej działalności symbolicznej. Nauki jednej, ponadnarodowej, ale uprawianej w wielojęzycznej społeczności. Wspólnoty języka (studiów polonistycznych, frankofońskich, anglistycznych) rodzą się jednakże wokół przedmiotów i tematów badań, nie wokół arbitralnie wskazanych czasopism anglojęzycznych, rzekomo dziedziczących swój prestiż6. W literaturoznawstwie i językoznawstwie polonistycznym to „Polacy są mistrzami świata” (jak dowcipnie wyraził się Krzysztof Kłosiński)7 i stanowią pierwszoplanową grupę specjalistów przyczyniających się do rozwoju tychże. Zadekretowana Ustawą wyższość obcojęzycznych publikacji w przypadku filologii narodowych może inspirować do koniunkturalnego podejmowania kwestii ogólnych, atrakcyjnych dla międzynarodowej społeczności. Skazuje natomiast na marginalizację badania ważne dla wspólnot regionalnych (np. kaszubistykę) czy studia nad dialektami polszczyzny (niemal wymarłymi wskutek polityki kulturowej Polski Ludowej). Proces badawczy (konceptualizacja, wybór terminologii i referencji, implikowanego odbiorcy) w przypadku polonisty odbywa się dzięki językowi polskiemu i nie można go domyślnie sytuować poza polszczyzną8. Rodzimy język badawczy jest osiągnięciem kulturowym, pomostem między językiem nauki, edukacji i samokształcenia. Rozwija się także jak żywe narzędzie do kreowania tworów przyszłych9. Poważne zagrożenie dla samej istoty badań polonistycznych stanowi niezrozumiale niska ocena ewaluacyjna żmudnych i kosztownych edycji źródłowych i krytycznych (wymuszających nierzadko np. pobyty zagraniczne, kwerendy). Bez nich planowanie rozwoju polonistyki jest niczym innym niż rozpoczynaniem budowy od dymu z komina10.

Studia kulturowe i ich konsekwencje

  • 11 Pomijam spory kompetencyjne między tradycją rodzimej nauki o kulturze, angielskimi cultural studi (...)
  • 12 Zob. G. Grochowski, Blaski i cienie badań kulturowych. „Teksty Drugie” 2005, nr 1/2.
  • 13 Zob. R. Nycz, Kulturowa natura. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego. „Teksty Drugie” 2 (...)

5Studia kulturowe wskazały literaturoznawstwu dwa główne problemy: przedmiotu badań i granic dyscypliny11. Wsparły tendencje do rezygnacji z dookreślenia metodologicznego oraz do rozszerzenia badań literackich poza językową strukturę tekstu; osłabiły też tęsknotę do budowania systemowej wiedzy o literaturze12. Pozytywnym efektem tej reorientacji było zdefiniowanie konkurencyjności literatury wśród innych praktyk kulturowych. Wobec wyzwań współczesności i nieprzewidywalnej przyszłości ten cel wydaje się bardzo aktualny. Daje impuls do pozbawionego kompleksów poszukiwania atrakcyjności literatury w świecie „bezpowrotnie utraconej literaturocentryczności”13: w czasach piśmienności cyfrowej, wobec ekspansji rzeczywistości wirtualnej i nowych mediów.

  • 14 Zob. Kulturowa teoria literatury. T. 1 (Red. R. Nycz, M. P. Markowski); t. 2 (Red. R. Nycz, T. Wa (...)

6Projekt od początku zawierał trudne do pogodzenia propozycje: od „przebijania ścianek” między literaturą a jej pozajęzykowym otoczeniem do redyscyplinaryzacji literaturoznawstwa w obronie przed polimorficznymi badaniami kulturowymi. Rozpoznanie, że spory między reprezentantami różnych nurtów poststrukturalizmu marginalizują literaturoznawstwo jako dyscyplinę, było (jak można mniemać) słuszne. Twórcy kulturowej teorii literatury14 deklarowali profesjonalizację opartą na badaniu tekstów kultury i procedurze refleksji tekstologicznej rozszerzonej na nieliterackie praktyki dyskursywne.

  • 15 Zob. A. Mangen, New Narrative Pleasures? A Cognitive-Phenomenological Study of the Experience of (...)

7Kulturowa teoria literatury wniosła kategorię „doświadczeniowości” literatury (i jej lektury), jako ekwiwalent współczesnego „apetytu na doświadczenie” (także w jego technologicznej, medialnej, medialno-społecznościowej odmianie). Dziś nasuwają się wątpliwości, czy tekstologiczna definicja „tekstu kultury” jako przedmiotu literaturoznawstwa (wywiedziona ze świata druku) jest aktualna w odniesieniu do zawartości interaktywnego środowiska cyfrowego. Destabilizuje ono bowiem pojęcia piśmiennej kultury i komunikacji literackiej: tekstu, lektury, pisania, czytelnika i wymaga umiejętności po części niewywodzących się z obcowania z drukiem15.

  • 16 Zob. F. Furedi, Power of Reading: from Socrates to Tweeter. London 2015, ebook, wersja Kindle. Au (...)
  • 17 Zob. K. Littau, Theories of Reading: Books, Bodies, and Bibliomania. Cambridge, Mass., 2006, s. 2 (...)
  • 18 Zwracają na to uwagę metodycy, np. A. Janus-Sitarz (Uczeń na lekcjach <nieczytanej> literatury? W (...)
  • 19 Zob. A. Ensslin, Literary Gaming. Cambridge, Mass., 2014.
  • 20 Furedi, op. cit., ebook, wersja Kindle, poz. 190.

