Neutralne

2Aby mówić o neuter, trzeba dać mu nazwę: „Neuter można nazwać, ponieważ jest nazwane (choć to nie stanowi dowodu)” (SNB, 83). Nazwanie neuter nie oznacza jednak poddania go logosowi; wprawdzie nazwa mu nadana oznacza przede wszystkim „pragnienie zdominowania neuter” (SNB, 83), ono jednak wymyka się, „jest obce wszelkiej dominacji” (SNB, 83). Neuter, „nazwa bez nazwy” (SNB, 118), „nic więcej niż słowo” (SNB, 5), „słowo zbyteczne” (IC, 312; SNB, 5, 6, 59), „słowo w nadmiarze” (SNB, 5), „słowo nadwyżka” (SNB, 59) jest „implikowane” w działaniu każdego języka, jest obecne w języku, przesyca go, „jak gdyby język «ogólnie» był neuter” (SNB, 73). Nazwanie neuter („moc nazwania neuter, która zawsze była mocą nie nazwania go”; SNB, 83) oznacza jednocześnie poddanie mu całego języka, „wszystkiego, co w języku widoczne i niewidoczne” (SNB, 83). Jeden z fragmentów Le pas au-delà – krótki równoważnik zdania – ogarnia w swej zwięzłości wszelkie językowe zakamarki: „Zaszczepiony w każdym słowie: neuter” (SNB, 84).

3Wpisując neuter w działanie języka, Blanchot podważa „archaiczną konieczność binarnego w istocie czytania (jak gdyby wszystko musiało zaczynać się od dwóch)”, podważa binarność, która „traci swą dwoistą wartość i pluralizuje się do punktu nieokreśloności” (SNB, 74). To kwestionowanie binarności nie ma jednak charakteru produktywnego ruchu Heglowskiego zniesienia; jest raczej w sposób aporetyczny między niż w syntezie ponad:

Neuter, paradoksalna nazwa: prawie nie mówi, jest słowem niemym, prostym, a jednak zawsze okrywa się zasłoną, zawsze przemieszcza się poza swe znaczenie, niewidocznie się rozwija, nie zaprzestając rozwikływania w bezruchu swego położenia, które odrzuca głębię. Neutralizuje, neutralizuje (siebie), przypominając w tym (ale nie więcej niż przypominając) ruch Aufhebung, ale o tyle o ile zawiesza [znosi] i zachowuje, zachowuje jedynie ruch zawieszania [znoszenia], to znaczy dystans, który tworzy przez fakt, iż zajmując teren, powoduje zanikanie dystansu. Neuter zatem oznacza różnicę w bez-różnicy i obojętności [difference in indifference], mętność w przezroczystości, negatywne skandowanie innego, który może odtwarzać się tylko przez odrzucone, tj. pominięte, przyciąganie tożsamego [one]. (SNB, 75)

4Negacja binarności i jednocześnie aporetyczna Trzeciość neuter (le neutre), obecna już – i uśpiona – w greckim źródłosłowie ne-uter, wydobyta zostaje i wyeksponowana przez Blanchota: „Neuter w najprostszy sposób wywodzi się z negacji dwóch terminów: neuter, ani jeden ani drugi” (SNB, 74). W odpowiedzi na pytanie, które z góry zakłada binarny obraz świata – „dzielenie na dwa” (SNB, 77) – neuter odrzuca wybór, odrzuca samą możliwość wyboru między dwoma terminami, między jednym a drugim: „«Który z dwóch?» – «Ani jeden ani drugi»” (SNB, 77). Czyniąc neuter jedną z najważniejszych kategorii swego „pisania”, budząc aporię w nim uśpioną, Blanchot zaszczepia ją językowi opartemu na klarownej różnicy między tożsamym a innym: neuter „rozprasza mowę tożsamego” (SNB, 109), rozprasza się w języku, kierując naszą uwagę tam, gdzie „ukrywa się w ukrywaniu i ukrywa nawet akt ukrywania, gdzie nic, co znika w ten sposób, nie pojawia się, efekt zredukowany do nie-efektu; neuter, w artykulacji widzialnego-niewidzialnego […]” (SNB, 77).

Neutralne zawsze jest gdzie indziej niż tam, gdzie chcielibyśmy je usytuować; nie jest po prostu zawsze po tej stronie i zawsze ponad neutralnym, nie jest po prostu pozbawione właściwego znaczenia i nawet jakiejkolwiek formy pozytywności i negatywności, ale powstrzymuje też obecność lub nieobecność przed poddaniem go z pewnością jakiemukolwiek doświadczeniu, nawet doświadczeniu myśli. (IC, 305-306)

6Strategię Blanchota trafnie ujmują słowa Leslie Hilla, który odnosi je wprawdzie do Blanchotowskiej lektury Nietzschego, ale które zachowują szczególną adekwatność w odniesieniu do neuter:

• 6 L. Hill Maurice Blanchot and Fragmentary Writing. A Change of Epoch, Continuum, London–New York 201 (...)

