- 1 Profesor dr. Ciril Ribičič je redovni profesor ustavnog prava (Univerzitet u Ljubljani). Na osnovu (...)
1Zbornik radova pod naslovom Izzivi ustavnega prava v 21. stoletju koji je predmet recenzije, posvećen je profesoru Cirilu Ribičiču povodom njegovog 70. rođendana.1 Imajući u vidu profesorovu iznimno bogatu karijeru koja se proteže kroz nekoliko dekada, izgleda da ne postoji bolji način da se oda počast njegovom radu nego kroz knjigu o ustavnom pravu i njegovim izazovima.
- 2 Mirjana Lazarova Trajkovska (5–9), Reiner Arnold (11–15) i Branko Smerdel (17–19).
2Knjiga uključuje priloge 19 slovenačkih i inozemnih radova u kojima su obrađene i diskutovane različite teme iz ustavnog prava. Knjiga započinje Pismima profesoru Ribičiču upućenim od strane njegovih kolega2 i nastavlja s uredničkim pregledom. Središnji dio knjige podijeljen je na tri dijela. Prvi dio propituje različite izazove i probleme vezane za vladu, parlament, politički sistem i izbore s naglaskom na politički i ustavni sistem Republike Slovenije. Drugi dio posvećen je prilozima koji kritički propituju neke od najznačajnijih problema koji pritišću Sloveniju i njen širi međunarodni okvir u oblasti ljudskih prava i ustavne demokratije. Konkretnije, o problemu tzv. "Izbrisanih" i nacionalnih manjina koje dolaze s prostora bivših jugoslovenskih republika. Prilozi pokazuju dinamične, međusobno povezane i dijalektičke veze između nacionalnih i supranacionalnih normativnih sistema, te nacionalnih i supranacionalnih pravosudnih tijela za zaštitu ljudskih prava. U trećem dijelu, autori su analizirali ulogu konstitucionalne pravde u savremenim ustavnim demokratijama postavljajući slovenačko iskustvo u okvire evropskih i međunarodnih standarda. Ova pitanja i problemi prevazilaze okvire nacionalnog prava i zavise od supranacionalnih pravosudnih tijela.
- 3 Vidi Fruhstorfer & Hein 2016 i Banović, Gavrić i Barreiro 2013.
3Prvi dio knjige donosi šest priloga koji analiziraju kako različiti dijelovi vlasti utiču na očuvanje principa ustavnosti bilo na nivou države ili na nivou lokalne samouprave; na koji je način izborni sistem povezan s principom demokratije; kako očuvati princip lokalne samouprave i sl. Autori su se u svojim prilozima većinom fokusirali na politički i ustavni sistem Republike Slovenije i njene praktične probleme. Autori su u svojim radovima primijenili komparativni pristup kako bi analizirali slovenačko iskustvo. Ovaj dio knjige nije od posebnog značaja za međunarodne i regionalne izazove, niti se izričito fokusira na teoretske izazove ustavnog prava. Prilozi imaju ili veoma kontekstualan pristup slovenačkom sistemu ili daju više opšti pregled (npr. rad o izborima). U svakom slučaju, ovaj dio knjige donosi nam zanimljive uvide u neke praktične probleme i prijedloge o tome kako ih prevazići. Npr. trenutni slovenački ustav predviđa poziciju slabog predsjednika iako je njegov izbor neposredan i u konačnici mu osigurava širi legitimitet. Ovaj legitimitet nije podržan ni odgovarajućim ustavnim nadležnostima. Autorski članak Igora Kaučiča (23–43) analizira ovo pitanje i predlaže određena unapređenja koja bi vodila ka jačanju pozicije predsjednika. Prema autorovom mišljenju, trebalo bi proširiti predsjedničke nadležnosti i one bi trebale uključivati, inter alia, i očuvanje principa ustavnosti. Ova ideja je propitivana i u članku Dušana Štrusa (63–77) o Nacionalnom vijeću (Državni svet) i njegovom pravu na ulaganje veta na zakone slovenačke Nacionalne skupštine (Državni zbor). Članak Franca Grada (45–61) o izborima predstavlja pregled funkcija Nacionalnog vijeća, pravne izvore i načine regulacije izbora u Sloveniji. Članak Boštjana Koritnika i Jerneja Podlipnika (107–117) koji analizira princip “mogućnost-da-se-plati” daje interesantan, no nedovoljno razvijen, filozofski okvir o pravičnoj distribuciji, koja je bila jedan od najznačajnijih fokusa moralne i političke filozofije od Aristotela. Jasniji analitički okvir omogućio bi lakše formulisanje definicija koje bi bile od koristi u radu. U svakom slučaju, ovaj rad daje snažne argumente za tvrdnju o tome da slovenački Ustav inherentno posjeduje ustavne principe o pravednom oporezivanju i distribuciji tereta viđenim kroz princip "mogućnosti-da-se-plati". Uopšteno posmatrajući, ovaj princip korespondira s idejom socijalne države i jednake redistribucije. Iako je kontekstualno vezan za Sloveniju, članak omogućava povlačenje paralela s drugim postsocijalističkim i tranzicijskim društvima koja se suočavaju s istim problemima i izazovima.3
4Prema mom mišljenju, buduće rasprave u vezi s rekompozicijom Evropske unije, bez obzira na to da li će one ići u pravcu višeg stepena federalizacije ili ne, sigurno će uticati na nacionalne strukture država članica. Ovo će sa sobom povući i različita pitanja i izazove vezane za nacionalne ustavne sisteme: oblike vlasti, izbora, razumijevanja demokratije. Za sada, ovaj dio ustavnog prava ostaje poprilično "nacionalan".