8Jeśli jednak rola literatury na tle innych tekstów kultury czy dyskursów zmalała, to możemy ją obronić w ramach (np. polonistycznej) kultury autotelicznego czytania16. Nie wszystkie dzisiejsze style czytania obejmują tekst drukowany (lub jego cyfrowe odwzorowanie), ale jeden z nich wiąże się z historyczną formą książki jako kodeksu17. To umiejętność czytania dla samej tej czynności i ze świadomością jej pożytków: osiągnięcie cywilizacyjne, ale i specyficzna kompetencja kulturowa zarazem. To czytanie rozwija skupienie wewnętrzne, namysł, krytycyzm, metakognicję i separację od świata bodźców (inaczej niż dzisiejsze media interaktywne). Opiera się na imaginacji, wyobraźni narracyjnej i empatycznym rozumieniu opowieści innych dzięki mnożeniu perspektyw. Odwraca uwagę od czytającego podmiotu, którego narcystyczną naturę stymulują z kolei nowe technologie, a zmianę tożsamości oferują gry i rzeczywistość wirtualna. Czytanie autoteliczne realizuje się w lekturze wydłużonej, w przyswajaniu większych całości tekstowych, w otwarciu na językowe zróżnicowanie tekstów i niuansowanie znaczeń w lekturze wielokrotnej. Tym etosem nie zachwiały poprzednie rewolucje medialne, gdyż nawyk „czytania dla niego samego” stanowi niezmiennie jedną z najważniejszych technologii wytwarzania „ja”. Wydaje się, że społeczne zapotrzebowanie na doskonalenie czytania kreatywnego narasta (jak niegdyś rozwijała się potrzeba nauki pisania kreatywnego)18. Deficyty w tym zakresie często łączy się z upowszechnieniem nielinearnego trybu operowania na treści multimedialnej i multisensorycznej. W dobie cyfrowej autoreferencyjne czytanie współistnieje ze skokowym „czytaniopisaniem” w Internecie i w mediach społecznych oraz z interaktywnym i interakcyjnym czytaniem literackiego hipertekstu19. Polonistyka, profilowana jako polonistyczna kultura czytania, jest w stanie objąć wszystkie te modusy i kultywować nawyk skupionej lektury na potrzeby dziedzictwa i wspólnoty użytkowników języka. Jak pisze Frank Furedi, „humanistyczny ideał roztropnego czytelnika zdolnego do samodzielnych sądów, powinien wciąż służyć jako wzorzec kulturowy teraźniejszości”20.

„Nowa” i „stara” historia literatury

  • 21 Zob. P. Bohuszewicz, Po czy w ramach poststrukturalizmu? W zb.: „Zwroty” badawcze w humanistyce. (...)
  • 22 T. Walas, Historia literatury w perspektywie kulturowej (dawniej i dziś). W zb.: Kulturowa teori (...)

9Zbliżenie do studiów kulturowych, łatwiejsze na poziomie spluralizowanych teorii literackich, więcej podejrzeń wzbudziło w kontekście historii literatury. Wyjaśnianie tekstu literackiego, zwłaszcza z epok dawnych, bez przywołania staromodnie, po Winckelmannowsku nawet, rozumianego kontekstu w zasadzie możliwe nie było i wcześniej21. Natomiast użycie „uwspółcześnionego języka kategorialnego”22 do opisu długiego okresu w dziejach literatury skłania ku archeologii idei raczej niż do syntetyzującej narracji historycznoliterackiej. Kwestią niemal niewystępującą w studiach kulturowych jest wartościowanie estetyczne i hierarchizowanie zjawisk i praktyk literackich. Potrzeba zlikwidowania różnych form wykluczenia owocuje bowiem uznaniem całej produkcji piśmiennej grup marginalizowanych (ze względu na płeć, rasę, klasę) za istotną dla kultury i literatury. A na brak jakiegoś kryterium wartościowania trudno się zgodzić.

  • 23 Zob. A. Skrendo, Historia literatury polskiej dla XXI wieku. „Teksty Drugie” 2019, nr 4. – J. Drz (...)

