1Amb aquel títol, que remanda al títol del primièr volum publicat per Ives Roqueta dins la prestigiosa colleccion « Messatges », ai volgut prene dos camins, aquel de la genèsi d’una vida d’escritura e d’engatjament (qu’es ja tota dins aquel primièr volum) e aquel de la nocion d’« escriveire public », que demanda l’analisi de la postura de l’òme, del militant e de l’artista, a partir de qualques exemples dins l’ensems de l’òbra. Una postura que se remarca tant dins l’escritura de creacion coma dins l’escritura critica.

2Camins pas qu’esboçats. L’aventura occitanista dels darrièrs decennis del sègle xx a pas encara trobat sos istorians que completarián lo trabalh pionièr de Laurenç Abrate sus lo periòde abans 1968, benlèu perqué los istorians potencials ne son totes estats actors e qu’es malaisit de faire la part de la subjectivitat. Òm me perdonarà donc de pas donar aquí un apròchi sintetic clavat mas sonque lo recampament de qualques pèças portadas al dorsièr d’un futur estudi distanciat.

3Remontarem dins l’itinerari biografic d’Ives Roqueta tal coma lo podèm conéisser, dempuèi sa naissença a Seta de parents originaris d’Avairon fins a la genèsi de son aventura occitanista. La dificultat d’aquela remontada objectiva, a partir dels eveniments biografics, es qu’es sovent mesclada de recits interpretatius dels protagonistas, en l’occurréncia dels dos principals, Robèrt Lafont e lo quiti Ives Roqueta. La causa es pas simpla : Ives Roqueta, l’ai conegut e ai conegut, plan mai qu’el, Robèrt Lafont, qu’es a la sorsa de l’engatjament de son capdet. Ai conegut l’un e l’autre al moment que s’espetava la proximitat d’engatjament que los ligava, al moment qu’aquela relacion quasi fusionala s’anava virar en conflicte de familha, amb una brutalitat qu’espantava la militanta novelària qu’èri. D’Ives Roqueta, ai tanben viscut, en dirècte, d’espetorridas d’una vulgaritat assumida e mai de moments de tendresa poëtica… l’un e l’autre que se podián immediatament succedir. Foguèri testimòni tanben de las invectivas a son esgard, mas, encara mai, de l’adulacion acritica que d’unes li portavan. Tot aquò, plan sovent ligat a la causida d’un « camp », lo camp « Lafont » o lo camp « Roqueta »…

5Pasmens, pensi pas que se pòsca pensar la postura de Roqueta escriveire public sens remontar a aquel rescontre fondator, çò qu’anam ensajar de faire.

La genèsi d’una vida d’escritura e d’engatjament

Retorn sus un itinerari

Nos anam doncas passejar dins las piadas d’un pichòt Setòri, nascut en 1936, que nais un segond còp en 1946, en ausir dins la boca de Lafont, son professor al collègi, una lenga vesina d’aquela de La Sèrra, pròche de Camarés, en Avairon, lo luòc d’origina de la familha. D’ara en la, Ives Roqueta foguèt un actor precòç de l’occitanisme contemporanèu : Lafont lo faguèt dintrar en 1952 al conselh d’estudis de l’IEO e son primièr poèma foguèt publicat en 1953 dins OC. Aviá 17 ans. L’an d’après, coordonèt dempuèi lo licèu de Montpelhièr, ont èra en hypokhâgne, lo Moviment de la Joventut Occitana. Lafont faguèt l’entremièja amb de joves poètas d’el coneguts : los Provençals Sergi Bec e Robert Allan, mai que mai. La revista OC publiquèt d’el, regularament, tèxtes de creacion e de critica literària e tèxtes-manifèstes. Sos dos primièrs recuèlhs pareguèron en 1958 (L’Escriveire public) e 1959 (Lo Mal de la tèrra). En 1962, Ives Roqueta venguèt cap-redactor de OC, aprèp e a la demanda de Robert Lafont.

6Sautam 40 ans ; en 2009, Roqueta donèt a la revista OC un tèxt titolat « Robèrt Lafont, l’occitan, ÒC e ieu » ont tornava sus aquelas annadas de formacion.

A la sorsa : la revelacion lafontiana e l’influéncia de Max Roqueta

7Lo trabalh sus los primièrs passes poetics d’Ives Roqueta es estat largament balisat per Felip Gardy (2011), dins un article ont analisa lo retorn del lirisme dins la poesia occitana de las annadas 50 a travèrs los cases plan diferents d’Ives Roqueta e de Sèrgi Bec. Gardy a plan mostradas las influéncias poeticas multiplas (francesas e occitanas) d’un Roqueta qu’es d’abòrd un grand legeire e un grand critic, coma o mòstran sas cronicas dins La Dépêche du Midi, recentament reeditadas (Roqueta 2013). Amb l’ajuda segura de Gardy, confrontada a d’elements de la correspondéncia entre Ives Roqueta e Lafont, se pòt remontar aquel decenni dins lo qual se plaça, amb la parucion de L’escrivèire public, la naissença de Roqueta « escriveire public ». D’ara en la, serà dobla la contribucion de Roqueta a l’aventura literària modèrna : òbra d’autor e òbra de critic.