5Iako su u pet članaka u ovom dijelu knjige primijenjene naučne metode svojstvene pravnoj nauci, stil i tema članka: Tranzicija, demokratizacija in institucionalizacija demokracije: je asimetrična federacija še aktualna v Evropi? Mitje Žagara izgleda da se ne uklapa sasvim dobro u prvi dio knjige. Pisan je u formi eseja, te je više fokusiran na profesionalne veze između autora i profesora Ribičiča i na opšte teme vezane za demokratiju i tranziciju. Svojim sadržajem i metodologijom, ovaj članak remeti koherenciju prvog dijela. U tom smislu, više bi mu odgovaralo mjesto nakon dijela Pisma profesoru Ribičiču.
- 4 Vidi više o ovome Kogovšek Šalamon 2016.
6Drugi dio je u cijelosti posvećen ljudskim pravima i njihovoj zaštiti pred nacionalnim ustavnim sudovima, Evropskim sudom za ljudska prava i Evropskim sudom pravde. Prvi članak Saše Zagorca (121–137) analizira probleme koji proizlaze iz tzv. trougla: nacionalni ustavni sudovi ‒ Evropski sud za ljudska prava ‒ Evropski sud pravde. Bez pretenzija da da konačna rješenja, autor analizira kompleksnost različitih normativnih poredaka, uključujući nacionalne i supranacionalne, s posebnim naglaskom na poziciju sudije. Članak, inter alia, postavlja sljedeća pitanja: Kako postupati pred sudom kada postoje potencijalne kontradikcije između nacionalnih i supranacionalnih pravnih poredaka? Koja je veza između Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i evropskog prava? Na teoretskom nivou, ova pitanja pokazuju ograničeni domet tradicionalne pravne teorije koja nije u stanju da da konačan odgovor na ova pitanja. Evropsko pravo se ne može shvatiti i analizirati kao međunarodno pravo u njegovom čistom klasičnom smislu. Ova pitanja su istinski izazov ne samo za ustavno pravo i njegovu teoriju, već i za opštu teoriju prava. Ovaj dio knjige nastavlja sa člankom Samoa Bardutzkyja (139–153) koji diskutuje o problemima u vezi s ljudskim prava koji su već nastali i manifestuju se kao posljedica Brexita. Ovaj izazov je od posebnog značaja za građane Evropske unije i njihova prava (u trenutku kada Velika Britanija napusti Evropsku uniju), ali jednako i za građane Velike Britanije koji se nalaze na prostoru Evropske unije. Autor inteligentno naglašava ovo pitanje kao akutni problem ljudskih prava i savremenih ustavnopravnih izazova, povlačeći paralele sa sudskom praksom Ustavnog suda Slovenije. Konkretno, autor se poziva na slučajeve u vezi s tzv. "Izbrisanim" koji su nastali nakon disolucije Jugoslavije.4 Autor nalazi moguća pravna rješenja u trenutnoj sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava. Ovo pitanje se može pratiti na više nivoa: ono je pitanje ljudskih prava, ustavnopravno, ali i par excellence političko pitanje.
- 5 Vidi više o ovome u Banović 2016: 49–71.
