• 1 Por. A. Kola Socjalistyczny postkolonializm. Rekonsolidacja pamięci, Wydawnictwo UMK, Toruń, 2018.
• 2 Tamże, s. 86-93.

1W debacie nad studiami postkolonialnymi w Polsce czy też Polską, jaka mogłaby się ukazać naszym oczom dzięki postkolonialnym narzędziom pojawił się ostatnio nurt rozliczenia ze specyficzną formacją, jaka zaistniała pod internacjonalistycznym patronatem Bloku Wschodniego. W takim kierunku idzie m.in. niedawna książka Adama Koli Socjalistyczny postkolonializm. Rekonsolidacja pamięci, gdzie stawką jest przeprowadzenie analizy praktyk Drugiego Świata (i rekonsolidacja zacierającej się pamięci o nich i o roli, jaką odegrały w polskich losach indywidualnych i zbiorowych)¹. Powinno to doprowadzić nie tylko do krytycznej oceny neokolonialnej roli, jaką odegrały kraje uwikłane w sowiecką ekspansję, usiłującą wcisnąć się w miejsca opuszczone przez zachodnioeuropejskich kolonizatorów, przede wszystkim w różnych miejscach Afryki i Bliskiego Wschodu, ale i naświetlenia pewnej cząstki polskiego losu w powiązaniu ze światem. Kola wychodzi od lektury dokumentów, jakie można bez trudu odnaleźć w magazynach polskich bibliotek, powstałych wokół takich wydarzeń, jak chociażby Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu w 1948 roku, i wytworzonej w tych okolicznościach dyskursywnej tradycji. Tłumaczone – jak omawiana przez Kolę broszura Grigorija Akropiana W.I. Lenin i J W. Stalin o ruchu narodowo-wyzwoleńczym narodów kolonialnych i zależnych² – czy też tworzone na miejscu, teksty programowe głoszące wiodącą rolę bloku w kształtowaniu losu tych narodów ustanowiły wyobrażoną lokalizację Polski na świecie i podyktowały, braną mniej lub bardziej na poważnie, wyzwolicielską misję, domniemane zobowiązanie wobec odległych ludów, których istnienie i realia rysowały się nader mgliście w polskiej świadomości. Stoję na stanowisku, bez wątpienia kontrowersyjnym i dla wielu osób wręcz oburzającym, że polska ślepota wobec świata utrzymuje się aż do dnia dzisiejszego. Mimo oczywistych postępów akademickiej wiedzy o świecie, natężenia ruchu translatorskiego, a nawet częstotliwości i prestiżu symbolicznego, jaki łączy się w polskiej kulturze potocznej z zagranicznymi wojażami, zarówno tymi wyłącznie turystycznymi, jak i noszącymi znamiona ambitnych wypraw podróżniczych, świat oglądany z polskiej perspektywy rysuje się nadal w kategoriach egzotycznych, a więc, w etymologicznym sensie, jako coś zewnętrznego, leżącego poza orbitą naszych własnych spraw. Stąd też potrzeba rekonsolidacji, nie tylko pamięci, ale i obrazu świata jako obszaru powiązanego z polskim losem.

• 3 Jak do tej pory Fouad Laroui wydaje się pisarzem w Polsce zupełnie nieznanym; katalog biblioteki Un (...)
• 4 Por. F. Laroui Les noces fabuleuses du Polonais. Nouvelles, Julliard, Paris 2015.

2Wobec problemu niepamięci, na jaki słusznie wskazuje Kola, istotne wydaje się odebranie specyficznej przesyłki zwrotnej, jaka została co prawda wysłana nie na nasz, lecz na francuski adres, lecz tą okrężną drogą zapewne musi wcześniej czy później do nas dotrzeć³. Kilkudziesięciostronicowa nowela Fouada Larouiego Les noces fabuleuses du Polonais [Wspaniałe zaślubiny Polaka], zawarte w tomie pod tym samym tytułem, wydanym w 2015 roku⁴, wnosi frapujący wkład w rozważania nad polską „postkolonialnością” (dalszy ciąg wywodu uzasadni wzięcie tego pojęcia w cudzysłów).

• 5 Tamże, s. 15-16.