Lafont « èra ma maire »

Fins a son rescontre amb Lafont, l’occitan, aquela lenga interdicha en familha, lo jove Ives se l’èra raubada a La Sèrra, pròche de Camarés, en Avairon, ont los parents l’avián mandat del temps de la guèrra, mai que mai en cò d’un vesin vièlh. Es çò que nos apren — e mai se nos cal gardar la distància que conven per rapòrt al recit d’inspiracion autobiografica — lo raconte Lo poèta es una vaca, ont aquel vesin es nommat Estòqui :

Estòqui que me parla en òc, e ieu que li respondi un còp en òc, un autre en francimand, dins una lenga que se cèrca e se trapa, sens tròp de pena, ai idèa. Los autres, quand me parlan òc, es qu’aquò li escapa. Parlan òc entre eles. E pas que òc. E mai a l’ostal. E quand mon paire ven, o ma maire, aquò’s coma, levat per ieu, lo francimand l’aguèsson doblidat. Pèrdi pas un mot de tot çò que se ditz que çò que compreni pas o endevinhi, mas aquel biais de far me maca : es un pauc coma se me trasián defòra coma s’èri d’endacòm mai […]. Al moment de dire qué que siá i a quicòm que se nosa dins ma garganta. La vergonha m’emponha e torni al francimand. I a pas Estòqui. Parli en òc e aquò sembla pas de l’estomagar… (Roqueta 1967, 16-17 ; 2013, 22)

8E lo ròtle de Lafont ? Ai sovenir d’aver ausit Ives Roqueta cridar (d’aquel temps compreniái pas) a Orlhac en 1980 : « On m’a dit que je voulais tuer le père. Lafont, c’est pas mon père, c’est ma mère. » Èra l’assemblada generala de l’IEO que consumiguèt la rompedura violenta entre las doas tendéncias que se’n disputavan la direccion, una tendéncia ligada a Ives Roqueta « Per un IEO non-dependent », e una tendéncia ligada a Robèrt Lafont « l’Alternativa ». Aquela declaracion se faguèt dabans un public palaficat de 300 personas que recampava tot l’occitanisme de l’ora e que, per sa màger part, prenguèron aquò coma una declaracion provocatritz de mai.

9Quasi trenta ans mai tard, Ives Roqueta publiquèt en 2009 dins lo numerò 92-93 de la revista OC, consacrat a la necrologia de Lafont, un texte titolat « Robèrt Lafont, l’occitan, òc e ieu », qu’es estat, en son temps, un pichòt escandal : mai d’un i legiguèron lo sacrilègi, tan pròche de la disparicion de Lafont. Lo numero es aisit de trobar. I remandam los legeires, que ne donarem aquí pas qu’un extrach. Sièis ans an passat… Podèm ara tornar legir aquel article sens l’emocion immediata e i destriar l’amor que naseja sota l’invectiva… E mai la violéncia n’es signe del caractèr apassionat d’aquela relacion. Aquí donc cossí conta 50 ans pus tard, Ives Roqueta, son rescontre amb Lafont :

M’es arribat de dire qu’agèri pas jamai a « tuar lo paire » ambé Robert Lafònt per la bona rason qu’èra ma maire. Èra e demòra vertat. Es d’el, a 10 ans, que nasquèri a ma lenga. Es a sos corses — donats benevòlament alara — que mon esperit se noiriguèt de son ensenhament d’occitanista : grafia, literatura dels trobadors a Còrdas o a Espieut. Tot i èra talament clar, divèrs e apassionant que quand Lafònt agèt quitat Seta per Arles, faguèri lo cors a sa plaça per las primièras e terminalas. (Roqueta 2009b, 12).

Lo tèxt s’acaba aital :

Cadun anava son camin. Nos vesiam plan mens, mas nòstras convèrsas demorèron coralas. Li aviái gardada mon admiracion, ma reconeissença e una afeccion tendra que ren a pas abrasucadas. Per el, coma per Andriva-Paula Lafònt, sa primièira femna, lo sovenir dels jorns clars èra e demòra pus fòrt que tot. (Roqueta 2009, 20)

10Tot es dich dins aquel bilanç.

11Las annadas que nos ocupan son marcadas per una correspondéncia sarrada entre los dos òmes, correspondéncia personala e generala — militanta — a l’encòp. Lafont i es sonat « car amic », « Roberto mio », « Frangin Robert » ; una letra de 1957 es signada « ton frairet, coma dises tan plan ».

Ives Roqueta, actor de primièr plan

Òc-ben. Segonda naissença. D’ara en la, foguèron ligats Robèrt Lafont e Ives Roqueta, e Roqueta prenguèt una part precòça dins l’occitanisme del temps. Lafont èra lo centre dels escambis entre los membres de la generacion qu’avián 10 ans de mens qu’el : l’estudi de las correspondéncias depausadas al CIRDOC dins lo fons Lafont o mòstra clarament. Es Lafont que donèt a Sergi Bec l’adreiça d’Ives Roqueta qu’aviá cargat, en 1954, d’animar lo Moviment de la Joventut Occitana, per lo qual Ives Roqueta publiquèt dins Òc en 1955 lo tèxt « Los joves Occitans » e en 1956 lo manifèste « Aicí siam ».

12Lo Roqueta qu’avèm conegut es ja tot entièr dins lo primièr tèxt :

Nòstre primièr dever es de revindicar lo drech a l’emocion elementària. E sèm los sols de lo poder far. Quora disèm que degun a pas lo drech, e mai n’aguèsse lo poder, d’usinar una cultura e de destacar un òme de sa terra, de sas amistats, de son biais de viure, podèm èstre segurs que de joves nos escotarián, se cridàvem mai fòrt. Solament los occitanistas son una raça de poëtas : avèm doblidat consí se crida. Cantar, marmusar, zonzonejar, nos plànher, nos acampar a cinc o sièis per parlar de nòstre platonic amor de la lenga, aquò rai : o sabèm far. Totes tant que sem. Mas sabèm pas mai çò que cridar vòl dire. Se los joves d’Occitània tornavan aprene lo crit, Occitània seriá benlèu sauva. (Roqueta 1955c, 178)

13E la seguida enumèra lo refús del regionalisme, de l’embarrament felibrenc, e afortís la fam dels joves, que se sabon trobar entre eles de cada part de la faussa frontièra de Ròse.