7Članci koji su predstavljeni u ovom dijelu knjige jasno pokazuju ulogu nacionalnih ustavnih sudova u implementaciji, interpretaciji i primjeni ljudskih prava. U trećem članku Neže Kogovšek Šalamon (155–167), problemi tzv. "Izbrisanih" analizirani su kroz tri aspekta: (1) političke i pravne odluke donesene nakon sticanja slovenačke nezavisnosti koja je stavila građane bivših jugoslovenskih republika u nepovoljan položaj; (2) odluke Ustavnog suda Slovenije i (3) odluke Evropskog suda za ljudska prava koja su se bavile ovim pitanjem kroz perspektivu ljudskih prava. Članak također pokazuje da se, barem u okviru Evrope, ljudska prava ne mogu izolovati od supranacionalnih tijela koja služe kao njihovi zaštitnici. U slovenačkom kontekstu postoje slučajevi normativne i institucionalne diskriminacije nacionalnih manjina koje dolaze s prostora bivših jugoslovenskih republika. Iako problem tzv. "Izbrisanih" postoji u slovenačkoj političkoj, ustavnoj i ljudskopravaškoj sferi više od 25 godina, on i dalje nije riješen. Kako autorica tačno prepoznaje, ovo je i izazov domena ustavnog prava i ljudskih prava. U slučajevima nedostatka efektivne nacionalne zaštite, supranacionalna tijela (npr. Evropski sud za ljudska prava) pokazuju se kao instrument kojeg građani pozitivno prihvataju. Kroz interpretaciju konvencionalnog prava, ona omogućavaju razumijevanje zaštite ljudskih prava kroz njihovo smještanje u specifičan društveni kontekst. Ukoliko je problem "Izbrisanih" pitanje individualnih ljudskih prava, problem nacionalnih manjina je pitanje kolektivnih prava. Vera Kržišnik-Bukić (169–188) prepoznaje ovo pitanje i fokusira se na srpsku, bosansku, hrvatsku i druge nacionalne manjine koje još uvijek nisu pravno prepoznate kao takve u slovenačkom Ustavu. Autorica izdvaja i problem Slovenačkog statističkog ureda koji je onemogućio prikupljanje podataka o nacionalnim manjinama u posljednjem popisu stanovništva. Autorica naglašava dva važna aspekta: (1) nacionalne manjine kao konstitutivni narodi slovenačkog ustavnog sistema i (2) nacionalne manjine kao kulturne zajednice. One su i dalje ostale nepriznate kao pravni entiteti u političkom sistemu. U skladu s međunarodnim i regionalnim iskustvom i relevantnim normativnim okvirom, ustavno pravo Slovenije trebalo bi garantovati jednaka (kolektivna) prava na način na koji su ona dodijeljena Mađarima, Italijanima i Romima. Članak Barbare Kresal (189–205) ispravno prepoznaje tendenciju Evropskog suda za ljudska prava da praktično djeluje kao zakonodavac. Sud to čini kroz svoju pravnu praksu i odluke. Autorica analizira ovaj fenomen kroz okvire prava na štrajk. Iako Evropska konvencija izričito ne propisuje ovo pravo, tumačenje Suda ga direktno prepoznaje. Ovo se odnosi na tzv. dinamičko ili evolutivno tumačenje Evropske konvencije za ljudska prava i primijenjeno je u mnogim slučajevima (npr. prepoznavanje rodnog identiteta kao dijela konvencijskog prava ili prava istospolnih parova na porodični život i sl.5). Autorica je analizirala set slučajeva, kao i različite primjene i različite pristupe pravu na okupljanje tumačenom na način da uključuje i pravo na štrajk. U istom duhu, posljednji članak Saše Severa (207–223) ispituje način na koji Evropski sud pravde interpretira i postavlja kriterije za tumačenje i primjenu Povelje o fundamentalnim pravima Evropske unije i opšteg principa nediskriminacije na bazi godina. Ako bismo rekli da je prvi dio knjige o ustavnopravnim izazovima u slovenačkom spektrumu, drugi dio donosi kritičke opservacije u odnosu na savremena ustavna pitanja, kombinovana s nacionalnom i supranacionalnom sudskom praksom, konfrontirajući različite argumente i uspješno balansirajući između nacionalnog, evropskog i prava Vijeća Evrope. Ovaj dio uspijeva predstaviti glavna uporišta različitih debata o različitim ustavnopravnim pitanjima, pažljivo birajući argumente i balansirajući između deskripcije i kritičke analize.