4W taki czy inny sposób, Polacy okazują się kontynuatorami kolonialnej historii, chociażby przez odmowę bliskich kontaktów z tubylcami, z którymi porozumiewają się, wyłącznie w ściśle zawodowych okolicznościach, za pomocą rudymentarnej angielszczyzny i raptem setki francuskich słówek. Matchek wyłamuje się jednak z tej grupy ze względu na niemal etnologiczne zacięcie; z zeszycikiem do słówek w ręku, przyswaja sobie miejscowy dialekt, dariję. Pozostali Polacy reagują na to marginalizacją ekscentrycznego stomatologa; jak pisze Laroui, „pewnie przynosił im wstyd tym, że się tak mieszał z lokalnym plebsem”⁵. Co więcej, Matchek staje się też figurą komiczną w miejscowym środowisku i naraża się na swoisty odwet kolonizowanego – zorganizowane z dużym rozmachem oszustwo. Marokańczycy oszukują jednak Polaka w dużej mierze na jego własne życzenie, skoro to od niego pochodzi – skądinąd znany i popularny u nas swego czasu – pomysł ślubu zaaranżowanego dla żartu. Jak nietrudno się domyśleć, jego konsekwencje okazują się najzupełniej poważne.

• 6 Tamże, s. 11.

5Zatrzymajmy się jednak przy roli Polaków jako nowych kolonizatorów, mających nadać ciągłość porzuconej przez Francuzów mission civilisatrice. Przede wszystkim Polacy nie przyjmują do wiadomości ich odejścia i końca kolonialnej epoki. Matchek jest szczerze przekonany, że dyrektor kombinatu (wewnątrztekstowy Laroui we własnej osobie) nie może być rodowitym Marokańczykiem, gdyż Francuzi nigdy by nie pozwolili, by ktoś taki kierował największą kopalnią w kraju. Podobnie „bardzo słabo zorientowany w historii” („très peu versé en histoire”)⁶ jest polski ginekolog, kolejna z kluczowych postaci w tym opowiadaniu, przekonany, że Maroko nadal stanowi francuski protektorat. Co więcej, ta szczególna ślepota Polaków wyklucza lustrzane odbicie i odczytanie wiadomości zwrotnej, a mianowicie sugestii, że ich własny kraj stanowi protektorat sowiecki, co w tej epoce było przecież przynajmniej do pewnego stopnia prawdziwe. Tych lustrzanych odbić znalazłoby się zresztą więcej, chociażby w sposobie traktowania kobiet, które polski ginekolog – i nie tylko on – postrzega wyłącznie jako ciała.

• 7 Tamże, s. 36.

7Jedynym smutnym akcentem ceremonii, której uczestnicy niemal od początku do końca tarzają się ze śmiechu, jest postać panny młodej, której uczernione na tę okoliczność oczy okazują się „tyleż czarujące, co melancholijne”⁷. Kobieta, przyniesiona z hammamu w lektyce niemal jak bezwładne ciało, z pozoru siłą tejże bezwładności pozostaje w willi, którą Polak, jako nowy realizator mission civilisatrice, odziedziczył po francuskich poprzednikach. A jednak zachodzi tu znacząca zamiana miejsc, niemal na zasadzie Bachtinowskiej karnawalizacji. Matchek zresztą już wcześniej uległ przemianie, z szanowanego i cenionego dentysty przeistaczając się w komicznie przekręcającego słowa, miejscowego błazna. W świecie, którego porządek został wywrócony na opak, ten nowy kolonizator z Drugiej Europy staje się kolonizowanym; jak na Bachtinowską logikę przystało, dzieje się to za sprawą brzucha. Już całe sfingowane wesele było przede wszystkim jedną wielką ucztą, pozwalającą Marokańczykom nasycić się za pieniądze Polaka; następująca po niej noc poślubna prowadzi do dalszego zaokrąglenia brzucha. Wreszcie panna młoda na niby przełamuje swój niepoważny status dzięki temu, że karmi Matchka marokańskim jedzeniem w sposób pod każdym względem doskonały (erotyczny i na swój sposób inicjacyjny wymiar tego karmienia miesza się w scenie, gdy Matchek po raz pierwszy kosztuje amlou, oleju arganowego zmieszanego z migdałami i orzechami). Po przyjściu na świat dwójki dzieci karnawałowa historia małżeństwa Polaka zostaje tymczasowo zamknięta.

• 8 Maroko stało się protektoratem francuskim na mocy traktatu zawartego w 1912 roku w Fezie z sułtanem (...)