10Najlepiej obrazuje to Nowa historia literatury Anny Nasiłowskiej (2019), synteza, w której badaczka stara się umknąć podziałom na „nową” i „starą” historię literatury23. Fakt, że to pierwsza synteza narodowej literatury napisana przez kobietę, ma tu niepoślednie znaczenie. Decyzja, by zajmować się przede wszystkim (ale nie tylko) tym, co w literaturze poszczególnych epok utrwaliło się jako najważniejsze, afirmuje tradycjonalizm. Zawarte w monografii splecione ze sobą opowieści o kobietach, Żydach, innowiercach, praktykach wypierania z pamięci zbiorowej tego, co niewygodne, wyraźnie świadczą z kolei o wieloperspektywiczności tej narracji. Nasiłowska nie boi się też formułowania zdecydowanych sądów na temat tego, czy wybrany tekst mówi coś istotnego dzisiejszym czytelnikom. Znamienna jednak wydaje się proporcja: uprzywilejowanie literatury nowszej retroaktywnie tłumaczącej teksty przeszłości, które zachowały (z bardzo różnych względów) aktualność ideową. Nasiłowska świadomie profiluje wersję historii literatury na potrzeby XXI wieku (choć z reguły nie wybiega poza rok 1989!), w którym kultura literacka jest jedną z konkurujących praktyk wyrażania jednostkowego i zbiorowego doświadczenia. W książce widać nachylenie ku biografistyce, coraz popularniejszej w szerokich kręgach odbiorców, ale też zyskującej silniejszy status pośród naukowych gatunków pisania o historii. Potwierdza to ranga, jaką miały opublikowane w ostatnim dziesięcioleciu biografie Ryszarda Kapuścińskiego, Czesława Miłosza, Witolda Gombrowicza czy Stanisława Lema.

11Czytanie literatury narodowej na zasadzie punktowego oświetlania wybranych jej zjawisk z pozycji „tu i teraz” wciąż bywa w dydaktyce polonistycznej wartościowane negatywnie. Nauczanie (zwłaszcza szkolne) faworyzuje chronologię, wbrew kontekstowi rewolucji cyfrowej i kulturze uczestnictwa, które pojęcie „linearności” i „kanonu” kwestionują. Efektem tego jest ustawiczne „spóźnienie na współczesność”, z jakim borykają się nawet studenci polonistyki, nie wspominając uczniów szkół wcześniejszych. Skojarzenie literatury i anachroniczności (językowej, kulturowej, edukacyjnej), dominujące wśród młodego pokolenia, skutecznie przeszkadza kształtowaniu nawyku czytania dla niego samego, zwłaszcza na etapie wczesnej edukacji. Wszyscy nasi studenci i uczniowie są czytelnikami cyfrowymi – nawet jeśli nie wszyscy z nas są humanistami cyfrowymi.

  • 24 Ten nurt humanistyki (na przykładzie pisarstwa A. Bielik-Robson, M. P. Markowskiego, J. Sowy, P. (...)
  • 25 To idee rozwijane przez R. Nycza w Poetyce doświadczenia (Warszawa 2013) i w Kulturze jako czasow (...)
  • 26 O interwencji literaturoznawczej pisze R. Koziołek (Humanistyka w dobie konfliktów plemiennych. „ (...)
  • 27 Nawet bez sięgania do tradycji odleglejszej w czasie (np. do S. Brzozowskiego), można zaobserwowa (...)
  • 28 Zob. J. Płuciennik, Odwaga poetyki. Aktywizm, opór, psalmy. Łódź 2019. – I. Iwasiów, wykład: Prak (...)
  • 29 Po klasycznych pracach M. Głowińskiego Nowomowa po polsku (1990), Marcowe gadanie (1991), Rytuał (...)
  • 30 Zob. Edukacja polonistyczna jako zobowiązanie. Powszechność i elitarność polonistyki. Red. E. Jas (...)

12Studia kulturowe wpisały w samoświadomość literaturoznawstwa odważne oczekiwanie na przyszłe teorie/zwroty/„studia”. W oglądzie z lekkiego oddalenia ujawnia się także wyrażana lub implikowana chęć od-(u-)zyskania sprawczości humanistyki w życiu społecznym24. Ten postulat wypływa z „czynnościowej” koncepcji kultury, idei „pracy z tekstem i poprzez tekst”, „teorii w działaniu” w humanistycznym „laboratorium innowacji”25. W rozmaitych praktykach interpretacyjnych (krytyce genderowej, postzależnościowej, ekokrytyce, w studiach nad Zagładą) wynika to z ich emancypacyjnego potencjału, podjętego tematu lub interwencyjnego zamierzenia26, by przepracować w zbiorowej świadomości to, co wyparte lub wygumkowane. Polityczność (w zgodzie z greckim znaczeniem słowa „polis”) zmierza ku przeformułowaniu pojęcia profesjonalizacji: podtrzymując rygor naukowego badania, pisanie o literaturze nabiera znamion działania w coraz bardziej niepokojącej rzeczywistości społeczno-politycznej (polonista westchnie: znowu!)27. Powołanie, powinność, pożyteczność humanistyczna płyną z aktywizmu zakorzenionego w performatywności samego dyskursu – to też jest cenna lekcja o pożytkach z humanistyki oferowana przez studia kulturowe28. Właśnie w publicznej przestrzeni, poprzez współtworzenie jej dyskursów, może (i powinna dzisiaj) ta postawa się realizować. W gestii polonistyki (literaturoznawstwa i językoznawstwa) leży danie odporu zjawiskom negatywnym kreowanym dyskursywnie w życiu społeczno-politycznym: populizmowi, mowie nienawiści, stygmatyzacji różnych grup współobywateli, propagandzie29, rozmaitym manipulacjom, postępującej faszyzacji, wiadomościom sfałszowanym (fake news). Wobec tych zagrożeń musi znaleźć się polonistyka uniwersytecka jako potencjalny aktywny uczestnik procesu niwelowania zaniedbań edukacyjnych, które ujawniły się w Polsce w ciągu ostatnich kilku lat. To powołanie lapidarnie ujmuje etykieta „powszechności i elitarności” polonistyki30. Przed nami bowiem, na nieodległym horyzoncie, są nieprzewidywalne koszty edukacyjne i psychospołeczne tzw. reformy oświaty (w wersji przygotowanej przez Annę Zalewską oraz od 2022