8Treći i posljednji dio donosi nam četiri članka. Ovaj dio knjige tematski je vezan za ustavne sudove i ulogu ustavnih sudija u savremenom društvu. Andraž Teršek (227–245) i Sebastian Nerad (247–264) dijele dva odlična članka u kojima analiziraju veoma značajnu, i, ako smijem dodati, nužnu ulogu ustavnog suda kao zakonodavca a ne samo suda čija je svrha zaštita principa ustavnosti i samoga ustava. Ustavne norme su norme s otvorenim značenjem koje traže dalje upotpunjavanje njihova sadržaja. Dvojba i strah priznati to proizlaze iz Kelzenove normativne teorije i njegove pozicije o ustavnom sudu kao "negativnom" zakonodavcu. Ipak, ovaj argument nije u cijelosti tačan: u svojoj Opštoj teoriji prava, on je iznio tvrdnju da svaki put kada sudovi primjenjuju pravo oni i stvaraju pravo. U svakom slučaju, prema mom shvatanju, ovo stvaranje treba razumjeti kao tumačenje a ne doslovno kao stvaranje norme. Za pohvalu je da savremena slovenačka ustavna teorija pravi zaokret ka više "realističnijem" pristupu i prepoznavanju ustavnog suda kao stvaraoca normi. Kada ustavni sud vrši kreativnu ulogu, on uzima u obzir ustavne norme, društveni kontekst i njegove promjene, zakonske norme, ljudska prava, i ljudsko dostojanstvo kao moralni kriterij, ali i Evropsku konvenciju o ljudskim pravima, evropsko pravo, kao i slučajeve supranacionalnih sudskih tijela: Evropskog suda za ljudska prava i Evropskog suda pravde. Prirodno, pozicija i odluke ustavnog suda ne mogu se izolovati od supranacionalnog pravosuđa koje ponekad donosi u potpunosti različite odluke u odnosu na nacionalne ustavne sudove. Ovo, naravno, stvara nove izazove koje je potrebno riješiti primjenjujući savremenu ustavnu teoriju.
9Naredni članak donosi uvide u vezu između nacionalnog i konvencionalnog prava u pogledu zaštite ljudskih prava, fokusirajući se na Evropski sud za ljudska prava. Jadranka Sovdat (265–284) analizira, između drugih važnih aspekata, iscrpljivanje nacionalnih pravnih lijekova kao preduslova za uspješno vođenje postupka pred Evropskim sudom za ljudska prava, s fokusom na slovenački kontekst. U istom duhu, Dragica Wedam Lukić (285–296) analizira relevantnu sudsku praksu slovenačkog pravosuđa i uticaj Evropskog suda za ljudska prava u pogledu principa nepristrasnosti. Oba članka temelje svoje teze na razumnim i dobro baziranim argumentima, nudeći praktična rješenja vodeći se nacionalnim i konvencionalnim pravom i praksom.
10Projekat je u cijelosti bio uspješan poduhvat. Urednici su se odlučili da pokriju širok spektar tema koje ulaze u polje ustavnog prava. Kada god se želi obuhvatiti različite teme, mogućnost da se postigne sveobuhvatna komparativna analiza je ograničena. U tom smislu, obim komparativne analize je ograničen i redukovan na teme koje su obuhvaćene u okviru tri dijela knjige kako je i gore predstavljeno. U svakom slučaju, ovo ne umanjuje kvalitet članaka ili projekta posmatrano u cjelini. Njihov poseban kvalitet leži u odgovarajućem balansiranju između nacionalnog prava, nacionalnog pravosuđa, supranacionalnih prava i supranacionalnog pravosuđa. Različite oblasti nisu postavljene izolovane jedna od druge, već utiču jedna na drugu u dijalektičkom odnosu. Upravo ovo daje i poseban kvalitet knjizi.
11Posmatrano u cijelosti, knjiga je uspjela da obuhvati sve značajne teme ustavnog prava, kao što su: političke institucije, izborni sistem, ljudska prava, te slovenačkog ustavnog prava i savremenih tendencija evropskog konstitucionalizma i standarda ljudskih prava. Ako je knjiga imala tri cilja: a) da obilježi 70 godina života profesora Cirila Ribičiča; b) da predstavi pitanja i izazove slovenačkog ustavnog prava i c) da ih poveže sa supranacionalnim tendencijama, rekao bih da su sva tri ostvarena.