14Aquela exigéncia d’engatjament foguèt afortida dins lo tèxt de 1956 « Aicí siam », que constatava l’anequeliment de la lenga e reivindicava l’engatjament e lo combat « Mas siam nascuts per la batèsta mai que per lo cant. » E la brutalitat volguda de la darrièra frasa es sens ambiguïtat : « Seriá de saber se, òc o non, nos an copats » (Roqueta 1956a, 3). Pasmens èra tanben engatjat, Roqueta, al quiti moment que deslargava aqueles crits de guèrra, dins lo trabalh d’escritura e lo trabalh de critica. La data de la parucion dels primièrs tèxtes (poesia o pròsa poetica) n’es una pròva (1953, 55, 56…)

15Aquel primièr decenni de l’engatjament occitanista del jove Ives Roqueta foguèt dels fegonds : collaboracion — escritura e critica — a OC, mas tanben a d’organs tan variats coma Entretiens sur les lettres et les arts, bailejat a Rodés per l’editor Subervie, o encara lo jornal Témoignage Chrétien, que li prepausèt un article pel centenari de Mirèio, illustrat d’un biais iconoclasta, çò escriu a Lafont, per l’amic de totjorn Pèire François. La lectura de las correspondéncias d’aquel temps liura un testimòni pertocant de la complexitat tecnica, politica e umana de la bastison de l’occitanisme d’aquel temps. Dins aquel microcòsme ont tot lo mond coneissiá tot lo mond, ont se confrontavan e mai s’afrontavan de personalitats d’escriveires tan desparièras coma las de Lafont, Roqueta (Ives e Max), Bec (Sèrgi e Pèire), Nelli, Allan, Allier, Espieux, Manciet, Castan, sens oblidar los Catalans, mai que mai lo grand poèta — e comunista — Jòrdi-Père Cerdà, recentament defuntat, sota lo contraròtle de l’administracion tecnica e financièra de l’IEO (amb lo ròtle eminent d’Ismaël Girard), darrièr las necessitats economicas e, mai largament, practicas (mesa en òbra concrèta de las edicions), las tensions èran evidentas, inevitablas. E passèron totes, los autors, per de moments de descoratjament deguts tant als trecimacis de lors astradas personalas qu’a l’anar del moviment. Aital, en 10 ans, Ives Roqueta es estat capable de delargar de crits d’estrambòrd, puèi de dintrar dins de moments de tristum e mai de se replegar dins una retirada mistica.

Una òbra en gestacion

Entre 1953, data del primièr poèma publicat dins OC e 1960, ont arrestam aquel estudi, Roqueta publiquèt dos recuèlhs de poèmas, e tanben, dins OC sèt poèmas, dos tèxtes longs de pròsa, l’un, « Èrbas Baujas » (Roqueta 1955b, 168-172), qu’es d’un lirisme discret, l’autre, « Défense de parler au chauffeur o los tres carris de Chinchorla » (Roqueta 1957b, 185-190), qu’es puslèu dins la dralha d’aqueles retraches narratius coma l’òbra quitarà pas de ne bastir, en pròsa coma en vèrses. Lo recuèlh recent, L’ordinari del monde (Roqueta 2009b), n’es un dels darrièrs exemples : retraches de mond umils rescontrats dins l’anar de la vida, istòrias singularas de mond que dintraràn pas dins l’Istòria.

16Gardy (2011) a analisat lo primièr tèxt publicat d’un poèta de dètz-e-sèt ans. Lo ton de l’escriveire, tot de sensualitat tendra e sauvatja, se sentís tanben, coma i se sentís l’influéncia de la lectura de Max Roqueta, dins la pròsa « Èrbas baujas », dedicada pasmens a Lafònt.

17Cap de reduccion possibla al crit que se’n parlava totara… Finesa, sensibilitat, sensualitat, tendresa, tant dins l’òbra de creacion coma dins lo trabalh de critica. L’escritura de Roqueta, dins totas sas dimensions — a despart benlèu de la satira volontàriament grossièra contenguda dins lo recit Lo Trabalh de las mans (Roqueta 1977), es ja tota dins aqueles primièrs tèxtes. I a tanben l’agach del critic, legeire bolimic, que sap, en qualques linhas d’una cronica, dire l’essencial sus una òbra. Ne veirem un exemple a prepaus de Max Roqueta.

• 3 Del títol del recuelh de Cerdà 1954, n° 17 de la colleccion « Messatges », sonada per l’escasença « (...)
• 4 Aquela citacion de Lafont, tirada del poèma « A mis amics occitanistas » (dins Lafont 1957), es pas (...)

…coma ditz Cerdà « Tota llenga fa foc3 ».
Un temps coma o afortiguèt tanben Robèrt Lafont que son « sol poder es que de dire4 »
« Aquí es ombra aquí es lutz
Sabèm lo verai coma d’arbres…
E me demandi se nos siam pro mainats coma dempuèi un sègle nòstra poesia sap e ditz la vertat del mond que la carreja e qu’al mitan dels jòcs e dels exercicis poetics d’un temps ont la poesia es sempre estada en estat d’accusacion, la poesia d’òc espelís coma un mond de vertat, vòli dire un mond ont cada causa sèrva sa plaça (poesia, òmes, objèctes) son espessor, sa realitat de totjorn, un mond que son evidéncia es pas la de la causa facha, del poëma, mas la quita vertat del las causas qu’existisson, un mond que se pòt paupar, tastar, niflar, ont, mai que mai, se pòt viure. » (ms LAF.H.015, Roqueta 1959, 64-65).

19La seguida del tèxt precisa la pensada exigenta de Roqueta, darrièr la diversitat de las voses poeticas de son temps, qu’enumèra (Allan, Bec, Saurat, Nelli, Manciet) : « besonh d’enonciar, d’aprivadar lo mond […], egal respiech de la lenga… ». Refusa tanben un intellectualisme dessecant :

Un lengatge cargat essencialament d’exprimir los rapòrts dels òmes entre eles, e los rapòrts dels òmes amb lo mond de las causas. Es a dire de rapòrts que son mai que mai siá practics, siá afectius. Una lenga parlada e non escricha. Una lenga de païsans e non pas de filosòfs, una lenga d’enrasigament carnal, fisic, ont cada vocable fai image, nos torna una espessor, una color, un bruch, un moviment. E es perqué ai un besonh qu’es pas de dire d’aquel enrasigament de tot ieu dins un univèrs de natura qu’escrivi en òc e non pas en francés. (Roqueta, 1959, 67)

20Sa pensada es explicitada aital : « Se disi arbre, vesi un arbre ». Afortís Roqueta, en se referissent a Éluard, que la poesia occitana dona a veire « la realitat rufa del mond ».