Interdyscyplinarność – transdyscyplinarność – postdyscyplinarność

  • 31 P. Czapliński, Sploty. „Teksty Drugie” 2017, nr 1. Zob. też tom Nowa humanistyka (Red. P. Czapliń (...)
  • 32 Zob. W. Hofmański, M. Januszkiewicz, Zwrot lingwistyczny a postdyscyplinarność. W zb.: Nowe zj (...)
  • 33 W sferze inspiracji taka możliwość leżała u podstaw nowoczesnej teorii literatury. Zob. T. Brzost (...)

13Konsekwencją coraz silniejszego powiązania uniwersytetu z mechanizmami kultury wiedzy jest również dążenie do przekraczania granic międzydyscyplinarnych i międzydziedzinowych. Wyrasta ono z założenia, że postęp naukowy czy przyrost wiedzy (jakkolwiek je określać) następuje w wyniku wieloperspektywicznego oglądu problemów zbyt złożonych, by mogła je choćby zdefiniować jedna dyscyplina. Takie wyzwanie programowo podejmują projekty zbiorczo nazywane nową humanistyką. Eklektyzm metodologiczny stanowi dla nich zarazem „przejaw badawczej uczciwości”, jak i odpowiedź na heterogeniczność i hybrydyczność świata31. Uprzywilejowanie transdyscyplinarnych pojęć-soczewek sprzyja odejściu od niedawno jeszcze preferowanej interdyscyplinarności na rzecz relacji trans-/multi-/postdyscyplinarnych32. Wśród tych, którzy chcą umocnić status literaturoznawstwa (w tym polonistyki) jako samodzielnej dyscypliny, ruch ku coraz dalej idącej amalgamatyczności obszarów badawczych budzi niepokój. Interdyscyplinarność wzmacnia ostrzejszą profesjonalizację i wymaga dwustronnego wysiłku: wypracowania wspólnej siatki pojęciowej, procedur badawczych i zasad interpretacji wyników. Nieuchronnie uruchamia też proces rozsunięć semantycznych czy powstanie naddatku kreatywnego właściwych mechanizmom szeroko pojętej translacji. Możliwość taka istniała oczywiście w sposób naturalny w samej istocie polonistycznego kształcenia jako modułu obejmującego rozbudowane konteksty historyczne, socjologiczne, filozoficzne33. Szersze, inkluzywne projektowanie własnego dyscyplinarnego pola cechuje polonistykę od kilku lat. Aby zapewnić atrakcyjność kształcenia, włączano w jej zakres komparatystykę (także intermedialną), studia nad komunikacją, grami wideo, nowymi mediami i cyfryzacją, nad edytorstwem naukowym. Czy ten proces nadal powoduje zwiększone ryzyko rozszczelniania granic?

14Zaktualizowana klasyfikacja dyscyplin naukowych wraz z koniecznością dyscyplinowej deklaracji pracowników utrudnia niepomiernie realne szanse na prowadzenie indywidualnych lub zespołowych badań „pomiędzy”. W strukturach uniwersyteckich polonistyka nie może wchodzić w relacje z kulturoznawstwem, które w ostatnich dekadach były najbardziej owocne. Z kolei jej funkcjonowanie w ścieżkach dyscyplinarnych, w różnych układach administracyjno-organizacyjnych wdrożonych przez polskie uczelnie, stwarza zagrożenia dla spójności edukacji polonistycznej, która obejmuje przyszłych nauczycieli polonistów wszystkich stopni kształcenia.

  • 34 Zob. J. Aoun, Higher Education in the Age of the Artificial Intelligence. Cambridge, Mass., 2017.

15Zresztą przed dalekosiężnymi projektami interdyscyplinarnych czy (ambitniej!) ponaddziedzinowych koligacji skutecznie powstrzyma nas... wskaźnik kosztochłonności prowadzenia badań na poziomie 1.0. Konia z rzędem temu, kto reprezentując np. automatykę, elektronikę i elektrotechnikę, informatykę techniczną i telekomunikację (wskaźnik 4.0) czy choćby informatykę (3.0) chciałby wraz z literaturoznawcami lub językoznawcami znad Wisły uprawiać badania typu „humanics34 i np. uczyć sztuczną inteligencję: rozumienia modalności językowej i kulturowej, rozpoznawania ironii, parodii, mowy nienawiści, gatunków wypowiedzi, stylizacji, mechanizmów kreatywności językowej. Kształcenie maszynowe tego nie uczy; dla rozwoju AI kamieniami węgielnymi są język i językowa oraz kulturowa komunikacja. To tylko przykładowe zakresy badań uprawianych na Zachodzie, a nieprawdopodobnych w świetle nowej Ustawy, która funduje humanistom drugiej dekady XXI wieku przysłowiowy kałamarz i pióro, ale już nie daje środków na pergamin.