Podejście [Blanchota] jest nie tyle hermeneutyczne, co hiperboliczne, zaś jego celem jest doprowadzenie stwierdzeń Nietzschego do granic, to tego ekstremalnego punktu, w którym odsłonięte zostaje coś innego niż regularność pojęcia, inność, która wymyka się pojęciowemu wyjaśnieniu, i która może zostać wpisana jedynie przez logikę suplementarności, to znaczy logikę zarówno odejmowania, jak i dodawania, wedle której każda wypowiedź, dzięki fragmentarycznemu, zanim zostanie potwierdzona jest już wycofana, w ten sposób, że wycofanie ukazuje się odtąd jako rodzaj potwierdzenia, a potwierdzenie jako rodzaj wycofania, gdzie jedno wymazuje drugie lub nad nim się nadpisuje w nieustającym ruchu rozproszenia. Taka logika nie ma odpowiedniej nazwy i dlatego może otrzymać, przynajmniej tymczasowo, skromny, bezpretensjonalny tytuł neuter, neuter, które nie ma centrum, jedności czy tożsamości, ale które pomimo to, przekraczając pozytywne w równej mierze jak negatywne, nie może nie zostać potwierdzone [affirmed], które mówi w języku, ale nie jest tożsame z jakimkolwiek pojedynczym słowem, wyrażeniem lub pojęciem, ponieważ poprzedza ono i przewyższa wszystkie dostępne terminy, które wydrąża, przemieszcza i od-znacza [re-marks].⁶

Ta logika jednoczesnego dodawania i odejmowania wizualnie materializuje się, jak za chwilę zobaczymy, w L’Entretien infini w postaci arytmetycznych symboli + i – postawionych jeden nad drugim, podwojonych i poprzedzających każdy fragment drukowany kursywą, ale też niewidzialnie i niematerialnie panuje w całym dyskursie Blanchota. Skoro jednak logika neuter nie ma nazwy, nie pozwala się ulokować w pojęciowej przestrzeni logosu, pozostaje nam nie tyle odsłonić jej tajemnicę, co zbliżać się do niej, przemieszczając się przez najważniejsze jej obszary: nieznane, fragmentaryczne i pisanie.

Nieznane

7Nieznane może przybliżyć nas do neuter, bowiem „doświadczenie neutralnego implikowane jest w każdej relacji z nieznanym […] Nieznane jest neutralne, jest neuter” i, podobnie jak neuter, „nie jest ani przedmiotem ani podmiotem” (IC, 299-300). Widzimy już, że – podążając za Blanchotem – należy nieznane rozumieć w sposób szczególny. Nieznane nie jest tutaj czymś, co jeszcze nie jest znane, ale co przyszła wiedza może nam przynieść, ani też czymś „absolutnie niepoznawalnym” (IC, 300), pozostającym w sferze transcendencji. Nie chodzi więc o odkrycie jeszcze nieznanego i wprowadzenie go – jako już znanego – w sferę wiedzy, ani o mistyczne próby zbliżania się do niepoznawalnego. W poszukiwaniach, których głównym obszarem jest myśl i poezja, należy skierować się na „nieznane jako nieznane” (IC, 300), a inaczej, odkryć nieznane w tym jego aspekcie, który je zakrywa i czyni nieznanym. Jest w tym oczywiście paradoks czy sprzeczność właściwa myśli Blanchota: mamy ujawnić coś, nie odsłaniając zasłony, a przeciwnie, eksponując zasłonę jako meritum nieznanego: „Ta relacja musi pozostawić nienaruszonym – nietkniętym – to, co wyraża i nie odsłaniać tego, co ujawnia. Ta relacja nie będzie polegała na odsłanianiu. Nieznane nie zostanie wyjawione a wskazane” (IC, 300); wskazane, dodajmy, właśnie w swym „nieznaniu”. Blanchot nazywa ją „relacją nie-obecności, która nie byłaby odkrywaniem” (IC, 300).

8Zgłębianie neuter pod postacią nieznanego nie jest jednak tylko próbą cząstkowego, przyczynkowego badania wycinka języka czy myśli; zamiar Blanchota sięga znacznie dalej, zaś celem jest podanie w wątpliwość „postulatu, który dominuje całą myśl Zachodu” (IC, 301): wiedzy opartej na opozycji widzialne-niewidzialne, metafor światła i ciemności jako podstawy myśli kierującej się ku swym przedmiotom, poddaniu wszelkiej wiedzy, rozumienia i wszelkich relacji perspektywie całości. Neuter, tu jako nieznane, które nie jest ani przedmiotem wiedzy obiektywnej ani mistycznej intuicji, wymyka się więzom tego postulatu. Po pierwsze nie poddaje się prawu całości: „Nieznane jako neutralne zakłada relację, która obca jest jakiemukolwiek przymusowi tożsamości, jedności, nawet obecności” (IC, 300). Po wtóre, nie przynależy do metaforyki światła lub jego braku, ani też nie mieści się w ramach dychotomii widzialne-niewidzialne: „Nieznane nie jawi się spojrzeniu, nie jest też jednak przed nim ukryte: ani nie jest widzialne ani niewidzialne; lub, dokładniej, odwraca się od wszelkiego widzialnego i wszelkiego niewidzialnego” (IC, 300) i czyni to „w kategoriach, które nie odpowiadają żadnej możliwości” (IC, 301).