Ives Roqueta legeire : de Lafont a Max Roqueta

Aquel art poetic que ven claure una critica de Mirèio bufa l’evidéncia de la proximitat d’Ives Roqueta amb lo Lafont de l’escritura sensuala qu’òm oblida totjorn darrièr un Lafont mai cerebral. Mas ne giscla tanben l’influéncia de Max Roqueta. La correspondéncia o mòstra plan : delai las diferéncias immensas de personalitat, delai los engatjaments desparièrs, Ives sap de qué deu a Max. Afaire d’amistat, aquí tanben, coma n’es testimòni aquel extrach d’una letra del 12 d’agost de 1957, mandada a Camprós :

Rouquette est ce qu’il est mais je ne conçois pas que cet homme — notre premier écrivain d’IEO dans le temps et la qualité — soit sans cesse visé par de petites pointes qui, rapportées à lui (il y a des « cafards » à l’IEO) risquent de décourager un homme qui est d’abord un écrivain capable de voir, de sentir et d’aimer le crapaud, la pierre et la fourmi. Et pour faire cela il faut avoir les pieds sur terre. Alors pour Max je vous en prie un peu de respect. Et pardonnez cela à l’amitié et à l’admiration. Quand les administrateurs de l’IEO seront morts, des hommes découvriront les « secrèts de l’èrba », non ? Fermons le ban et n’en parlons plus. (ms. LAF. 0/69, Fons Lafont, CIRDOC)

21E mai siá jove, Ives Roqueta es capable d’un agach personal precís e sensible sus çò que legís, coma o vesèm en 1957, amb son article « Per presentar Verd paradís » (Roqueta 1957a, 115-119). Es pas tombat, l’Ives Roqueta de 21 ans, dins la trapèla porgida per lo títol… A plan comprés, abans que Max l’explicite dins son entreten amb Enric Giordan publicat dins la primièra revirada francesa (M. Rouquette 1980, 312-313), lo sens antifrastic del títol, la beutat dolorosa d’una natura contemplada amb d’uelhs d’enfant :

Roqueta nos aprén a veire. Roqueta vei. Es lo mai grand « voyant » de nòstra literatura. Imagina pas ren. Se fabrica pas de visions. I a pas de carriòla dins los camins del cèl, ni de salon al fons d’un lac. Pas que la vida del campèstre, umana, vertadièira, lo grand embriagament del viure, de la pluma que vòla, del singlar que vòl pas morir, de la saba que monta, de la sòrga cercant lo jorn, de la butada capuda e cridanta de l’erba. Un mond que viu dins sa mòrt, que tendriá dins doas paumas e que Roqueta engrandís fins a las raras de son còr. Un mond del silenci e un mond d’evidéncia. (Roqueta 1957a, 116)

e la solesa que giscla de la lectura de l’òbra :

La pròsa de Roqueta — dins son destacament de totas las vanitats del mond dels vivents, sa dicha umila e fervorosa de la vida esconduda — es una cerca de l’innocéncia elementària, una confidéncia sens fin, doça, discrèta e dolorosa. Es una cerca d’òme sol e lo nos emplegat per Roqueta, aquel nos del temps passat, ven a nosautres coma un sanglòt. […]

Parlavi totara del silenci : caldriá parlar de soletat. Es dins sa soletat d’òme e d’escrivan que Roqueta trapèt lo quite subjècte de son òbra : lo còr a còr amb lo campèstre. La soletat ont tot s’escranca, ont tot s’enauça. La soletat d’ont nais tota mitologia nòva. (Roqueta 1957a, 118)

22Per lo recuelh L’escriveire public que nos ocupa, la lectura del poèma eponim d’Ives Roqueta nos remanda immediatament a un poèma de Max Roqueta, coma un resson inversat, puèi que l’obsession de la pèrda, de la nuèch e de la mòrt, en cò d’Ives Roqueta, se revira dins la darrièra estròfa en una mena de messianisme. De notar que lo poèma de Max foguèt d’abòrd publicat dins un recuèlh d’omenatges a Leon Còrdas, sus lo qual Ives Roqueta, pus tard, dirà de paraulas tan finas e sensiblas (Rouquette & Camberoque 1986).

Ives Roqueta, L’Escriveire public (1958, 49-51)

Quand aurai tot perdut
mon lassitge ma lenga e lo gost de luchar
me virarai encara un còp cap a vosautres
òmes mieus
carretièrs jornalièrs pastres varlets de bòria
caratges doblidats esperduts renegats
òmes dels vilatges esconduts
dins un temps que vòl pas
que pòt pas espelir
e traparai dins vòstre agach
dins lo quichar de vòstras mans
dins vòstres crits mandats de lònga
de fons a cima de la tèrra
e que degun pòt far calar
una rason de creire encara
Tornarai èsser per vosautres
abitants grèus e maladrechs
d’un país de la votz d’enfança e de tèrra
lo mainatge qu’ai pas quitat d’èsser
un enfant de la vila en cèrca de l’amor
del pibol plegadís coma un cant de pelhaire
trevant los nauts pelencs de la vòstra mementa
d’òmes que sabon tot sens aver ren legit
que lo libre del temps que fai
Quilharai una taula
còntra lo vam dels sèrres
e me farai per vosautres
escriveire public.

* * *

• 5 Aquel poèma pareguèt primièr, amb una dedicaça a Leon Còrdas : « Per lo vièlh Lion / de la Legenda (...)

