• 1 M. Zawodna Wokół tego, co pozostało: biograficzne podejście do badań nad szczątkami ludzkimi na prz (...)
• 2 W ramach prowadzonego przez Romę Sendykę projektu badawczego „Nieupamiętnione miejsca ludobójstwa i (...)
• 3 A. Ubertowska Natura u kresu (ekocyd). Podmiotowość po katastrofie, „Teksty Drugie” 2013 nr 1/2; A. (...)

3Od lat 90. ubiegłego wieku w humanistyce żywiołowo rozwijają się studia nad martwym ciałem (dead body studies). Nie należy bowiem utożsamiać tanatologii (czyli death studies), z dead body studies – koncentrujących się nie tyle na samym zjawisku śmierci, ile na „produkcie śmierci”, czyli martwym ciele, problematyzowanym w kategoriach silnie obecnego w nowej humanistyce zwrotu ku materialności, ku rzeczom, a także rozpatrywanym z perspektywy ekologiczno-nekrologicznej. W tym kierunku zmierzają prace Stanisława Rośka – autora studium Zwłoki Mickiewicza. Próba nekrografii poety (1997) i książki będącej kontynuacją tych dociekań Mickiewicz (po śmierci). Studia i szkice nekrograficzne (2013), a jednocześnie redaktora wspomnianej antologii Wymiary śmierci; Anny Wieczorkiewicz – zajmującej się m.in. muzealizacją szczątków ludzkich (Muzeum ludzkich ciał. Anatomia spojrzenia, 2000); Magdaleny Gajewskiej z jej monograficznym opracowaniem Prochy i diamenty. Kremacja ciała zmarłego człowieka jako zjawisko społeczne i kulturowe (2009). W tym także kierunku idą – inspirowane zresztą przez Ewę Domańską – badania Marty Zawodnej nad statusem istnienia i strategiami upamiętniania szczątków ludzkich na terenie KL Auschwitz-Birkenau¹. Badania Romy Sendyki wraz z jej zespołem nad nieupamiętnionymi miejscami ludobójstwa i statusem istniejących tam ludzkich szczątków, prowadzone są z perspektywy humanistyki forensycznej i środowiskowej historii Holokaustu, a zmierzają do naszkicowania swoistej „mikro-nekro-topografii”². Podejście ekokrytyczne do badań nad Zagładą, uprawianych w ramach antropologii literatury, można dostrzec w pracach Aleksandry Ubertowskiej, która śledzi relacje między ludobójstwem i ekobójstwem, posługując się pojęciem ekocydu³.

• 4 E. Domańska Nekros. Wprowadzenie do ontologii martwego ciała, PWN, Warszawa 2017, s. 18.

4W zarysowanym tu pobieżnie kontekście rodzimych badań dokonania Ewy Domańskiej są bezprecedensowe i pionierskie, nie dają się z niczym na polskim gruncie porównać. To właśnie Ewa Domańska postuluje wyraźne rozgraniczenie death studies (tanatologii) od dead body studies (studia nad martwym ciałem i szczątkami). W swojej książce pisze: „Proponuję studia martwego ciała i szczątków jako samodzielne i wielodziedzinowe pole badań, dystansując je od tanatologii o tyle, o ile sama nazwa „tanatologia” sugeruje badanie szeroko rozumianych zjawisk i procesów związanych ze śmiercią, podczas gdy proponowane tutaj podejście do badania martwego ciała i szczątków przynależy do wiedzy i nauk o życiu, gdzie śmierć uznawana jest jako jedno z wydarzeń (fundujących) procesy życiowe”⁴. Autorka uzasadnia dynamiczny rozwój dead body studies jako osobnej dziedziny badań, przytaczając splot dziewięciu powodów obejmujących szerokie spektrum: od życia politycznego i społecznego, przez zagadnienia medyczne, kryminalistyczne i etyczne dotyczące obchodzenia się ze szczątkami ludzkimi, politykę pamięci po kwestie kurczenia się miejsc przeznaczanych na cmentarze i problematykę ekologiczną.

• 5 Tamże, s. 21.
• 6 Tamże, s. 22.

