Nienapisana epopeja. Kilka uwag o zapomnianym wyzwoleniu
Streszczenia
Przedstawiony „konspekt” dotyczy (nie)pamięci emancypacji. W Polsce brakuje mi bowiem opowieści – a właściwie całego cyklu, serii, zbioru powieści, czy też filmów, obrazów – emancypacji. Tej emancypacji znaczących. Jeśli mówię o emancypacji znakach, czy znaczących, to dlatego, że wydaje mi się niewystarczający fakt, że mamy kilka powieści, znanych akademikom, odnoszących się do tego tematu. Te teksty kultury nie funkcjonują w zbiorowym dyskursie, nie zamieniają się w scenariusze, organizujące zbiorową wyobraźnię. Nie są znaczącymi, w takim sensie, że nie organizują samo-reprezentacji zbiorowego podmiotu. Nie rządzą tym, jak sam się postrzega. Nie chodzi mi zresztą o to, żeby dokładnie i szczegółowo omówić wszystkie etapy emancypacyjnego procesu, nawet nie o to, by pokazać ich dramaturgię, wagę, z których płynie ich potencjalna wartość, jako elementów nie napisanej dotąd narracji. Chodzi o wprowadzenie w obszar świadomego pamiętania tego strumienia, wielkiego nurtu historii, która w ten właśnie sposób dokonała tego, co w ciągu ostatnich 150 lat było w Polsce najważniejsze – dorastania do wolności – a czego pamięć została całkowicie wyparta.
Indeks
Góra stronyUwagi wydawcy
DOI: 10.18318/td.2016.6.12
Pełny tekst
11. Mówi się czasem, że ulubionym gatunkiem XIX-wiecznej niemieckiej powieści mieszczańskiej był Bildungsroman. Podmiot wędrował, w czasie i przestrzeni, by ze stanu niedojrzałości wejść w kondycję samostanowienia. Mnie w Polsce brakuje opowieści – a właściwie całego cyklu, serii, zbioru powieści czy też filmów, obrazów – emancypacji. Znaków emancypacji. Tej emancypacji znaczących.
22. Jeśli piszę o emancypacji znakach czy znaczących, to dlatego, że wydaje mi się niewystarczający fakt, że mamy kilka powieści, znanych akademikom, odnoszących się do tego tematu. Te teksty kultury nie funkcjonują w zbiorowym dyskursie, nie zamieniają się w scenariusze organizujące zbiorową wyobraźnię. Nie są znaczącymi w takim sensie, że nie organizują samoreprezentacji podmiotu. Nie rządzą tym, jak sam się postrzega.
33. Dziś tekst musiałby zamienić się w obrazy – choćby filmowe – musiałby nasycić elementy przepełniające przestrzeń widzialności, musiałby stać się jądrem zbiorowych rytuałów, jak rocznice i upamiętnienia, musiałby odzwierciedlić się w nazwach ulic i świąt, wreszcie skoncentrować się w miejscach pamięci, choćby monumentach stawianych w kluczowych punktach przestrzeni zapamiętywania.
44. Ale wcześniej historia emancypacji musiałaby stać się przedmiotem pracy historyków. I nie tylko zajmujących się historią polityczną, ale również – a może przede wszystkim – badaczy historii społecznej, tych zajmujących się przemianami mentalności i kultury. Jak wielu ich jest dzisiaj w Polsce? Nic dziwnego, że pracę za nas wykonuje Francuz, Daniel Beauvois.
55. Czy oprócz powstania styczniowego – nieszczęścia – przedmiotem nowej pamięci mogłoby być wyzwolenie chłopów? Mimo że akt ów wymierzony był w powstańczą szlachtę, wolność zawsze jest wspaniała. Nawet jeśli przynosi ją car północy. Aleksander II wydał dekret z dnia (19 lutego) 2 marca 1864 roku o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim. Zgodnie z dekretem właściciele ziemscy nie mieli już prawa dysponować chłopami, karać ich czy przesiedlać. Chłopi zaś mogli nabywać ziemię na włas ność i otrzymywali nadziały gruntowe za część nominalnej ich wartości i na wieloletnie raty.