Góra strony

Bibliografia

1. J. Aoun, Robot-Proof: Higher Education in the Age of the Artificial Intelligence. Cambridge, Mass., 2017. DOI

2. P. Bohuszewicz, Po czy w ramach poststrukturalizmu? „Zwroty” badawcze wobec przełomów paradygmatycznych w najnowszym literaturoznawstwie polskim. W zb.: „Zwroty” badawcze w humanistyce. Konteksty poznawcze, kulturowe i społeczno-instytucjonalne. Red. J. Kowalewski, W. Piasek. Olsztyn 2010.

3. T. Brzostowska-Tereszkiewicz, Ewolucje teorii. Biologizm w modernistycznym literaturoznawstwie rosyjskim. Toruń 2011.

4. M. Cieński, Nowa humanistyka i odpowiedzialność za ciągłość (dawnej) tradycji. „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 235–243. DOI

5. P. Czapliński, Sploty [wstęp]. „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 9-17. DOI

6. J. Drzewucki, Między erudycją, pracowitością i odwagą. (rec. A Nasiłowska, Historia literatury polskiej). „Twórczość” 2020, nr 2, s. 129-136.

7. Edukacja polonistyczna jako zobowiązanie. Powszechność i elitarność polonistyki. Red. E. Jaskółowa [i in.]. T. 1–2. Katowice 2016.

8. A. Ensslin, Literary Gaming. Cambridge, Mass., 2014. DOI

9. F. Furedi, Power of Reading: from Socrates to Tweeter. London 2015.

10. G. Grochowski, Blaski i cienie badań kulturowych. „Teksty Drugie” 2005, nr 1/2, s. 4-10.

11. G. Grochowski, Polityczność, agon, reprezentacja. „Teksty Drugie” 2012, nr 3, s. 6-11.

12. W. Hofmański, M. Januszkiewicz, Zwrot lingwistyczny a postdyscyplinarność. W zb.: Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji. T. 3: Kontekst a komunikacja. Red. I. Matusiak-Kempa, S. Przybyszewski. Olsztyn 2011.

13. I. Iwasiów, Granice. Polityczność prozy i dyskursu kobiet po 1989. Szczecin 2013.

14. A. Janus-Sitarz, Uczeń na lekcjach (nieczytanej?)literatury. W zb.: Polonistyka dziś – kształcenie dla jutra. Red. K. Biedrzycki [i in.]. T. 1. Kraków 2014.

15. W. Kalaga, Między kulturami: cultural studies a konteksty ideologiczne „Er(r)go” 2011, nr 1/2, s. 9-19.

16. K. Kłosińska, M. Rusinek, Dobra zmiana. Kraków 2019.

17. K. Kłosiński, Polonistyka w przebudowie. „Gazeta Uniwersytecka UŚ” 2004, nr 3. Na stronie: https://gazeta.us.edu.pl/node/224011 (data dostępu: 17 I 2022).

18. R. Koziołek, Humanistyka literaturoznawcza w dobie nowych konfliktów plemiennych. Próba wykonania ruchu. „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 60–69. DOI

19. Kulturowa teoria literatury. 2, Poetyki, problematyki, interpretacje. Red. T. Walas, R. Nycz. Kraków 2012.

20. M. Kuziak, W sprawie polityczności polskiej humanistyki. „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 253–261. DOI

21. M. Kwiek, Globalna nauka: dlaczego jej istotą są nierówności (i co z tego wynika dla młodych naukowców). Na stronie: http://cpp.amu.edu.pl/pl/new-amu-doctoral-school-for-600-phds-openedinaugural-keynote-speech-by-marek-kwiek/?fbclid=IwAR0eA4WlI3hmKA7j36iwV4Sabu3F9cI3qS bO-453319tm75I3c50PaOCMoY (data dostępu: 31 I 2020).

22. K. Littau, Theories of Reading: Books, Bodies, and Bibliomania. Cambridge, Mass., 2006.

23. A. Łebkowska, Autorefleksyjność współczesnych nauk humanistycznych i co powinno z tego wynikać. „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 244–252. DOI

24. A. Mangen, New Narrative Pleasures? A Cognitive-Phenomenological Study of the Experience of Reading Digital Narrative Fictions. Trondheim 2006.

25. M. P. Markowski, Polityka wrażliwości. Kraków 2013.

26. Nowa humanistyka. Red. P. Czapliński, R. Nycz, D. Antonik. Warszawa 2017.

27. A. Nyzio, Brytyjskie studia kulturowe a polski strach przed polityką. „Kultura Popularna” 2014, nr 1, s. 54-67.

28. R. Nycz, Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki. Warszawa 2017.

29. R. Nycz, Kulturowa natura. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego. „Teksty Drugie” 2001, nr 5, s. 4-14. DOI

30. R. Nycz, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura. Warszawa 2012.

31. J. Płuciennik, Badawczy język ojczysty (BJO): Olga Tokarczuk i język „czułego narratora”. Na stronie: https://jaroslawpluciennik.com/2019/12/10/badawczy-jezyk-ojczysty-bjo-olga-tokarczuk-i-jezyk-czulego-narratora/ (data dostępu: 2 II 2020).

32. J. Płuciennik, Odwaga poetyki. Aktywizm, opór, psalmy. Łódź 2019.

33. „Relacje Międzykulturowe / Intercultural Relations” 2018, nr 1: Istota kulturoznawstwa.

