Wprowadzenie. Konieczność krytyki

1Konieczność krytyki wydaje się czymś niepodważalnym. Czy można sobie w ogóle wyobrazić odpowiedzialne wezwanie do bycia bezkrytycznym? Do porzucenia albo kwestionowania krytyki? Technologicznie zdeterminowana transformacja obiegu informacji, nadmiar treści, rozmycie się hierarchii wiedzy i radykalna dehierarchizacja zasobów informacyjnych sprawiają, że wymóg krytyki staje się jeszcze bardziej oczywisty niż wcześniej. Zagrożenia dla kurczącej się sfery publicznej, takie jak: teorie spiskowe, postprawda, fake newsy czy wojny informacyjne, dodatkowo pogłębiają takie przekonanie. Postkrytyka, zjawisko nabierające w ostatnich latach ważności przede wszystkim w humanistyce, wydaje się więc być czymś kontrintuicyjnym, a nawet potencjalnie szkodliwym. Chciałbym jednak pokazać, że postkrytyka – mimo wszelkich wątpliwości narosłych wokół tego pojęcia – jest zjawiskiem złożonym: jednocześnie symptomem kryzysu samej krytyki i odpowiedzią na wymóg krytyki. Innymi słowy, można ją odczytać w sposób bardziej zniuansowany, zwracając uwagę na jej wartość diagnostyczną i prognostyczną: postkrytyka pozwala zrozumieć logikę historycznego rozwoju pewnej formy myślenia, umożliwia poszukiwanie dla niej sposobów funkcjonowania lepiej dostosowanych do wyzwań naszych czasów.

• 3 M. Foucault, Czym jest oświecenie?, w: tegoż, Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, przeł. D. (...)

Kant definiuje Aufklärung w sposób niemal całkowicie negatywny, jak Ausgang, „wyjście” […]. W tekście o Aufklärung zaś pytanie dotyczy czystej aktualności. Kant nie próbuje rozumieć teraźniejszości na podstawie totalności czy przyszłego spełnienia, lecz poszukuje różnicy: jaką różnicę wprowadza dzisiaj w stosunku do wczoraj?3

Postkrytyka – prehistoria

6Za twórcę pojęcia postkrytyki uważa się Michaela Polanyiego; w książce Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy węgiersko-brytyjski badacz analizuje status wiedzy naukowej. Kategorycznie sprzeciwia się zbyt redukcyjnej wizji obiektywności, w ramach której miałaby ona być gwarantowana przez dystans dzielący podmiot poznający i to, co poznawane. Krytyczny dystans jest iluzją. W rzeczywistości poznanie możliwe jest dzięki „osobistemu zaangażowaniu” poznającego:

• 8 M. Polanyi, Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy, Routledge & Kegan Paul Ltd, Lon (...)

Poznanie postrzegam jako aktywne zrozumienie tego, co poznawane, jako działanie wymagające umiejętności. […]. Na tym polega „osobiste zaangażowanie” poznającego we wszelkie akty rozumienia. Ale to nie sprawia, że nasze rozumienie jest „subiektywne”. Zrozumienie nie jest ani aktem arbitralnym, ani biernym doświadczeniem, ale odpowiedzialnym aktem roszczącym sobie uniwersalną ważność. Tak ujmowane poznanie jest w gruncie rzeczy obiektywne w tym sensie, że ustanawia kontakt z ukrytą rzeczywistością […]8.

7Polanyi śledzi historycznie zmieniające się modele poznania naukowego, by stwierdzić, że ideał krytycznego dystansu jest przeszkodą w ustanowieniu produktywnej poznawczo relacji ze światem. By była ona możliwa, konieczne jest osobiste zaangażowanie podmiotu niedające się sprowadzić do abstrakcyjnej relacji podmiotu i przedmiotu. Wedle Polanyiego nauka jest możliwa właśnie dzięki temu, że podmiot rezygnuje z dystansu wobec rzeczywistości i na mocy konkretnej decyzji angażuje się w nią. Tym samym jest w kontrze do kluczowych nowoczesnych koncepcji epistemologicznych, od kartezjańskiego metodycznego wątpienia po kantowską krytykę i dalej, do wszystkich perspektyw, których elementem fundującym był akt zdystansowania wobec przedmiotu, moment wytworzenia iluzji obiektywności. Perspektywa Polanyiego jest wyraziście antynowoczesna: demontaż mitu dystansu i obiektywności, a także uznanie prymatu aktywności podmiotowej nad inherentną charakterystyką tego, co poznawane, zbliża badacza do stanowisk postmodernistycznych i konstruktywistycznych.

8 Poglądy Polanyiego przez długi czas nie miały większego wpływu na humanistykę. Nawet jeśli były one do pewnego stopnia zbieżne z wątpliwościami wobec pozytywistycznego modelu wiedzy zyskującymi na popularności w drugiej połowie XX wieku, samo pojęcie postkrytyki pozostawało uśpione. Postmodernistyczne i poststrukturalistyczne modele myślenia, choć zbudowane w kontrze do pozytywizmu, były z istoty krytyczne. Najwybitniejsi przedstawiciele tych nurtów – przede wszystkim francuscy myśliciele będący już teraz klasykami humanistyki i patronami nowych dyscyplin – reinterpretowali tezy mistrzów podejrzeń i ich praktyki. Marks, Freud i Nietzsche zyskali wraz z poststrukturalizmem nowe życie. Choć poglądy Polanyiego były do pewnego stopnia zgodne z antypozytywizmem czasów po kryzysie modernizmu, pojęcie postkrytyki nie mogło stać się popularne. Polanyi stworzył ideę, która musiała poczekać na swój czas.