66. Czy ktoś w Polsce myśli dziś o tym, co to właściwie znaczyło, że wcześniej właściciele ziemscy mieli prawo „dysponować chłopami”, karać ich czy przesiedlać? Czy doczekamy się Quentina Tarantino, który opowie we współczesny sposób zwyczajne bicie, wypędzanie, głód? I upokorzenie, które z tym się wiązało. I zajadłą, bezsilną wściekłość, która musiała się w ludziach gromadzić?
77. Więc gdy nagle nikt tymi ludźmi nie mógł już „dysponować”, to musiała dokonać się nieprawdopodobna zmiana w mentalności, sposobie odczuwania, stosunkach. Zatem wioski, niektóre, to doceniały. Stawiały kamienie wolności. Czy znamy opowieść o tych kamieniach, o ich stawianiu, o przeżyciach z nimi związanych. O zapomnieniu. O dumie pierwszego pokolenia, uwolnionego, i wstydzie następnych, niechcących pamiętać o upodleniu ojców.
88. I to prawo do nabywania gruntów. Car obiecał nadania szlacheckiej ziemi za ułamek wartości, ale to się nie stało. Co wiemy o historii ziemiańskiego oporu przeciw parcelacji? O tym, komu udawało się wykręcić, jeśli nie powstańczym bohaterom; bo tym, dalibóg, rosyjskie władze na pewno nie odpuszczały. Komu więc udało się doprowadzić do tego, że raptem 8% ziemi pańskiej zostało podzielone?
99. I co wiemy o nędzy z tym oporem związanej, o tworzeniu się stosunków na wsi, które sportretował potem Reymont w Chłopach. Tak, to jest powieść chłopska, ale zawieszona w bezczasie, jakby przemianie historycznej wyrwano w niej zęby. Jak Balzac opisuje kształtowanie się francuskiego mieszczaństwa i potęgi miasta w Komedii ludzkiej, tak w Polsce winna powstać Epopeja Chłopska.
1010. Car wiedział, że trzeba upamiętniać. Czemu zapomniana jest historia pomnika Aleksandra II w Częstochowie? Czy przemyślane są napisy: Wybudowany w 1889 przez wiejską społeczność Królestwa Polskiego i Dekret 19 lutego 1864 – niech ten dzień zostanie na wieczną pamięć chłopom Królestwa jako dzień ponownego ich dobrobytu. Kto opowiedział intrygę – próbę wysadzenia tego monumentu w 1904 i zburzenia go przez Niemców w 1917 roku?
1111. Zwłaszcza że podobnie fascynujące mogłoby być opowiedzenie historii uwłaszczenia galicyjskiego. Od powstania krakowskiego i rabacji 1846 roku, przez stłumienie ruchów chłopskich przez Austriaków, po Wiosnę Ludów i dekret gubernatora Franciszka Stadiona z 22 kwietnia o uwłaszczeniu „w imieniu cesarza”. Wystarczyłoby „zobrazować” zbiór dokumentów, wydany przez profesora Kieniewicza pod tytułem Rewolucja polska. A dalej – historia społeczna – geneza „nędzy galicyjskiej”.
1212. Częstochowa, Sosnowiec, Łódź – po zniesieniu niewolnictwa czarni w Ameryce poszli do miast północy, takich jak Chicago czy Detroit. Gdzie poszli polscy chłopi? A może, mimo istnienia tych kilku miast przemysłowych, nie mięli dokąd pójść? Jak wiele wiemy, poza tym, co spisane w Ziemi Obiecanej, o zmianach mentalnych tego okresu? Ile z tego stało się wspólnym dziedzictwem polskiej klasy średniej i pracowniczej?