34. A. Skrendo, Historia literatury polskiej dla XXI wieku. „Teksty Drugie” 2019, nr 4, s. 138–151. DOI

35. A. Skrendo, Literaturoznawstwo jako nauka. Nowe szanse, stare zagrożenia. „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 70–80. DOI

36. A. Skrendo, Wyprowadzenie z humanistyki. O książce Michała Pawła Markowskiego „Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki”. „Wielogłos” 2014, nr 1, s. 91–101.

37. M. Szpunar, Kultura algorytmów. Kraków 2019.

38. D. Ulicka, Autonomia – interdyscyplinarność – profesjonalizm (teoria literatury dawniej i dziś). W zb.: Głosy w sprawie interdyscyplinarności. Socjologowie, filozofowie i inni o pojęciach, podejściach i swych doświadczeniach. Red. J. Kurczewska, M. Lejzerowicz. Warszawa 2014, s. 228-241.

39. T. Walas, Historia literatury w perspektywie kulturowej – dawniej i dziś. W zb.: Kulturowa teoria literatury: główne pojęcia i problemy. Red. M. P. Markowski, R. Nycz. Wprowadz. R. Nycz. Kraków 2006, s. 93-135.

40. R. Włodarczyk, Transgresja – transdyscyplinarność – translacja. W zb.: Interdyscyplinarność i transdyscyplinarność pedagogiki – wymiary teoretyczny i praktyczny. Red. R. Włodarczyk, W. Żłobicki. Kraków 2011.

41. Sz. Zdziebłowski, Badanie: polscy humaniści bardziej wielojęzyczni, niż sądzono. Na stronie: http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,80510, badanie-polscy-humanisci-bardziej-wielojezyczni-niz-sadzono.html (data dostępu: 10 II 2020).

42. A. Żurawski, Minister Czarnek i cudowne rozmnożenie punktów. „Kultura Liberalna” 2021, nr 8.

Góra strony

Przypisy

1 M. Kwiek, Globalna nauka: dlaczego jej istotą są nierówności (i co z tego wynika dla młodych naukowców). Na stronie: http://cpp.amu.edu.pl/pl/new-amu-doctoral-school-for-600-phds-opened-inaugural-keynote-speech-by-marek-kwiek/?fbclid=IwAR0eA4WlI3hmKA7j36iwV4Sabu3F9cI3qSbO-453319tm75I3c50PaOCMoY (data dostępu: 31 I 2020). Podkreśl. M. R.-P.

2 Nawiązuję tu do tematów poprzednich zjazdów polonistycznych i tytułów tomów, będących pokłosiem tych obrad.

3 Wokół tego zagadnienia krążyła dyskusja na temat Polityki wrażliwości M. P. Markowskiego (Kraków 2013) – zob. A. Skrendo, Wyprowadzenie z humanistyki. O książce Michała Pawła Markowskiego „Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki”. „Wielogłos” 2014, nr 1.

4 Zob. M. Szpunar, Kultura algorytmów. Kraków 2019.

5 Zob. A. Skrendo, Literaturoznawstwo jako nauka. Nowe szanse, stare zagrożenia. „Teksty Drugie” 2017, nr 1. Zob. też A. Łebkowska, Autorefleksyjność współczesnych nauk humanistycznych i co powinno z tego wynikać. Jw.

6 Ciekawymi wnioskami kończy się opublikowany pod koniec stycznia 2020 bibliometryczny raport E. Kulczyckiego: „Wyniki analiz nas zaskoczyły. W mojej ocenie wyniki badań pokazują, że środowisko polskich badaczy zajmujących się naukami społecznymi i humanistycznymi jest umiędzynarodowione” (!) – zob. Sz. Zdziebkowski, Badanie: polscy humaniści bardziej wielojęzyczni, niż sądzono. Na stronie: http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,80510,badanie-polscy-humanisci-bardziej-wielojezyczni-niz-sadzono.html (data dostępu: 10 II 2010).

7 K. Kłosiński, Polonistyka w przebudowie. „Gazeta Uniwersytecka UŚ” 2004, nr 3. Na stronie: https://gazeta.us.edu.pl/node/224011 (data dostępu: 17 I 2022).

8 Z konsekwencjami takiego przeniesienia borykają się obecnie np. Finlandia i Norwegia.

9 Zob. J. Płuciennik, Badawczy język ojczysty: Olga Tokarczuk i język „czułego narratora”. Na stronie: https://jaroslawpluciennik.com/2019/12/10/badawczy-jezyk-ojczysty-bjo-olga-tokarczuk-i-jezyk-czulego-narratora/ (data dostępu: 2 II 2020). Polszczyzna jest językiem diaspory i zagranicznych środowisk oraz instytucji, dla których publikacje w języku polskim to najpotrzebniejsze źródło naukowe i popularnonaukowe oraz wyraz więzi kulturowej. Pokazują to losy np. Olimpiady Literatury i Języka Polskiego czy zakres cyfrowego projektu Geopolonistyka realizowanego w Instytucie Badań Literackich PAN.