Max Roqueta, Lo Maucòr de l’unicòrn⁵ ([1988] 2000, 34-36)

La lenga s’es perduda au fons dau bòsc.
S’es perduda. Degús la sona pas. E se durbís la boca
Es sens resson.
La lenga s’es perduda. Atròve pas la votz dau carbonièr entre los euses.
Nimai la votz dau carretièr.
Nimai aquela das ruscaires.
E los aucèls vòlan sens nom. Los que sabián.
Coma s’èra la mòrt que i parlava.
E las èrbas an delembrat lo nom qu’avián,
que degús las sona pas pus.
Degús per sonar la frigola, lo reponchon e lo renèbre
E lo camin s’es perdut en camin.
A perdut son nom emai sas sabatas.
Sap pas pus ont vai nimai d’ont ven.
E serpateja dins las èrbas, per manièra.
Aretròva los carrairons de salvatgina,
s’aretròva au bel temps jove qu’èra nòu
e vièrge coma filha nusa.
Cèrca son nom a cada tèrme
e n’ausís lo resson a la pèira plantada.
Plora dins los rècs das carris romans ;
los Romans son mòrts qu’anavan per òrta.
E degús respond pas a son planh.
E lo vièlh camin se perd en camin.
E lo rei de catla es partit tanben
per sempre mai. Voide es lo carrairon
ont de penons se perdèt dins lo temps.
Èra las de non pas entendre
quauque votz i dire son nom.
E los qu’avián la boca aisida per parlar,
aqueles que parlavan a la sauma
e que fasián beure lo muòu,
la tèrra i a tapat las bocas.
E sa plaça es voida dins l’èr.
Envergonhats de son parlar,
se son mesclats a quauque nèbla
dins quauque comba a ras d’un riu.
E quand la nèbla s’es levada
l’èrba lusissiá dins los clars
das mil fuòcs de sas lagremas,
l’èrba qu’a delembrat son nom.
E ieu demòre mut e nus per lo camin.
La nuòch sola per ieu e per lo mond.
La nuòch sola per los blats e los òmes.
La nuòch per acampar dins sa fauda de sòmi
lo sòmi escur das paures que siam totes,
èrbas, camins, aucèls, pèiras e flors,
traces que siam e que lo sabèm pas.
La nuòch qu’en la bauma de sa tenèbra
dins sos dets mòrts compta sos diamants.

23Per los dos autors, la pèrda de la lenga es una obsession. Mas es tanben ligada a la fin d’un mond, amb son foncionament economic ; es ligada al remembre dels òmes umils que la parlavan, « carretièr(s) » per Ives coma per Max, « jornalièrs pastres varlets de bòria » per Ives, « carbonièr » e « ruscaires » per Max. Ives evòca « un país de la votz d’enfança e de tèrra » e Max enumèra, amb un biais que li es familièr, los elements umils dels païsatges de son « verd paradís » d’enfança : « èrbas », sovent nomenadas per lor nom, « aucèls » o « carrairons ».

24Diferisson pasmens per sa fin, los dos poèmas : Max ne demòra a l’impossibilitat de parlar « ieu demòre mut e nus per lo camin », alara qu’Ives, dins l’ardor de sa jovença, se quilha en quilhar « una taula / contra lo vam dels sèrres » e es aquí que se proclama « escriveire public ».

De L’escriveire public a « l’escriveire public »

« L’escriveire public », qualques elements per dintrar dins l’òbra

L’article de Gardy met en evidéncia la coloracion lirica de l’escritura poetica que se delarga a partir de 1950. Gardy cita un editorial de ÒC signat par Max Roqueta, a la prima de 1951, que s’acaba aital :

L’ora es venguda de portar testimòni ; Lo devèm tant au blat que lèva coma au pòble tot escàs despertat qu’espèra la votz de sa carn e los ressons de sa vida. Après lo cant solitari, l’ora es venguda del parlar (Roqueta 1952, 4)

25Aquelas òbras liricas, segon la lectura de Gardy, escrichas dins lo decenni, e aquela d’Ives Roqueta en particular, entrebescan lirisme personal e lirisme collectiu. Lo « ieu » i es omnipresent, dins sas exaltacions coma dins sos planhs, e aquel « ieu » se ven tanben incorporar a un « nos » collectiu o encara s’adreiça a una segonda persona que pren de caras divèrsas, del « tu » de la persona aimada al « tu » del país o al « vos » dels òmes que lo pòblan.

26L’escriveire public pareis donc en 1958 (e lo segond recuelh, Lo Mal de la tèrra — Poèmas 1957-58, en 1959). Lo libre es dedicat a Max Roqueta e cada seccion se dubrís per un epigraf ont apareisson tres autors franceses : Paul Éluard, Guillaume Apollinaire e René Guy Cadou. Una version del poèma V (Roqueta 1958, 20-21) « Ara que ton abséncia… » èra ja pareguda dins Òc (Roqueta 1955a, 117).

27Lo lirisme personal percorrís lo recuèlh que conten de supèrbes poèmas d’amor apassionat (los poèmas I, II, III, IV, V) de la part 1, dedicada a Éluard, que son inspiracion se sentís dins lo biais de Roqueta, o la « Pròsa d’adieu per Odeta », que sembla volontàriament amagada al centre de la part 2, per la causida de la pròsa e per la forma de confidéncia personala que pren, e mai se la femna aimada se ven dissòlver dins un bèl alargament cosmic :

Me soveni solament qu’aquela nuòch mon païs prenguèt sa color per jamai : sapièri la forma pesuga dels sòmis e sus las ribas del matin coneguèri l’anar cansat de cada femna, lo gost de cada flor e de cada desaire. D’un vam prenguères ton caratge d’eternitat e de natura. (Roqueta 1958, 30-31)

28Lo lirisme collectiu, amb l’emplec de la primièra persona, es puslèu present dins la segonda part, dobèrta per un epigraf d’Apollinaire : « Et d’un lyrique pas s’avançaient ceux que j’aime parmi lesquels je n’étais pas » (25). Aital n’es de la « Cançon pel carbonièr » dedicada « Als menaires de Cevenas » que ne vaquí la debuta :

Mon amic dels negres uòlhs
qual te raubèt ta ròsa sorna
Qu’aviá nisat sus ton espatla ?
Èra una ròsa de carbon
que lusissiá al trefons de ta nuòch
coma un grand solelh de vertat
una ròsa ta companha
que te disiá lo fuòc del jorn
veraia coma un carboncle
que se sarrava de ton pitre
aucèl en cèrca de calor
dins los camins de negra nuòch (Roqueta 1958, 27)

29Se i sentís una proximitat amb lo recuèlh de Max Allier A la raja dau temps (1951), que Roqueta tant lo presava.