9Jako neuter, nieznane nie jest więc sprawą przyszłości, „prostego nieznanego”, które byłoby zaledwie „jeszcze nieznanym”; nie poddaje się żadnej perspektywie: „nie pozostaje w zasięgu wzroku, nie może należeć do całości”, wymyka się i negacji i afirmacji, „nie jest ani negatywne ani pozytywne” (IC, 301). Dyskurs – mówienie, pisanie – który ujmuje nieznane jako neuter, musi być szczególnego rodzaju dyskursem, który nie rości sobie prawa, by ogarnąć i przyswoić swój przedmiot, by niejako w akcie wypowiadania brać go w niewolę: „Wypowiadać nieznane, przyjmować je przez mowę, pozostawiając nieznanym, znaczy dokładnie nie zawładnąć nim, nie pojmować go [comprehend] […] podjąć odpowiedzialność mowy, która mówi, nie stosując żadnej formy władzy. Nieznane, jako nieznane, jest tym nieskończonym, a mowa, która je wypowiada, jest mową nieskończonego” (IC, 302).

10Nieskończoność mówienia o nueter jako nieznanym odnosi się też do neuter w sensie ogólniejszym, które Blanchot zgłębia w pisanych kursywą dialogicznych „Nawiasach” następujących po rozdziale o nieznanym u René Chara. Owe „Nawiasy” wymagają jednak swoistej lektury. Każda wypowiedź dialogu, jak wspominałem, poprzedzona jest znakami arytmetycznymi – dwoma minusami oraz umieszczonymi nad nimi dwoma plusami (± ±) – które zdają się podwójnie podawać w wątpliwość jednoznaczność i afirmatywność tych wypowiedzi, jak w poniższym cytacie:

± ± Tak więc – być może – lepiej określiliśmy prowokację neutralnego. Neutralne: o jedno słowo za wiele, które wycofuje się albo rezerwując sobie miejsce, w którym zawsze go brakuje, choć cały czas tam się zaznacza, albo prowokując przemiejscowienie [displacement], które jest bez miejsca, albo na wiele sposobów rozmieszcza się jako suplement miejsca. (IC, 312)

Neuter pojawia się tu w przestrzeni Trzeciego – między afirmacją (plus) i negacją (minus) – która utwierdza jego własną Trzeciość. Stąd zapewne na pytanie „Co mamy rozumieć przez to słowo?” uczestnik dialogu odpowiada: „Być może nie ma w nim nic do rozumienia” (IC, 303). Nie chodzi tutaj rzecz jasna o prostotę i oczywistość słowa, a raczej o to, że władza rozumienia nie jest tu odpowiednim narzędziem do zastosowania. I rzeczywiście, lektura całego dialogu nie przynosi nam zrozumienia neuter w konwencjonalnym znaczeniu „rozumienia”, a jedynie przybliża jego sens/nie-sens w akcie, który sytuuje się gdzieś między rozumieniem i nie-rozumieniem, doświadczeniem i nie-doświadczeniem. Owo przybliżanie polega na wymazywaniu i eliminacji, swego rodzaju fenomenologicznej redukcji, która – nie mówiąc wprost, czym neuter jest – zdejmuje zeń warstwy tego, czym nie jest.

„[…] w pewnym sensie, znaczenie, które pojawia się przelotnie, nigdy nie uobecniając się, ale też nie znikając, pasywne i jak gdyby nie ulegające przedawnieniu, a jednak pozbawione i wolne od jakiegokolwiek właściwego znaczenia, ponieważ przekazuje ono znaczenie przez modalności, które jako jedyne nadają mu wartość, rzeczywistość, ‘sens’”. – Tak więc znaczenie znaczenia byłoby neuter, neutralne?” – „Przyjmijmy na moment co następuje: neutralne, jeżeli już zarówno afirmacja jak i negacja pozostawią je nietknięte w jego pozycji znaczenia (Lub lepiej: powiedzmy, że znaczenie nie jest stanowione, ani pozytywnie ani negatywnie, ale samo się potwierdza [affirm], jak gdyby poza wszelką afirmacją i wszelką negacją). (IC, 303)