1313. Syzyfowe prace opowiadają o edukacji w drugiej połowie XIX wieku, kiedy była stawką unarodowienia i upolitycznienia. Ale jest o edukacji szlachty. Nawet Zmory są o tym. A co z edukacją chłopów? Co chcemy wiedzieć o epopei instytucji edukacyjnych w autonomicznej Galicji? Co – w rusyfikowanym „priwislanskim kraju”?
1414. Pojawienie się polityczności u schyłku XIX wieku. Formowanie się nowoczesnych partii politycznych, stawiających na umasowienie partycypacji politycznej; w 1892 roku odbywa się zjazd paryski PPS, w 1893 powstaje SDKPiL i zawiązuje się Liga Narodowa, w 1895 roku Stronnictwo Ludowe. Kościół jako przeciwnik polityki masowej. Czy, poza Gorączką Agnieszki Holland, jest jakiś znak tego okresu?
1515. 1905 rok i wejście ludu w podmiotowość polityczną. Pojawienie się so-cjalistów w świadomości społecznej. Zmiana stanowiska episkopatu w kwestii polityki masowej. Na wsi rozpoczyna się „wyścig” narodowej demokracji budzącej, wraz z Kościołem, tożsamość narodową „przez Żyda” i partii chłopskich budzących tożsamość klasową przeciw „panom”. Te procesy wydają się zupełnie zapomniane, nawet w myśli inteligencji, może poza Andrzejem Mencwelem.
1616. Kryzys I wojny światowej, kondycja chłopska w czasie wojny, epopeja bieżeńców – dwóch milionów ludzi, przede wszystkim prawosławnych, wypędzonych ze wschodniej Polski w głąb imperium przez cofające się wojska rosyjskie. Bunty, napady na dwory i przypadki zawłaszczania pańskiej ziemi. Powtórzenie rabacji? Cóż za materiał dramatyczny! Obietnica parcelacji, złożona przez Ignacego Daszyńskiego, zawód niemożnością jej zrealizowania.
1717. Rok 1920, wojna polsko-bolszewicka i ludowa reakcja na tę wojnę. Ustawa o reformie rolnej z 15 lipca 1920 roku, w momencie załamania frontu. Czy teksty kultury, opowiadające o tych wydarzeniach, zauważyły w ogóle te okoliczności? Rosjanie – i Ukraińcy – mają Cichy Don, opowieść o polityzacji kozactwa w okresie rewolucji. Czy w Polsce jest – i funkcjonuje w wyobraźni zbiorowej – opowieść o zaangażowaniu roku 1920, przez niektórych uważanym za pierwszy moment, kiedy lud identyfikuje się z państwem polskim? Jedyny obraz tych wydarzeń opowiedziany jest z perspektywy elity inteligencko-wojskowej, z ziemiaństwem w tle.
1818. Uchwalenie Konstytucji marcowej, mieszczańskiej, gwarantującej nienaruszalność prawa własności. Istnieje Śmierć prezydenta – świetna rejestracja politycznego sporu tej epoki na poziomie parlamentu. Ale gdzie zawiedzione obietnice II RP – przede wszystkim zatrzymanie reformy rolnej – i klasowa emancypacja polityczna chłopów w latach 20.? Gdzie rozpad tego ruchu na podmiotowość narodową i radykalnie rewolucyjną w latach 30.? Czy takie wydarzenia jak z jednej strony Przytyk, prawdziwy pogrom, z drugiej – strajki chłopskie 1937 roku? Czy nie mają w sobie dość potencjału dramatycznego, by stanowić osnowę jakiejś opowieści? Wreszcie historia najbardziej dwuznaczna i wymagająca przy próbie zobrazowania – emancypacja polityczna ludu przez radykalny nacjonalizm.