30Lo poèma « Odenlino » (Roqueta 1958, 32-39) es aital dedicat dins sa version francesa « Pour Pierrot », en referéncia a l’amic d’enfança, amic de tota una vida, Pèire François, illustrator de mantuna òbra de Roqueta. Es un montatge de notacions sens òrdre aparent, coma se ne vei dins l’òbra del pintre, que cadun de sos tablèus recampa mantuna scèna pichòta, mantun personatge, dins un univèrs de realisme magic que ne rendon plan compte, per exemple, aquelas doas darrièras estròfas :

Pèire a pres totes los linòs
los a cargats sus sa becana
es partit rire au barcarés
amb sos companhs qu’an gost d’enfança.
Pèire Pèire es temps de prima
oblida la bauja que dança
subre los rais de l’arc de seda
Veni al bar de la marina
ont la Verge ten botiga
— que cal ben passar lo temps
I beurem a l’amistat
Lo Crist se seirà a la taula
aurem totes de caps d’ase
e rirem d’èsser tan baugs. (Roqueta 1958, 37-38)

31La part 3 se dobrís per una citacion de René-Guy Cadou, autra font d’inspiracion per Ives Roqueta : « Beau pays, si je lève les yeux, je nomme tes chevaux, tes fleurs, tes naufragés. Je te nomme l’amour, ô campagne des hommes où le ciel s’est couché » (Roqueta 1958, 41). Los poèmas d’Ives Roqueta son dins la seguida d’aquela dedicaça, lo país i es interlocutor dins los poèmas 1, 2 e 3. Lo primièr contunha dirèctament las paraulas de Cadou, lo vèrb « te dirai » i fa resson al « Je te nomme » del poèta francés :

Te dirai Amor bel païs
semenat de mans e de sòmis
macat de dalhas e d’oras lòngas
d’èrbas baujas e de desirs mòrts
ont demorarem abans nuòch
esperant de secrèts que lo vèspre aprivada
Per parlar de tu vielh païs
dirai solament a mos amics de vèspre
qu’un jovent pres dins lo doble filat
de la mar e de la sabla
velha a la pòrta del castel
ont la Bèla del Bòsc s’endormís
tot degrunant las amistats
coma un lòng capelet de barcas
Entre las èrbas e lo cèl
Dirai als amics que la mar
davant los cavals de la nuòch
sorís coma un enfant al sortir de la sòm
que sus l’aiga de luna trista
mon païs es dobèrt coma la man del vent (Roqueta 1958, 43)

alara que lo segond poèma dona un nom al país :

Terras meunas
Occitània
pèiras de sang dins lo solelh… (Roqueta 1958, 45)

32De pas creire amb aquela debuta qu’avèm aquí un poèma « militant » o « patriotic »… Sai que non. La crida de Roqueta es pas sonque crida de circonstància. Se jamai amaguèt pas, aqueste, sas tentacions nacionalistas, son rapòrt al mond, al país e als òmes que lo pòblan, es pas jamai estat estequit dins l’espaci d’una proclamacion patriotica. Basta de legir la fin d’aquel poèma per se’n convéncer, se n’èra besonh, qu’es la tendresa que domina, presenta a travèrs l’alternança de formas de la primièra persona e de la segonda persona del plural, proximitat de lengatge entre lo « ieu » e « los amics », entre los òmes e lo país que lo tenon dins sas mans :

Ara sabi al vòstre pas
als rodals de vòstres camins
se la sason vos foguèt bòna
e lo temps que farà
e las dròllas qu’aimatz
e l’escaisnom que vos donèron
anuòch pòdi sortir de l’ombra
dire amb vosautres los meteis mots
mesclar neu e solelh per estre urós ensems
en gaitant lo païs
tot mon païs dins vòstras mans (Roqueta 1958, 47)

Lo país, dins lo quatren poèma de la darrièra part, es evocat coma una creacion poetica :

Poirai plus desenant quitar de dire
ton esplendor sauvatja ò païs
escalprat dins un soc de lenha (Roqueta 1958, 53)

33Es la revirada francesa que nos permet aquela interpretacion : ô pays / que j’ai sculpté dans un morceau de bois ».

34« Vida e pantais », sòmi e realitat alternan dins una larga fresca ont defilan de païsatges — o d’elements de païsatges — embugats de notacions oniricas : « l’espèra del sabaud », « paraulas de folhum », « arbres cambiadisses », « bòsques delembrats », « espèr de sabla e d’aiga », « cavalcadas de nívols », « la trida que s’atarda dins un pantais de cade », « las formigas luchairas contra l’espasa de l’erbilh », « rotas dobèrtas coma un pantais sens fin »… D’aquí d’alai se devinhan de ressons dels motius de Verd Paradís e de J.S. Pons…

35Los darrièrs vèrses de l’Escriveire public (poèma IV, part 3) me semblan significatius d’aquela tendresa que los « damnes » (notar al passatge lo jòc sus las paraulas de l’Internacionala), ne fan paradoxalament partida, coma gisclada d’emocion :

Dirai los damnes de ma terra
e sas paraulas fòrtas e doças coma un lum
Te dirai campèstre dels òmes
En images de lenga (Roqueta 1958, 59)

Ives Roqueta — l’òbra critica

Avèm vist a la debuta d’aquel article la precocitat del trabalh de critic d’Ives Roqueta, la finesa e la pertinéncia d’aqueste, dins una escritura eleganta, precisa, a l’encòp fèrma e empatica. Lo Roqueta critic es eclectic e las òbras que saluda an sovent pas res de veire amb l’imatge de vulgaritat provocatritz que cultivèt l’òme sa vida tota.