± ± Neutralne: to, co doprowadza różnicę [difference] nawet do stanu obojętności [indifference]. Dokładniej to, co nie pozostawia obojętności [indifference] jej ostatecznemu zrównaniu. Neutralne jest zawsze oddzielone od neutralnego przez neutralne i, dalekie od tego by pozwolić się wyjaśnić przez tożsame, pozostaje nieidentyfikowalną nadwyżką. (IC, 305)

13Nieznane przybliża nas nieco do neuter, ale nie wyczerpuje jego Trzeciości; nadwyżka zawsze pozostaje niezgłębiona. Potrzebny jest teraz krok dalej, krok we fragmentaryczność, która stanowi formalną i metafizyczną istotę Le pas au-delà. Jeżeli w nieznanym neuter ujawnia się jako Trzecie znaczenia, między jego afirmacją i negacją, to we fragmentarycznym realizuje się jako Trzecie między całością a osobnością, między obecnością i nieobecnością, jako quasi-nieobecność, o której wspomina Blanchot w L’Entretien infini: „Pamiętajmy, że to, co jest neutralne, dane jest w pozycji quasi-nieobecności, jako efekt nie-efektu” (IC, 303). Efektem nie-efektu w przypadku fragmentarycznego jest Trzecie między obecnością i nieobecnością całości (całości książki, całości narracji i opowieści, całości myślowego wywodu); fragmentaryczność zawiesza myśl między totalizującą jednością książki a osobnością i oderwaniem jednego passusu od pozostałych.

Fragmentaryczne

14Fragment, inaczej niż mogłoby to sugerować codzienne użycie tego słowa, nie jest u Blanchota „częścią całości” (SNB, 43), którą uzyskałoby się, gdyby poskładać wszystkie fragmenty razem; pisanie fragmentaryczne, „pisanie w relacji do fragmentarycznego” nie oznacza „pisania fragmentami” (SNB, 42). Z drugiej strony fragmentaryczność – jako rezultat przerwania, pęknięcia czy rozłamu – nie polega na rozbiciu na fragmenty czegoś, co istniało lub istnieć mogłoby jako całość; to jedynie nasz nawyk totalizującego myślenia każe nam postrzegać fragment w kategoriach całości, „integralności substancji” (IC, 307). W istocie, fragment jest fragmentem samym w sobie, bez nadrzędnej totalności; podobnie fragmentaryczność jako tryb pisania nie podlega zasadzie totalizacji.

15Istotę fragmentarycznego i jego związek z neuter (jeżeli „pomyśleć fragmentaryczne, pomyśleć je w relacji do neuter, obydwa zdają się wymawiać się razem”, jednym tchem; SNB, 42) dostrzegamy w rozważaniach filozofa na temat tych powiązań u René Chara. Poezja Chara, pisze Blanchot, uczy nas, jak w jednym „podwojonym słowie” zjednoczyć i ująć „fragmentaryczne neuter – nawet jeśli to podwojenie jest podwójnym podwojeniem tajemnicy” (IC, 307). „Sproszkowany wiersz” Chara (poème pulvérisé) kieruje nas ku doświadczeniu rozproszenia, rozdzielności i nieciągłości, pisze Blanchot, zanim jakakolwiek całość zaistniała lub została założona. Wiersz fragmentaryczny – lub, ogólniej, mowa fragmentaryczna – to nie wiersz lub wypowiedź, której nie udało się pomyślnie osiągnąć zjednoczenia w całość; przeciwnie, ich osiągnięcie polega na kwestionowaniu całości, „na afirmacji nieredukowalnej do jedności” (IC, 308):

Nowy rodzaj porządku nie zawierający harmonii, zgodności czy pojednania, który przyjmuje rozłączność i rozbieżność jako nieskończone centrum, z którego, przez mowę, stworzona ma zostać relacja; porządek, który nie komponuje a zestawia, to znaczy pozostawia każdy z elementów wchodzących w relację na zewnątrz siebie, przestrzegając i zachowując tę zewnętrzność i ten dystans jako zasadę – zawsze już zachwianą [undercut] – wszelkiej sygnifikacji. […] Porządek na poziomie zamętu. Nieruchome stawanie się. (IC, 308)

Ów „porządek na poziomie zamętu” nie jest jednak niekoherencją, która „choć na odwrót, nazbyt dobrze wie jak komponować i układać rzeczy” (IC, 308). W tym właśnie szczególnym porządku czy „rygorze” fragmentaryczne łączy się z neutralnym.