5Pada tutaj bardzo ważne zastrzeżenie, znamionujące charakterystyczną dla całej książki dbałość o klarowność wywodu oraz last but not least – dążność do zamanifestowania własnej postawy badawczo-etycznej (problematyka etyki badań naukowych i moralnych zobowiązań badaczy znalazła wyraz m.in. w książce Domańskiej Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej (PWN, Warszawa 2012) oraz w niektórych jej artykułach i wywiadach). Otóż autorka stwierdza dobitnie: „Zainteresowania martwymi ciałami, kośćmi i prochami dla wielu mogą się wydać przejawem patologii i rodzajem badawczej nekrofilii”⁵. Oddalając takie podejrzenia, Ewa Domańska przytacza „rozbudowaną argumentację przemawiającą za zasadnością podejmowania takich badań. Nie chodzi tu bowiem tylko o poruszanie tematów pomijanych. W takiej perspektywie, kwestia postępowania z martwymi ciałami byłaby tylko jeszcze jednym ciekawym i nieprzebadanym problemem. Nie chodzi jednak o mnożenie kolejnych pól zainteresowań badawczych o badania martwych ciał i szczątków (także martwych zwierząt czy roślin). Istotna jest natomiast oferowana przez podejścia nieantropocentryczne odmienna rama teoretyczna, która prowokuje inne pytania badawcze, oferuje odmienne interpretacje, inspiruje do zastosowania lub wprowadzenia innych/nowych podejść, teorii i metod, ukazując w innym świetle problemy znane, a uwidaczniając te, które przez humanistów były dotychczas niedostrzegane, ignorowanie, pomijane lub marginalizowane”⁶.

• 7 E. Domańska Hermeneutyka przejścia. Wspomnienia z Rosji Jana Żarno, w: tejże Historie niekonwencjo (...)
• 8 Archeontologia martwego ciała. Argentyńscy desaparecidos, w: tamże.

6Ewa Domańska od wielu lat w swych pracach podejmuje m.in. zagadnienia archeontologii martwego ciała, nekropolityki historycznej, bada z perspektywy forensycznej ekshumację i szczątki ofiar w Jedwabnym, zastanawia się nad semiotycznym i ontologicznym statusem śladów po ofiarach bomby atomowej w Hiroszimie czy, wreszcie – fenomen szczątków ludzkich przekształconych w węglową postać LifeGem, czyli tzw. diamentów pamięci. Nekrotyczne wątki obecne były od dawna w jej pracach (by wspomnieć studium o świadectwie dotyczącym kanibalizmu w gułagu, traktowanym jako egzystencjalny ślad transhumacji⁷, czy poruszające studium o argentyńskich desaparecidos – nigdy nieodnalezionych ofiarach junty wojskowej w Argentynie⁸). Nekros. Wprowadzenie do ontologii martwego ciała stanowi summę prowadzonych systematycznie od lat dociekań. Co więcej – Nekros jest nie tylko pierwszym w polskiej literaturze przedmiotu monograficznym ujęciem zagadnień z wielonurtowego pola dead body studies, wyrosłym na imponującej erudycji i zaznajamiającym polskiego czytelnika z ogromem najnowszych prac światowej literatury przedmiotu. Nekros jest oryginalnym autorskim projektem badawczym, więcej – głęboko przemyślanym i precyzyjnie skonstruowanym swego rodzaju manifestem humanistycznym, proklamacją humanistyki zaangażowanej, ratowniczej, prefiguratywnej, niosącej postulat sprawiedliwości epistemicznej i wzywającej do „epistemicznego nieposłuszeństwa”. Domańska wielokrotnie pisała już o potrzebie przezwyciężenia wciąż dominującego dyskursu traumy na rzecz budowania trudnej nadziei i humanistyki performatywnej, aktywnie prefigurującej przyszłość, a nie kontemplacyjnie zatapiającej się w demonach przeszłości. Projekt Ewy Domańskiej, którego książka Nekros jest najpełniejszą prezentacją, jest zawieszony między utopią i wizją, zakorzeniając się jednocześnie w holistycznie i transdycyplinarnie pojętej nauce. I to jest w tej książce prawdziwie fascynujące! W tym właśnie upatrywałbym jej największą wartość. Przekracza ona tradycyjną formułę „zbioru studiów” (nawet najbardziej interesujących i poznawczo nowatorskich), a staje się ważną, żarliwą, osobistą wypowiedzią o kondycji współczesnej humanistyki, jej zmaganiach ze światem i jej perspektywach na przyszłość. Książki o takim potencjale prospektywnym, takim epistemologicznym i etycznym zaangażowaniu zdarzają się bardzo rzadko.