36Dins lo periòde que seguís immediatament aquel qu’avèm estudiat, aquí un exemple de doas criticas paregudas dins lo la revista Viure (Roqueta 1969), que dona idèa de sa capacitat a presar doas òbras prigondament diferentas, un recuèlh de Felip Gardy e un recuèlh de Roland Pecout. I poiriam apondre la tresena cronica, sus D’ont siás ?, de Rosalina Roche (1969), per donar idèa de la fegondidat de la produccion critica de Roqueta. Contentem-nos, per aquesta òbra, de notar son sens de la formula :

Lo lirisme es pausat a la pòrta. Òm n’ausís que plan melhor lo batec del còr, a aquel bruch de passes d’una femna que marcha, ont sap ben, ont sap pas, aquò depend de l’ora, en cerca d’un païs sens parets, d’un amor de l’autre e de totes que fariá lo mond abitable autrament qu’amb de mots. (Roqueta 1969, 41)

37Las doas primièras cronicas, las avèm volgudas reprene entièras, en annèxe, d’abòrd per que son pas aisidas de trobar, e puèi per donar idèa de la coeréncia de l’escritura critica de Roqueta e de la fòrça d’aquesta dins sa concision. Las cronicas criticas d’Ives Roqueta son aital bastidas coma un tot sarrat, compact, totjorn just e precís dins sa vision dialectica de las causas.

38Caldrà un jorn recampar aquel trabalh d’Ives Roqueta critic. Jòrdi Blanc, de las edicions Vent Terral ven de dubrir lo talh amb l’edicion en volum de sas cronicas paregudas dins La Dépêche du Midi entre 1974 e 1982 (Rouquette 2013c). Vaquí son analisi del trabalh de critic d’aqueste :

Grand lecteur, à l’appétit jamais émoussé, Rouquette sait communiquer son plaisir, ne méprisant aucun genre, apportant son attention aussi bien à d’imposantes sommes qu’à de petits tirages ronéotés de quelques feuillets, n’ayant pas peur de bouleverser les hiérarchies consacrées, plaçant les contes populaires au niveau de Racine ou de Valéry, sensible à ce que Delteil, comme Jaurès, appelait la joie du peuple, élevant le style populaire au niveau d’un moyen de connaissance et de discernement. (Rouquette 2013, 6-7)

39Aquel recuèlh es d’un pretz inestimable, a l’encòp per las qualitats de l’escritura critica d’Ives Roqueta que ne parlavi, mas tanben perqué dins los quasi vint ans que se tenguèt aquela cronica, los 223 tèxtes que i foguèron escriches rendon compte de la quasi totalitat de çò que se publicava en occitan o sus l’occitan. Pensi pas qu’aguèssem, enluòc, amb una sola signatura, un tal corpus de disponible.

40« Escriveire public », disiam… Es ben en tant qu’escriveire public que se plaça aquí lo Roqueta critic. Causís un jornal quotidian, largament legit en Miègjorn-Pirenèus, e i escriu de presentacions a l’encòp exigentas, sens concession, e d’una lectura aisida. Aquí tanben, i auriá tot un trabalh de faire sus la recepcion d’aquel trabalh.

41Per donar idèa d’aquela escritura, prendrai l’exemple del rendut compte de las reviradas de Lorca per Robèrt Allan, aquí donat en annèxe. Dins l’espaci redusit de la cronica de jornal, Roqueta capita de faire passar sa granda cultura, dins un espaci sarrat, e de situar l’òbra presentada dins un contèxt istoric e cultural larg. De segur que la lectura critica es colorada d’ideologia amb l’allusion a l’estatut de l’occitan que deuriá venir « lenga nacionala », eslogan d’una batèsta que menèt l’IEO dins la fin de las annadas 70, amb tota l’ambiguïtat cultivada que i se legissiá a l’epòca : l’occitan reconegut coma lenga al dintre de la nacion França ? L’occitan lenga de la nacion occitana ? Mas l’essencial es dins lo percors de l’influéncia de Lorca sus la poesia occitana de la segonda part del sègle xx, e dins l’allusion als grands poètas estrangièrs que son influéncia se i sentís. En qualques mots, Roqueta ditz son admiracion per Allan e rampèla la proximitat de l’escritura d’aqueste amb la de Lorca.

Ives Roqueta autor, Ives Roqueta Escriveire public

Cossí interpretar los vèrses que clavan lo poèma eponim que nos servís de fil d’Ariana : « me farai per vosautres / escriveire public » ? L’escriveire public es aquel qu’escriu las paraulas de los que dessabon l’escritura. Aital, es pas qu’un trochament que sa paraula pòrta la paraula del mond. Aquela foncion, segur que Roqueta se la donèt, benlèu mai que degun mai, demièg los escriveires occitans contemporanèus. Sa prigonda fraternitat amb çò que sona, dins dos recuèlhs contemporanèus, L’ordinari del monde e A cada jorn son mièg-lum (Roqueta 2009 e 2015), es evidenta. Segur que trobam dins l’òbra de Max Roqueta, per exemple, de retraches de mond umils, mas sentissèm, en cò de Max, una mena de distància de classa : son agach es de segur un agach d’amistat, de respièch, mas demòra exterior. Roqueta, sortit del pòble, a pas jamai oblidat aquel mond de sas originas, tant del Sud Avairon, soca de la familha, coma de Seta ont passèt sas annadas de formacion.

Los de la plèba, aquò
te parla pas jamai
que de plaga a plaga,
sens solament que boleguen los pòts.
[…]
Alara, tampam las fenèstras,
atudam los lums,
esperam que lo darrièr bruch de passes
de la patrolha se siaga aluenchat.
E apuèi cantam, a votz bassa,
en nos disèm de òc,
a nosautres e al monde,
e nos parlam dels nòstres
a dents sarrada,
a contralum. (Roqueta 1988, 103)

« nos parlam dels nòstres… ». Los títols dels poèmas de Ponteses son lo mai sovent de noms pròpres que remandan a tantes èstres probablament crosats : « Miquialon », « Camillon », « Lo Combet », « Sauvan », e tantes maites. L’òbra formigueja d’aqueles retraches, tendres o mai sovent crudèls. Se’n tròba tanben dins l’ensems titolat « Cadun los seus », que repren en part Ponteses, a començar per aquel tèxt de dubertura, e i ajusta d’autres tèxtes. Lo títol n’es significatiu, coma es significatiu aquel de l’antologia « L’escritura, publica o pas » que n’es tirat.