16Słowa, którymi Blanchot opisuje poezję Chara, w równej mierze odnoszą się do jego własnej „mowy”, która pozostaje poza dyskursem rozumianym jako sposób wypowiedzi rządzony prawami racjonalności, wyłączonego środka, klarownych opozycji i przeciwieństw:

popełnilibyśmy błąd, interpretując ten język, jak gdyby nadal należał on do dyskursu, dialektycznego lub nie. Rygorystycznej niespójności, jaką ten język proponuje – chwilami tak trudnej, iż doświadczamy jej jako mowy poniesionej emocjami lub cierpieniem – nie można zmusić, by weszła w formy starych kategorii (napięcia i rozwiązania przeciwstawnych terminów). Wzywa nas ona do przekroczenia fałszywego zachwytu nad błyskotliwą dwuznacznością, a potem udręki sprzeczności przeciwstawiającej jeden termin drugiemu, ale nie po to, by dotrzeć do totalności, w której za i przeciw zostają pogodzone lub zespalają się ze sobą; raczej czyni nas on [Char] odpowiedzialnymi za nieredukowalną różnicę. (IC, 309)

Jak obrazuje to dyskurs Blanchota (IC, SNB), fragmentaryczne pozostaje poza porządkiem ruchu od początku do końca, gdzie następstwo jest świadectwem postępu myśli czy narracji, wypływania jednej rzeczy z drugiej, by w rezultacie zamknąć się w strukturze całości. Fragmentaryczne jest „grą granic”, która jednak nie wiąże się w żaden sposób z ograniczeniami: „Potrzeba fragmentarycznego: gra granic, w której nie gra żadne ograniczenie; fragmentaryczne, rozłączność granicy i ograniczenia” (SNB, 44).

• Na granicy pisania, zawsze musząc żyć bez ciebie. (SNB, 7)

• Spokojne słowo, niosące strach. (SNB, 13)

• Przeszłość została napisana, przyszłość będzie czytana. Można by to wyrazić w tej formie: to, co zostało napisane w przeszłości, będzie czytane w przyszłości, bez jakiejkolwiek związku z teraźniejszością zdolną ustanowić się między pisaniem i czytaniem. (SNB, 30)

• Lekceważenie lub drwiny: słucha ciszy słowami. (SNB, 68)

• Dziękuję ci za wszystkie te słowa, które nie zostały wypowiedziane. (SNB, 100)

• Umrzeć zbyt lekko, lżej niż jakakolwiek fantazja w swej fantazmatycznej ciężkości. (SNB, 110).

Niby wyrwane z kontekstu, fragmenty takie przywołują jednak nieprzeniknione konteksty, bez początku i końca, zapraszając równie niezliczone końce i początki.

Czas. Wieczny Powrót. Pisanie. Ślady

Niech będzie przeszłość, niech będzie przyszłość, bez niczego, co umożliwiałoby przejście od jednej do drugiej, w ten sposób, że linia oznaczająca odgraniczenie tym bardziej by je od-znaczała [unmark], im bardziej pozostawałaby niewidoczna. […] Prawo powrotu zakładające, iż wszystko miałoby nadejść ponownie, wydaje się ujmować czas jako ukończony [completed]: krąg poza krążeniem wszelkich kręgów; ale o tyle o ile przerywa on pierścień w jego środku, to proponuje czas nie nieukończony [not uncompleted], a przeciwnie, skończony [finite], z wyjątkiem teraźniejszego punktu, który w naszym mniemaniu jest jedynym, jaki zajmujemy, a ponieważ go nie ma, ten brak wprowadza w nieskończoność pęknięcie [rupture], powodując, że żyjemy w stanie permanentnej śmierci. (SNB, 12)

21Nie można zatem w przypadku wiecznego powrotu myśleć o teraźniejszości jako wszechogarniającej wieczności, w której mieszczą się przeszłość i przyszłość, jedna powtarzająca drugą. Jak wielokrotnie powtarza to Blanchot w Le pas au-delà, myślenie w kategoriach wiecznego powrotu – a myślenie to dominuje w całej książce – wyklucza także obecność teraźniejszości jako czegoś, co przechodzi w przeszłość:

Wieczny Powrót, afirmując przyszłość i przeszłość jako jedyne czasowe autorytety, autorytety identyczne i niepowiązane, uwalniając przyszłość od wszelkiej teraźniejszości [present] i przeszłość od wszelkiej teraźniejszości/obecności [presence], druzgocze myśl i wiedzie do takiego oto stwierdzenia: w przyszłości powracać będzie nieskończenie to, co w żadnej formie i nigdy nie mogło być teraźniejsze [present], w ten sam sposób, jak w przeszłości powróciło to, co – w przeszłości – nigdy w żadnej formie nie należało do teraźniejszości [present]. (SNB, 22)

Między przeszłością, przyszłością, największa różnica polega na tym, że jedna miałaby powtórzyć drugą bez wspólnej miary teraźniejszości: jak gdyby między przeszłością i przyszłością nieobecność teraźniejszości rządziła w uproszczonej formie zapomnienia.
Co powróci? Wszystko, z wyjątkiem teraźniejszości [present], możliwości teraźniejszości/obecności [presence]. (SNB, 16)