10Opowiadanie Larouiego z pewnością może posłużyć jako przypomnienie pewnej zapomnianej cząstki polskich losów, choćby była tak z pozoru nieznacząca i nie zmieniała biegu historii jak „eksportowe kontrakty” z lat 80. Pozwala zarysować kontury „postkolonialności” polskiej – właśnie takiej, wziętej w cudzysłów, karnawałowej, nieświadomej własnej roli i miejsca w dziejach, jak w przypadku owego ginekologa, który mniemał, że Maroko jest nadal francuskim protektoratem, spóźniając się w stosunku do biegu historii co najmniej o ćwierćwiecze⁸. Dzisiaj jej akademickie rozważanie, spóźnione nadal o ćwierćwiecze w stosunku do czasów, w których teoria postkolonialna się rozwijała i odgrywała istotną rolę w humanistyce światowej, wydaje się skupiać na głosach i materiałach dostępnych lokalnie, bez oczekiwania na przesyłkę zwrotną ze świata. Jak się wydaje, polscy zwolennicy studiów postkolonialnych nie spodziewają się i nie poszukują – lub poszukują nie dość usilnie – obcej opowieści o nas samych. A na tym przecież studia postkolonialne w klasycznym rozumieniu się opierały.

• 9 Por. m.in. E. Łukaszyk Od podległości do horyzontalnego diagramu relacji. Studium procesów transkol (...)
• 10 Por. B. Ashcroft, G. Griffiths, H. Tiffin The Empire Writes Back: Theory and Practice in Post-Colon (...)
• 11 Por. m.in. W.D. Mignolo The Darker Side of Western Modernity. Global Futures, Decolonial Options, D (...)

11O ile zdarzyło mi się dotychczas zabrać głos w polskiej debacie wokół kwestii postkolonialnych, rozczarowywałam zwykle dyskutantów natrętnym przywoływaniem anachronizmu kryjącego się w uporczywym wracaniu do tej teorii w czasach jej zmierzchu, za cenę samowykluczenia z aktualnych nurtów humanistyki światowej⁹. I w dalszym ciągu, przywołując w niniejszym tekście nowelę Larouiego, co więcej, określając ją za pomocą znanej metafory przesyłki zwrotnej, nie pragnę bynajmniej do studiów postkolonialnych powrócić. Przesyłka Larouiego nie tylko trafia, jak już wspomniałam, pod zupełnie inny adres, lecz przede wszystkim jest już zupełnie czym innym niż „odpisujące imperium” z klasycznej pracy Ashcrofta, Griffithsa i Tiffin¹⁰. Przesłanie pisarza dotyczy już czegoś innego, a mianowicie ostatecznego rozpłynięcia się granic, erozji murów, jakie więziły człowieka zarówno w kolonialnych, jak i postkolonialnych realiach. Właśnie dzięki temu – z głupich żartów, jakimś cudem, może dzięki Opatrzności, która jest tu po prostu metaforą chaosu zdarzeń w nieuchronnie toczącym się czasie – Daouia wychodzi na wolność zza murów marokańskiego patriarchatu. Dekolonialny delinking, by użyć terminu ukutego przez Waltera Mignolo¹¹, rozprzęgnięcie dotychczasowych struktur, dokonuje się gdzieś między, w grze, bardziej dzięki zbiegom okoliczności i chaotycznym, karnawałowym transgresjom niż dzięki świadomym decyzjom i wyborom czy tym bardziej dzięki walce ukierunkowanej jakąkolwiek ideologią. I to ten właśnie proces swoista ślepota Matchka najlepiej ilustruje.

• 12 Por. F. Laroui L’insoumise de la Porte de Flandre, Julliard, Paris 2017.
• 13 Por. D. Chraïbi Les Boucs, Denoël, Paris 1955.