44Poiriam prene tantes exemples dins l’òbra, d’aquela atencion portada al pòble menut e a las tragèdias que viu. Es pas un mond idilic, lo mond que pintra Roqueta, es un mond de desirs e de violéncia, que la mòrt — los mòrts — i son tan presents coma la vida e los vius. Lo recuèlh eponim de l’antologia L’escritura, publica o pas se dobrís significativament per aqueles vèrses :

Dempuèi totjorn,
los que son mestièr es d’escriure
sa plaça es al mièg dels mòrts (Roqueta 1988, 7)

45Dins aqueles tèxtes, tot l’art de Roqueta es dins la concision de las notacions que pauc a cha pauc nos adraian de cap a una fin sovent non esperada.

46Aquel art de la bastison narrativa, dins lo recit brèu coma dins lo recit mai long, participa de l’estil de Roqueta. Aital n’es del recit d’inspiracion autobiografica Lo poèta es una vaca, que comença per l’evocacion del personatge d’Estòqui just après sa mòrt :

August Estòqui. Son còs espandit sul camin. Dos òmes, une femna : tres lums. E çò que cal de tèrra pel camin, de folhum e de cèl endarrèr per qu’aquel còs, que la mòrt ven de i donar lo copant de la pèira, prenga sa justa plaça. La primièra pregària e lo vent pel folhum. Es aital que me cal començar : e mai s’ai pas jamai cercat a saber consí Estòqui èra mòrt, es aital. Mas ne sabi pas ren. M’agrada solament de pensar a de còps que lo grand còs d’arbre d’Estòqui es tombat endacòm entre la Sèrra e lo Pont, dins la bòria de Gen après la castanhal, e es totjorn alara lo meteis endrech que me tòrna ; aquí ont son camin e lo nòstre se separavan. (Roqueta 1967, 6 ; 2013,13)

47E tot lo demai de l’òbra es una remontada dins lo passat que nos fa descobrir, pauc a cha pauc, amb lo narrator, la figura d’Estòqui, que foguèt lo passaire de lenga del jove Setòri, a costat d’autras figuras de las environas de la Sèrra, familha o vesins pròches.

48S’ensagèt tanben, Roqueta al recit long, mai que mai amb Lengadòc roge, ont l’escriveire public que vòl èsser conta la gèsta d’aquel mond del pòble que resistiguèron, en 1851, al còp d’estat de Napoleon (Roqueta 1984).

49Remontada encara mai luenh dins l’istòria amb una de sas darrièras creacions inspirada per las estatuas-peiras quilhadas del musèu Fenailles de Rodés : Dieusses primièrs. Nos i conta son emocion quand, de jove, descobriguèt, guidat pel poèta Jean Digot, las estatuas qu’èran dins un « debarràs » del musèu. Aquel supèrbe long poèma tira la vida de las estatuas de pèira, fai viure lo mond que las farguèron o que las inspirèron e que nos venon, subran, tan pròches dins sas emocions, sas paurs e sos desirs elementaris, tan pròches dels nòstres desirs, de las nòstras paurs, de las nòstras emocions :

Èra fa cinc mila ans. Èra ièr.
Ièr a primauba, ièr al pus plen del jorn,
quand ochava e grilhs d’Italia s’acòrdan
per, a tu e a ieu, cantar sa jòia amara d’èsser al monde
per tant pauc de temps qu’aquò siague,
ièr encara, al calabrun que las ombras
se fan longas e linjas per s’anar pèrdre dins la nuòch.
Èra del temps de la pèira esclatada
puèi alisada, de l’umanitat rara
e de l’abondància dels bens,
de gaire d’oras emmerçadas a se ganhar lo viure
e de las longas pausas, òbra facha.
Èran aicí plan de davant que çai venguèssem far
nòstres tres torns pichons e, lèu, tornar
nòstra part de cauç a la tèrra.
Las joventas cargavan dejà de colars
de coire batut, de galets traucats, a son còl
per abelir son visatge e sas tetas
e se rendre encara mai desirablas pels mascles. (Roqueta 2013, 47)

50« Èra fa cinc mila ans. Èra ièr », çò ditz Roqueta. Sèm ben dins la meteissa proximitat que li fai prene la votz de « l’ordinari del monde ». « L’escriveire public » se fai aquí lo pòrta-votz d’aqueles òmes e d’aquelas femnas que nos rend, subran, tan pròches. E lo remembre me ven de la lectura publica que faguèt d’aquel tèxt, a Rodés, dins la cort del musèu Fenailles, pendent lo festenal Estivada de julhet de 2013. Al cap d’una longa ovacion esmoguda del public, nos diguèt, dempuèi la cort del musèu, en puntant son det de cap al darrièr estanci ont son expausadas las estatuas : « oblidatz-me, compti pas. Anatz las veire, de tota urgéncia. Vos espèran amontnaut. »

51Roqueta escriveire public… òc-ben, lo títol d’aquela òbra de joinessa es ben aquel que se poiriá donar a l’ensemble de l’òbra per rendre compte d’aquela volontat capuda de donar una votz a aqueles que n’an pas. Volontat non amagada de faire nàisser un pòble, autant que de faire viure una lenga, volontat que se tuertèt al tragic de la realitat sociolinguistica e politica, aquela de l’anequeliment d’una lenga e de l’abséncia de consciéncia nacionala.

52Mas se pòt pas redusir Roqueta al combat ideologic que foguèt lo sieu, pas mai que se pòt faire silenci sus aqueste. L’òbra es granda de la fòrça d’una escritura e la fòrça de l’escritura se noirís de la consciéncia tragica de l’istòria. Demòra l’òbra e l’urgéncia del trabalh critic…