22Myśl, jaka nieodparcie się nasuwa sugeruje, że pęknięcie jest naturalną przestrzenią Trzeciego, neutralnego, neuter, i tak też wydaje się sądzić Blanchot, próbując odpowiedzieć na pytanie, co powraca, jeżeli „powraca wszystko” – pytanie, któremu poświęca wiele miejsca w L’Entretien infini. Ostatecznie jednak odpowiada na to pytanie swym własnym pytaniem, które wszelako ma charakter niemal twierdzenia: „Czyż nie jest zatem tak, iż nic z tego tożsamego [same] nie powraca do tożsamego, z wyjątkiem samego powrotu […]; i czyż nie jest tak, że afirmacja powrotu nie prowadzi do wspólnej afirmacji – ale bez konstytuowania całości – różnicy i powtórzenia, a więc ‘nie-tożsamości tożsamego’ [non-identity of the same]?” (IC, 275). W wiecznym powrocie nie powraca zatem ani tożsame, ani Jednia, ani Całość, a powraca sam powrót pod postacią neutralnego: „to powraca, powrót powraca (jako neutralne)” (IC, 275).

23Nieskończone pęknięcie, w którym pojawia się neuter, jest też przestrzenią i czasem pisania, ale pisania rozumianego w sposób specyficzny – jako „odzewu na afirmację powrotu” (SNB, 55). „Potrzeba” pisania, o której wielokrotnie wspomina Blanchot, wynika z tego, że to właśnie w pisaniu wieczny powrót może się potwierdzić (SNB, 55). W czasie pozbawionym teraźniejszości, zdaje się mówić Blanchot, nie ma miejsca na myśl podporządkowaną racjonalności logosu opierającego się na autorytecie całości, tożsamości i jedności, i stąd wynika potrzeba myśli fragmentarycznej, wykluczającej całość jako spoiwo: „Fragmentaryczne nie poprzedza całości, ale wyraża się poza całością i po niej” (IC, 152). W takim w pisaniu – siedlisku aporii rojącym się od nierozwiązywalnych antynomii – wieczny powrót najlepiej się przejawia: „Potrzeba powrotu byłaby zatem potrzebą czasu bez teraźniejszości, czasu, który byłby także czasem pisania, czasem przyszłym, czasem przeszłym, których radykalne rozdzielenie (przy nieobecności teraźniejszości), nawet jeśli obydwa są tożsame, powstrzymuje nas od określenia ich inaczej niż jako różnicę, którą niesie powtórzenie” (SNB, 16).

Przepisywanie, podwajanie, które zawsze poprzedza lub zawiesza jedność od-znaczając ją: przepisywanie trzyma się z dala od wszelkich produktywnych inicjatyw i nie twierdzi, że coś wytwarza, nawet nie przeszłość lub przyszłość lub teraźniejszość pisania. Przepisywanie, powtarzając to, co się nie wydarza, nie będzie wydarzać, nie wydarzyło, wpisuje się w nieujednolicony system relacji, które krzyżują swe drogi bez jakiegokolwiek punktu przecięcia potwierdzającego ich zbieżność, wpisuje się w potrzebę powrotu, przez który zostajemy wyrwani z trybów czasowości zawsze mierzonych jednością teraźniejszości [obecności, presence]. (SNB, 32)

25W tym ujęciu wiecznego powrotu niemożliwość teraźniejszości wyklucza pierwotną, początkową obecność, która odnajdowałaby się w powtórzeniach, kolejnych powrotach. Jedyną quasi-obecnością dostępną pisaniu – słyszymy tu echa Jacques’a Derridy – są ślady, same pozbawione pierwowzoru, którego śladami miałyby być: „A ślad, zawsze będący śladami, nie odnosi się do żadnej początkowej obecności, która nadal byłaby obecna jako reszta lub pozostałość tam, gdzie zniknęła” (SNB, 54), pisze Blanchot. Czytelnikowi mogłoby się zdawać, że dotarł już do sedna pisania/prze-pisywania, ale to pozór jedynie, amfilada aporii otwiera przed nim kolejne drzwi: „Pisaniu nie jest przeznaczone pozostawianie śladów, a wymazywanie, przez ślady, wszystkich śladów, znikanie we fragmentarycznej przestrzeni pisania bardziej definitywnie niż znika się w grobowcu” (SNB, 50). Pisanie tworzy ślady nieznające oryginału, ale jednocześnie – i tutaj Blanchot idzie dalej niż Derrida w dekonstrukcji obecności – te ślady wymazuje, a w istocie wymazuje je wcześniej, niż tworzy: „Wymazane zanim napisane” (SNB, 17). Zgodnie z „nieskończoną potrzebą wymazywania” („Wszystko musi się wymazać, wszystko się wymaże” (SNB, 53), aporetyczne pisanie, któremu nie jest przeznaczone pozostawianie śladów, tworzy jednak te ślady – ślady bez pierwotnego źródła, powtarzane, ale nigdy nie tożsame, naznaczone różnicą powrotu – po to tylko by jednocześnie je wymazać:

pisać to poruszać się w świecie śladów ku wymazaniu śladów i wszystkich śladów, ponieważ ślady są przeciwieństwem totalności i zawsze już się rozpraszają. […] nie mają początku, ale mają koniec w samej tej trwałości, która wydaje się je zachowywać, ślady, które nawet, gdy gmatwają się i zastępują jeden drugi, są tam na zawsze, na zawsze odcięte od tego, czego miałyby być śladami, nie mając żadnego istnienia poza swoją wielością, jak gdyby nie było śladu, ale ślady, nigdy te same i zawsze powtórzone. […] zawsze mnożą się i nakładają na siebie, ślady na ślady, nie po to, by być odczytanym, ale by wymazać się w wielości. (SNB, 53-54)

Wymazanie podmiotu

26Wymazywanie obejmuje nie tylko ślady pisania, ale także wszelką tożsamość, w tym i tego, który pisze: „Pisać: działanie nieobecności działania, produkcja, która nie produkuje nic poza nieobecnością podmiotu […]” (SNB, 55). W czasie bez teraźniejszości i pełni obecności, w czasie wiecznego powrotu, w którym „przyszłość jest zawsze już przeszła a przeszłość zawsze dopiero nadejdzie”, wykluczający się moment teraźniejszości jednocześnie „wyklucza jakąkolwiek możliwość tożsamości” (SNB, 11). Dotyczy to tożsamego w najszerszym znaczeniu, ale przede wszystkim dotyczy to jaźni i podmiotu, dla których osadzenie w teraźniejszości jest nieodzowne: ja jako tożsame jawi się sobie jako obecne tu (miejsce) i teraz (teraźniejszość): „«Ja» wymaga bycia tam, zdecydowanej obecności […] Ktokolwiek mówi «ja», ciągle mówi obecność” (SNB, 71). Obecność wymaga teraźniejszości, gdy tymczasem ta została usunięta przez prawo wiecznego powrotu. W krótkim fragmencie Le pas au-delà nieokreślony nadawca (ten, kto pisze? uczestnik dialogu?) zwraca się, ostrzegając, do nieokreślonego adresata: „prawo powrotu, określające całą przeszłość i całą przyszłość, nigdy nie pozwoli ci, chyba że przez nieporozumienie, na pozostawienie dla siebie miejsca w możliwej teraźniejszości [present] ani nie pozwoli jakiejkolwiek teraźniejszości/obecności [presence] zbliżyć się do ciebie” (SNB, 11). W kolejnym fragmencie mówca zwraca się już do siebie, do własnej aporetyczności, która sytuuje go poza sobą: „Wieczny Powrót Tożsamego: tożsamego, to znaczy mnie, w stopniu jakim ja podsumowuje regułę tożsamości, to znaczy obecną/teraźniejszą [present] jaźń. Ale potrzeba powrotu, wykluczając z czasu jakikolwiek tryb teraźniejszy, nigdy nie wyzwoliłaby jakiegoś teraz, w którym tożsame powróciłoby do tożsamego, do mnie” (SNB, 11). Jaźń w czasie wiecznego powrotu to jaźń rozdygotana, niepewna siebie, która niby istnieje, ale istnieje raczej w swym zanikaniu, w tym, co jest tylko „inercją jaźni, która unicestwia się i utrzymuje się w swej klęsce” (SNB, 128). W rezultacie słowo „ja” – które wielokrotnie pojawia się na kartach Le pas au-delà – przestaje być koherentną obecnością, a staje się jedynie „kanonicznym skrótem reprezentującym prawo tożsamego” (SNB, 6) i w pęknięciu między przeszłością i przyszłością ustępuje neuter, które nie potrzebuje teraźniejszości ani miejsca.

27„Potrzeba pisania”, pisanie – czynność, która w Le pas au-delà jawi się paradoksalnie jako sposób egzystencji – nie może spełnić nadziei zjednoczenia tej egzystencji w jedność i nadania jej koherencji; przeciwnie, pisanie pozbawia jedności. Poddanie się „potrzebie pisania” równoznaczne jest z przyjęciem zaproszenia do wymazania siebie jako podmiotu pisania: „«Wejdź w destrukcyjny element» – nie piszemy ani jednego słowa, które nie zawierałoby tego zaproszenia […]” (SNB, 67). Pisanie, powiada Blanchot, odmawia nam relacji do bytu – „rozumianego przede wszystkim jako tradycja, porządek, pewność, prawda, każda forma zakorzenienia” (SNB, 2) – który nazywamy „Jaźnią” lub podmiotem. Ci, którzy „niosą” potrzebę pisania, którzy zostają przez nią porwani, ostatecznie w niej zanikają. Wprawdzie gdzieś w momencie początkowym potrzebne jest jakieś „ja”, ja „zdolne tam być jedynie po to, by powiedzieć «ja»”, ale na tym kończy się jego zadanie ustanowienia „reguły tożsamości” (SNB, 20).