• 9 E. Domańska Nekros…, s. 64.

7Fundamentem wykładanej przez Ewę Domańską ontologii martwego ciała są pytania: „czym jest życie i jaka jest jego przyszłość, czym/kim jest człowiek, jak ludzie współtworzą życie na Ziemi, jakie są mechanizmy istnienia wielogatunkowych wspólnot/zbiorowisk”⁹. Tak zakreśla autorka horyzont poznawczy swoich dociekań i stawia hipotezę, rewolucjonizującą dotychczasowe refleksje nad martwym ciałem prowadzone na obszarze polskiej humanistyki. Wyłania się z niej podstawowa figura tej książki – „Nekros”. Warto zacytować obszerniejsze fragmenty wywodu. Pozwalam sobie tu na przytoczenie dłuższego cytatu nie tylko z powodu jego merytorycznej doniosłości i stopnia kondensacji podstawowych założeń teoretyczno-metodologicznych. Jest on również dobrym przykładem gęstości języka i jego nasycenia terminologią, co stanowi dla czytelnika nie lada wyzwanie. W przypadku tekstów Ewy Domańskiej podjęcie takiego wyzwania stokrotnie się opłaca:

• 11 Tamże, s. 70.
• 12 Tamże, s. 71.
• 13 Tamże, s. 72.

8Konstatacja, że „bycie-ku-martwemu-ciału pomaga zrozumieć stawanie- -się-życia”¹¹, konstytuuje postawę poznawczą, którą Ewa Domańska nazywa „materializmem ekologicznym” (czy „ekomaterializmem”). Chodzi tu, po pierwsze – o założenie dotyczące „pierwotności materii ujmowanej przez pryzmat relacji, związków, zależności panujących między współtworzącymi ją organicznymi i nieorganicznymi elementami” oraz po drugie – o „nekrowitalizm, tj. ide[ę] powstawania życia z materii martwej, a także czerpania sił życiowych i zasobów potrzebnych do życia, z tego, co martwe”¹². Ontologia martwego ciała i szczątków ujęta jest w tej książce jako pewien system teoretyczny, na który składają się: 1) kategoria nekropersony, 2) kategoria nekrosprawczości, 3) koncepcja nekrowitalizmu, 4) koncepcja materializmu ekologicznego, oraz 5) pojęcie nekroetyki szacunku i wzajemności. Podkreślam raz jeszcze, że cała ta konstrukcja myślowa, brzmiąca może nazbyt zimno, abstrakcyjnie, scjentystycznie i bezdusznie, zbudowana jest na głębokich podstawach etycznych i wyrosła z etycznych i duchowych motywacji czy – jak określa to autorka – z poczucia „etycznego dyskomfortu” w obliczu rozpowszechniających się praktyk politycznego i medycznego wykorzystywania ludzkich szczątków oraz ze świadomości zagrożeń, jakie niesie ze sobą technologiczne przyspieszanie dekompozycji i utylizacji zwłok. Swoją postawę szacunku dla martwego ciała w jego naturalnym trwaniu i swoje zatroskanie nazywa Ewa Domańska „nekroetyką szacunku i współbycia”¹³ między żywymi i umarłymi. Ten postulat etyczny ma również swoją wielką siłę epistemiczną – co jest znamienną cechą całego dyskursu prowadzonego w recenzowanej książce. Ewa Domańska potrafi połączyć w całość to, co należy do sfery poznania i to, co jest domeną postaw etycznych, a także to, co przekształca jej projekt badawczy w manifest humanistyczny.