10 Po roku od napisania tego tekstu projekt ewaluacji nauki promowany przez nowego ministra i nowo utworzone Ministerstwo Edukacji i Nauki uległ kolejnym zmianom. Opublikowano kolejne listy punktowanych czasopism i materiałów konferencyjnych (z 9 II 2021 i 1 XII 2021). Ich najbardziej zauważalnym efektem był w wielu wypadkach niezasłużony czy niewytłumaczalny ewaluacyjny skok czasopism wydawanych przez konkretne ośrodki naukowe – np. KUL, macierzystą uczelnię ministra P. Czarnka – lub tak kontrowersyjne, jak Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu, reprezentujące popierany przez rządzącą partię konserwatywny światopogląd religijny. Drastyczne naruszenie transparentności zasad oceny czasopism (w przypadku pierwszej listy punkty przyznano 73 pismom nieocenianym przez Komisję Ewaluacji Nauki, 237 czasopism otrzymało zawyżoną punktację w stosunku do rekomendowanej przez KEN, co wynika z oświadczenia Komisji wydanego po publikacji listy) nie tylko stanowi zmianę kryteriów oceny w trakcie ocenianego okresu, ale również jest manifestacją uznaniowości. Ma także obrazować przesunięcia ideologiczne poprzez utrzymanie minimalnej punktacji pism „nieprawomyślnych” czy reprezentujących niepożądane kierunki badań (np. „Zagłada Żydów”) na rzecz tych oficjalnie promowanych, jak periodyk IPN „Pamięć i Sprawiedliwość” (pozaproceduralnie dowartościowany już przez ministra J. Gowina), który dzięki ministrowi Czarnkowi osiągnął pułap 100 pkt. (!). Ile pism polonistycznych może się taką punktacją pochwalić? Najbardziej spektakularnym osiągnięciem polskiej nauki po znowelizowaniu listy będzie chyba imponujący wzrost punktacji dorobku naukowego samego ministra: ze 100 pkt. według dawnych zasad do 370 według nowych (zob. A. Żurawski, Minister Czarnek i cudowne rozmnożenie punktów. „Kultura Liberalna” 2021, nr 8). Nie dziwią więc głosy gremiów naukowych, że skompromitowana ręcznym sterowaniem, ewaluacja może być podważona wskutek skarg kierowanych do sądów administracyjnych (zob. Stanowisko Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego z 24 II 2021).

11 Pomijam spory kompetencyjne między tradycją rodzimej nauki o kulturze, angielskimi cultural studies spod znaku tzw. szkoły z Birmingham oraz młodo zmarłym polskim kulturoznawstwem jako autonomiczną dyscypliną naukową (2005–2018). Konsekwencje bezrefleksyjnej synonimizacji studiów kulturowych w Polsce i ich angielskiego prototypu omawia zwięźle np. W. Kalaga w artykule Między kulturami: cultural studies a konteksty ideologiczne („Er<r>go” 2011, nr 1/2). Znaczenie cultural studies dla kształtowania tożsamości, profilowania badań oraz dorobku kulturoznawstwa po zmianach wynikłych z Ustawy prezentują autorzy artykułów zawartych w monograficznym numerze pisma „Relacje Międzykulturowe / Intercultural Relations” (2018, nr 1), zatytułowanym Istota kulturoznawstwa.

12 Zob. G. Grochowski, Blaski i cienie badań kulturowych. „Teksty Drugie” 2005, nr 1/2.

13 Zob. R. Nycz, Kulturowa natura. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego. „Teksty Drugie” 2002, nr 5.

14 Zob. Kulturowa teoria literatury. T. 1 (Red. R. Nycz, M. P. Markowski); t. 2 (Red. R. Nycz, T. Walas). Kraków 2012.

15 Zob. A. Mangen, New Narrative Pleasures? A Cognitive-Phenomenological Study of the Experience of Reading Digital Narrative Fictions. Trondheim 2006

16 Zob. F. Furedi, Power of Reading: from Socrates to Tweeter. London 2015, ebook, wersja Kindle. Autor sytuuje kulturę czytelniczą epistemologicznie wyżej niż kulturową piśmienność, gdyż kompetencje z zakresu tej ostatniej jednostka nabywa później. Rekonstruuje europejską kulturę czytelniczą, analizując rozwój topiki strachu przed upadkiem czytelnictwa i zagrożeniami dla czytania ze strony nowego medium czy nowych technik czytelniczych. To, co według niego pozostaje trwałe, to idea czytania jako najważniejszej czynności kulturotwórczej.

17 Zob. K. Littau, Theories of Reading: Books, Bodies, and Bibliomania. Cambridge, Mass., 2006, s. 29–35.

18 Zwracają na to uwagę metodycy, np. A. Janus-Sitarz (Uczeń na lekcjach <nieczytanej> literatury? W zb.: Polonistyka dziś – kształcenie dla jutra. Red. K. Biedrzycki [i in.]. T. 1. Kraków 2014.

19 Zob. A. Ensslin, Literary Gaming. Cambridge, Mass., 2014.

20 Furedi, op. cit., ebook, wersja Kindle, poz. 190.

21 Zob. P. Bohuszewicz, Po czy w ramach poststrukturalizmu? W zb.: „Zwroty” badawcze w humanistyce. Konteksty poznawcze, kulturowe i społeczno-instytucjonalne. Red. J. Kowalewski, W. Piasek. Olsztyn 2010. – M. Cieński, Nowa humanistyka i odpowiedzialność za ciągłość (dawnej) tradycji. „Teksty Drugie” 2017, nr 1.