28Tekst Le pas au-delà nie tylko mówi o wymazaniu podmiotu, ale jego „pisanie” samo jest ilustracją tego procesu. Już w jednym z początkowych fragmentów książki piszące „ja” wyzbywa się siebie, oddziela się od siebie i staje się „nim” („Spróbuję na próżno przedstawić go sobie, jego, którym ja nie byłem, i który, nie chcąc tego, zaczął pisać […]; SNB, 2). Ale i „on”, pisząc, wyzbywa się podmiotowej tożsamości, którą musi „ująć w nawias”:

Pewność, że w pisaniu ujmował w nawias dokładnie tę pewność, włączając w to pewność siebie samego jako podmiotu pisania, doprowadziła go powoli, choć natychmiast, do pustej przestrzeni, której otchłań […] w żadnej mierze nie zapobiegała zwrotom i okrężnym drogom długiego procesu. (SNB, 2)

• Nie wiem; nie ma ‘ja’, które mogłoby wiedzieć. (SNB, 68)

Enigmatyczne postaci zamieszkujące kursywę zdają się doświadczać podobnego zanikania tożsamości: „On już się nie wyodrębnia, on się rozpada” (SNB, 65); „Jest we mnie ktoś, kto nie czyni nic innego oprócz niweczenia tego mnie: nieskończone zajęcie” (SNB, 66). Podobnie, jak jedna z osób w opowieści pisanej kursywą rozmywa się w języku (Nie jestem panem języka. Słucham go jedynie w jego wymazaniu, w nim się wymazując […]; SNB, 30), tak w pisaniu rozmywa się, wymazuje i zanika podmiot.

31Pozbawione podmiotu pisanie jest pisaniem anonimowym, co nie znaczy, że nie jest oznaczone imieniem: „nigdy nie uwolnimy się od imienia” (SNB, 37). Anonimowość nie odmawia imienia („Anonimowość jest nam dana w samym imieniu”, SNB, 37), pozostawia je na miejscu, ale czyni je „pustym”, ponieważ „imię nie daje imienia, ale jest nie-jednością i nie-obecnością bezimiennego” (SNB, 35). Miejsce desygnatu imienia zajmuje neuter, to, wprawdzie też „bez miejsca”, bez obecności lub nieobecności, „które mogłyby je potwierdzić”, ale jednak na swój Trzeci sposób obecne między słowami: „Anonimowość jest niesiona przez to, które zawsze wymawia imię zawczasu zapomniane” (SNB, 35). Choć pojawia się pokusa, by „nazwać je, przypisując sobie”, to jednak to, co anonimowe wymawiane jest zawsze „tylko w trzeciej osobie i w neuter” (SNB, 98).

33Trzeciość neuter przesyca także pisanie Blanchota. Sprzeczności i aporie tego pisania przypominają niekiedy dyskurs Hegla, jednak zdają się one sytuować poza jakąkolwiek dialektyką zmierzającą ku syntezie; przeciwnie, prowadzą do redukcji i zneutralizowania własnego znaczenia, ale w tej redukcji/neutralizacji wyłania się znaczenie nowe – jakby poza słownikowym znaczeniem słów – nieokreślone i bardziej doświadczane niż rozumiane, doświadczenie rozumiejące poza rozumieniem zwykłej semantyki słów. Tę Trzeciość neutralnego wykraczającą poza czytelne opozycje, trafnie ujmuje Christopher Bident:

• 18 Bident odwołuje się tutaj do rozróżnienia poczynionego przez Gilles’a Deleuze’a.
• 19 C. Bident The Movements of the Neuter, s. 13.

Jeżeli neuter jest nieredukowalne do tego, co jasne lub niejasne, to przede wszystkim dlatego, iż jest nieredukowalne do siebie samego: szeroko niezdefiniowane, nie przedstawia się jako koncept, który jest jasny lub który wyjaśnia, lub który jest źródłem wyjaśnienia, albo taki, który działa lub jest skuteczny; migrując niecierpliwie od literatury do filozofii, od filozofii do literatury, ostatecznie nie jest być może ani konceptem ani perceptem¹⁸: ani tym ani tamtym.¹⁹

Ale nie tylko o jedno pojęcie (koncept lub precept) tu chodzi. Winniśmy w tym miejscu dostrzec filozoficzny wysiłek Blanchota skierowany przeciwko „całej historii filozofii”, która jego zdaniem nieustannie wykluczała neuter „z naszych języków i z naszych prawd”, a czyniła to, albo zastępując neuter bezosobowymi „rządami uniwersalności”, albo też, przeciwnie, podważała go ustanowieniem „etycznej supremacji Jaźni-Podmiotu, mistycznego dążenia do jednego Jedynego” (IC, 299).