12Równie dobrej analizy tego procesu Laroui dostarczył w swojej powieści z 2017 roku, L’insoumise de la Porte de Flandre [Niepodległa spod Porte de Flandre]¹², obierając temat z pozoru znacznie poważniejszy, zaanonsowany już od początku szyldem islamskiego rzeźnika w brukselskiej dzielnicy Molenbeek. Bez krwawego mordu, jaki od pierwszych stron powieści zapowiada obecność masarskiego tasaka, ostatecznie się nie obejdzie, ale przypieczętuje on nie triumf fundamentalistycznej przemocy, lecz przeciwnie, właśnie rozprzęgnięcie, rozpłynięcie się granicy, koniec Molenbeek jako getta – i więcej, wyzwolenie kobiety, koniec interakcji, w której stronami była twarz i pupa. Interesujące byłoby tu skądinąd zestawienie dwóch kluczowych powieści napisanych po francusku przez Marokańczyków: Les Boucs [Kozłów] Drissa Chraïbiego¹³ i tej nowej książki Larouiego. O ile w 1955 roku, momencie przełomu kolonialnych i postkolonialnych czasów, zbiorowy mord popełniony przez grupę północnoafrykańskich robotników pełnił funkcję założycielską, ustanawiał wspólnotę, jej miano i jej problem, o tyle całkowicie indywidualny i prywatny mord Fawziego w roku 2017 przypieczętowuje – wbrew jakże powszechnym obawom – jej ostateczny koniec, wyczerpanie i rozpad, delinking niemający już żadnych dekolonialnych podtekstów.

• 14 F. Laroui, Les noces fabuleuses…, s. 35.

17Wydaje się więc, że postkolonialna lektura Larouiego przeistoczyła się niespostrzeżenie w lekturę genderową. Z kolei Molenbeek a sprawa polska to potencjalne ujęcie konfrontujące rozdęty na wietrze nikab i czarne parasolki rodzimych protestów. W obu przypadkach chodzi bowiem o ciała odebrane kobietom i oddane pod zewnętrzną wobec nich kontrolę, o pojawienie się kogoś lub czegoś, co w nich pokłada swój honor i żąda oczyszczenia go przez ofiarę. Co ciekawe, właśnie słowo oczyszczenie pojawiło się – jako słowo polskie – wplecione w tok francuskojęzycznej narracji Larouiego w Les noces fabuleuses...: „On dirait un rite de... comment dit­on?... oczyszczenie...”¹⁴. Co prawda odnosiło się tam do kąpieli panny młodej w hammamie; a jednak właśnie ta potrzeba puryfikacji kobiecego ciała była czymś, co z obcego rytuału Matchek zrozumiał najlepiej, co najbardziej pragnął ujrzeć na własne oczy i co musiało wybrzmieć w jego własnym języku. To właśnie pojedyncze słowo, zapamiętane i zapisane przez marokańskiego interlokutora, powróciło jako przesyłka zwrotna. Czy do końca przypadkiem?

• 15 Por. E. Łukaszyk Humanistyka, która nadchodzi. W poszukiwaniu kondycji transkulturowej, DiG, Warsza (...)

18Tak czy owak, nie tyle zamiast, co ponad możliwymi lekturami, wynikłymi z przyjętych do tej pory założeń teoretycznych, do zapostulowania pozostaje transkulturowa lektura Larouiego. Zgodnie z definicją aspiracji transkulturowej jako dążenia do radykalnego wycofania się jednostki z kulturowych paradygmatów czy też jej opróżnienia z wyuczonych i zautomatyzowanych reakcji, jaką starałam się ostatnio zarysować¹⁵, Laroui przedstawia w swoim pisarstwie nie tyle ludzi, którzy znaleźli się, z racji narzuconych lub wybranych okoliczności biograficznych, na pograniczu kultur, co takich, którzy dokonali świadomego „skoku z pokładu”, pragnąc znaleźć się w nieokreślonym żywiole otaczającym i oddzielającym kultury jako ustrukturyzowane systemy znaczeń lub paradygmatyczne, prefabrykowane zbiory dopuszczalnych działań i reakcji. Zupełnym przeciwieństwem transkulturowego poszukiwania autentyczności i dostępu do działań spontanicznych jest z kolei Fawzi, który, odkrywszy prawdę o przebranej w nikab dziewczynie, natychmiast wpada, niczym w koleinę, w śródziemnomorski paradygmat męskiego honoru i zarazem makabryczny stereotyp Araba ganiającego po zaułkach z rzeźnickim nożem. Tych kulturowych paradygmatów jest jednak w powieści więcej i nie mają one bynajmniej związku wyłącznie z muzułmanami. Jednym z nich jest obraz Marata zasztyletowanego w kąpieli. Z kolei kobiece poszukiwanie drogi do własnego ciała przebiega wśród kamiennych aktów zdobiących parki i ulice oraz belgijskich czekoladek, na których widnieje Lady Godiva.