22 T. Walas, Historia literatury w perspektywie kulturowej (dawniej i dziś). W zb.: Kulturowa teoria literatury, t. 1, s. 133–134.

23 Zob. A. Skrendo, Historia literatury polskiej dla XXI wieku. „Teksty Drugie” 2019, nr 4. – J. Drzewucki, Między erudycją, pracowitością i odwagą. „Twórczość” 2020, nr 2.

24 Ten nurt humanistyki (na przykładzie pisarstwa A. Bielik-Robson, M. P. Markowskiego, J. Sowy, P. Czaplińskiego) omawia M. Kuziak w artykule W sprawie polityczności polskiej humanistyki („Teksty Drugie” 2017, nr 1), postulując akceptację decyzji aksjologicznych jako wymóg współczesności. Rewersem afirmowanej polityczności jest w Polsce głęboka niechęć do „upolitycznienia nauki”, która rzutuje nawet na sposób recepcji jawnie politycznych angielskich cultural studies – zob. A. Nyzio, Brytyjskie studia kulturowe a polski strach przed polityką. „Kultura Popularna” 2014, nr 1.

25 To idee rozwijane przez R. Nycza w Poetyce doświadczenia (Warszawa 2013) i w Kulturze jako czasowniku (Warszawa 2017).

26 O interwencji literaturoznawczej pisze R. Koziołek (Humanistyka w dobie konfliktów plemiennych. „Teksty Drugie” 2017, nr 1).

27 Nawet bez sięgania do tradycji odleglejszej w czasie (np. do S. Brzozowskiego), można zaobserwować przyspieszony rozwój tej tendencji w ostatnich latach – zob. G. Grochowski, Polityczność, agon, reprezentacja. „Teksty Drugie” 2012, nr 3.

28 Zob. J. Płuciennik, Odwaga poetyki. Aktywizm, opór, psalmy. Łódź 2019. – I. Iwasiów, wykład: Praktyka twórcza: między pisarstwem, nauką i aktywizmem. Wydział Filologiczny UŁ, 5 XII 2019 (wcześniej to zagadnienie I. Iwasiów problematyzowała wielokrotnie – zob. np. Granice. Polityczność prozy i dyskursu kobiet po 1989. Szczecin 2013).

29 Po klasycznych pracach M. Głowińskiego Nowomowa po polsku (1990), Marcowe gadanie (1991), Rytuał i demagogia (1992), Peereliada (1993), Mowa w stanie oblężenia (1996) krytykę manipulacji językowej i propagandy podjęli K. Kłosińska i M. Rusinek (Dobra zmiana. Kraków 2019).

30 Zob. Edukacja polonistyczna jako zobowiązanie. Powszechność i elitarność polonistyki. Red. E. Jaskółowa [i in.]. T. 1–2. Katowice 2016.

31 P. Czapliński, Sploty. „Teksty Drugie” 2017, nr 1. Zob. też tom Nowa humanistyka (Red. P. Czapliński, R. Nycz, D. Antonik. Warszawa 2017) i całą bogatą serię wydawniczą „Nowa Humanistyka”, publikowaną przez Wydawnictwo IBL.

32 Zob. W. Hofmański, M. Januszkiewicz, Zwrot lingwistyczny a postdyscyplinarność. W zb.: Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji. T. 3: Kontekst a komunikacja Red. I. Matusiak-Kempa, S. Przybyszewski. Olsztyn 2011. – R. Włodarczyk, Transgresja – transdyscyplinarność – translacja. W zb.: Interdyscyplinarność i transdyscyplinarność pedagogiki – wymiary teoretyczny i praktyczny. Red. R. Włodarczyk, W. Żłobicki. Kraków 2011.

33 W sferze inspiracji taka możliwość leżała u podstaw nowoczesnej teorii literatury. Zob. T. Brzostowska-Tereszkiewicz, Ewolucje teorii. Toruń 2011. – D. Ulicka, Autonomia – interdyscyplinarność – profesjonalizm (teoria literatury dawniej i dziś). W zb.: Głosy w sprawie interdyscyplinarności. Socjologowie, filozofowie i inni o pojęciach, podejściach i swych doświadczeniach. Red. J. Kurczewska, M. Lejzerowicz. Warszawa 2014, s. 228–241.

34 Zob. J. Aoun, Higher Education in the Age of the Artificial Intelligence. Cambridge, Mass., 2017.

Góra strony

Jak cytować ten artykuł

Odwołanie bibliograficzne dla wydania papierowego

Magdalena Rembowska-Płuciennik, «Wprowadzenie do dyskusji w panelu „Stan dyscypliny”»Pamiętnik Literacki, 1/2022 | 2022, 41-49.

Odwołania dla wydania elektronicznego

Magdalena Rembowska-Płuciennik, «Wprowadzenie do dyskusji w panelu „Stan dyscypliny”»Pamiętnik Literacki [Online], 1/2022 | 2022, Dostępny online od dnia: 01 juillet 2022, Ostatnio przedlądany w dniu 19 avril 2024. URL: http://journals.openedition.org/pamietlit/608

Góra strony

O autorze

Magdalena Rembowska-Płuciennik

Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa, ORCID: 0000-0002-8800-3550

Góra strony

Prawa autorskie

The text and other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.

Góra strony
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search