1919. Prześniona rewolucja okresu 1939-1956. Doświadczenie Zagłady zostało zilustrowane dobrze m.in. przez Pokłosie i Idę. Ale doświadczenie chłopskiej przedsiębiorczości, handlu żywnością, ludowego zajmowania opustoszałych miejsc w tkance społecznej – w ogóle nie zostało zobrazowane. Podobnie wojna domowa po 1945 roku i reforma rolna pod lufami NKWD. Znamienne jest to, że reforma rolna nie jest nawet opisana przez współczesnych historyków. Mściwe uczucia i poczucie krzywdy, nagromadzone przez wieki, ujawniające się w tej epoce. Zła ich ilustracja przez Wołyń.
2020. Wielki awans „nowych ludzi” po 1945 roku. Tworzenie się komunistycznego aparatu – kośćca przyszłego mieszczaństwa. Kompletna symboliczna nieobecność tego wydarzenia, przytłoczonego wyobrażeniem o „obcym” charakterze władzy stalinowskiej w Polsce. Dramaty pojedynczych, niewymordowanych Żydów, zaangażowanych w komunizm, znienawidzonych, często wyobcowanych i przepełnionych żalem wobec polskiego społeczeństwa. Industrializacja i przemieszczenie ogromnych mas do miast, powstanie potężnej klasy robotniczej, nadal o „folwarcznej” mentalności. I wyścig o duszę ludu, między PZPR a Kościołem, w związku z Millenium.
2121. Różne nurty „mieszczanienia” po 1956 roku? „Mieszczanienie” narodowo-konserwatywne i „parysko-oświeceniowe”. Czy jedyne świadectwa tych procesów to teksty kultury z tej epoki, z jednej strony filmy takie jak Polowanie na muchy, z drugiej Czterdziestolatek? Ciekawa, trochę penetrowana przez ówczesną literaturę polityzacja tych dwóch hegemonicznych nurtów w kulturze nowego mieszczaństwa. Ograniczenia tych reprezentacji – w kraju przez cenzurę i autocenzurę, na emigracji – przez niezrozumienie społecznego charakteru tych przemian. Ich starcie w ’68 roku… „Trzecia siła” – technokratyzm lat ’70, utrwalający jednak hegemonię liberalno-konserwatywną, z akcentem na konserwatyzm, po stronie ówczesnej władzy. Zwrot w podobnym kierunku, z akcentem na liberalizm, po stronie opozycji demokratycznej.
2222. Samoorganizacja i emancypacja środowisk robotniczych w drugiej połowie lat 70. Wielkie upodmiotowienie 1980 roku, wyłonienie się Solidarności w polu symbolicznym i rozbicie tego pola w stanie wojennym. Samotność Andrzeja Wajdy jako kronikarza i barda tego procesu. Jego perspektywa – spadkobiercy inteligencji o kulturowym rodowodzie ziemiańskim. Przemiana rewolucyjnej podmiotowości zbiorowej z epoki „Solidarności” w podmiotowość indywidualistycznego mieszczaństwa w latach 80.
2323. Nie chodzi mi jednak o to, żeby dokładnie i szczegółowo omówić wszystkie etapy tego procesu, nawet nie o to, by pokazać ich dramaturgię, wagę, z których płynie ich potencjalna wartość, jako elementów nienapisanej dotąd narracji. Chodzi o strumień, wielki nurt historii, która w ten właśnie sposób dokonała tego, co w ciągu ostatnich 150 lat było w Polsce najważniejsze – emancypacji, dorastania do wolności – a czego pamięć została całkowicie wyparta.
Jak cytować ten artykuł
Odwołanie bibliograficzne dla wydania papierowego
Andrzej Leder, «Nienapisana epopeja. Kilka uwag o zapomnianym wyzwoleniu», Teksty Drugie, 6 | 2016, 226-232.
Odwołania dla wydania elektronicznego
Andrzej Leder, «Nienapisana epopeja. Kilka uwag o zapomnianym wyzwoleniu», Teksty Drugie [Online], 6 | 2016, Dostępny online od dnia: 15 novembre 2016, Ostatnio przedlądany w dniu 18 avril 2024. URL: http://journals.openedition.org/td/1649
Góra stronyPrawa autorskie
The text only may be used under licence CC BY 4.0. All other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.
Góra strony