9Interesujący jest dyscyplinarny status postkrytyki. Choć pojęcie pojawiło się w latach sześćdziesiątych XX wieku w filozofii nauki, współcześnie występuje przede wszystkim w literaturoznawstwie i w teoretycznych rozważaniach dotyczących statusu humanistyki. Odniesienia do postkrytyki i dyskusje o statusie krytyczności są też obecne w architekturze, designie czy projektowaniu graficznym. Twórcy piszący o własnych dyscyplinach sięgają po pojęcie stworzone w kontekście akademickim i rozwijają refleksję dotyczącą praktyki, tego, w jaki sposób może ona reagować na otoczenie społeczne; wpisują się tym samym w niekończącą się debatę wokół zaangażowania i autonomii na różnych polach kultury.

Postkrytyka – symptom kryzysu

• 10 R. Felski, Postcritical Reading, „American Book Review” 2017, vol. 38, no. 5, s. 4

„Postkrytyczne” odnosi się do sposobów czytania świadomych konieczności krytyki, ale równocześnie przekraczających jej ograniczenia: kładących nacisk nie tylko na dystans, ale też na przywiązanie, mówiących o perypetiach uczuć, jak i myśli, oraz biorących pod uwagę dynamikę dzieł sztuki zamiast traktowania ich jako obiektów do odszyfrowania i rozbioru10.

11W powyższym fragmencie intencje Felski są bardzo klarownie wyłożone. Jej celem nie jest zbudowanie nowego modelu czytania i odwrócenie się od tradycji krytycznej, lecz jej kontynuacja powiązana z lekką korektą kursu. Zestawienie dystansu i przywiązania, myśli i uczuć, wreszcie „dynamiki dzieł” z ich deszyfracją ma intencję diagnostyczną. Amerykańska badaczka sugeruje, że krytyka ma tendencję do dychotomicznych podziałów, dowartościowywania pewnych sfer rzeczywistości kosztem innych, a więc do niewątpliwie problematycznego redukcjonizmu. Postkrytyka (jako „idea regulatywna”) miałaby być sposobem na przekroczenie ograniczeń modelu myślenia, do którego zdążyliśmy się już przyzwyczaić. Nie jest to jednak równoznaczne z lekceważeniem wymogu krytyki. I właśnie z tego powodu trudno przystać na interpretacje, zgodnie z którymi postkrytyka miałaby być radykalnym zerwaniem z krytyką; jest raczej przeciwnie: świadomość ograniczeń paradygmatu ma być wstępem do jego redefinicji, korekty albo aktualizacji. Sugerowane przez Felski dążenie do konfrontacji z rzeczywistymi warunkami czytania i interpretowania (z przywiązaniem czytelnika do dzieła, z afektami lekturowymi) wydaje się z gruntu krytyczne, a postulowana przez nią decentracja ma wiele wspólnego z postulowaną przez Foucaulta koniecznością ciągłego urzeczywistniania postawy nowoczesnej (a więc i dyspozycji krytycznej).

12Przynajmniej część perspektyw postkrytycznych rozpoczyna się od identyfikacji poczucia wyczerpania praktyki krytycznej. Rita Felski w bardzo przekonujący sposób wylicza opatrzone sposoby myślenia, które jednak wciąż zachowują pozory radykalności.

• 11 R. Felski, Literatura w użyciu, przeł. J. Borkowska i in., Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań (...)

Aż nazbyt dobrze znamy sowicie naoliwiony mechanizm badań ukierunkowanych ideologicznie, promienie rentgenowskie lektury symptomatycznej, a także wyćwiczone do perfekcji działania składające się na hermeneutykę podejrzeń. Koncepcje, które trzydzieści lat temu wydawały się objawieniem (podmiot zdecentralizowany! społeczny konstrukcjonizm!) spadły do rangi zużytych sloganów; defamiliaryzacja popadła w doksę, stając się nie mniej zawziętą i często podobnie dogmatyczną jak wiedza pewna, którą starała się podważyć. Jaką wartość niesie demaskowanie, skoro doskonale wiemy, co kryje się pod maską?11

13Stanowisko Felski jest bardzo charakterystyczne dla przedstawicieli tendencji postkrytycznej. Niezależnie od konkretnych argumentów dotyczących efektywności poznawczej praktyk badawczych i interpretacyjnych czy wątpliwości odnośnie do ich przemocowego charakteru, zwracają oni uwagę na wrażenie zużycia mechanizmów krytycznych. Chwyty, które długo stanowiły podstawę praktyk pisarskich w akademii i poza nią, w sztuce, w krytyce literackiej, architektonicznej, w pisarstwie aktywistycznym, wytarły się i przestały wzbudzać emocje, stały się kliszami. Rzecz jasna, argumentując w taki sposób, łatwo narazić się na zarzut subiektywizmu, stronniczości albo tendencyjnego doboru próby – nie mówimy tu przecież o niczym innym niż o atmosferze czy wrażeniu. Nie są one poparte danymi, choć przy obecnych możliwościach analitycznych łatwo sobie wyobrazić badanie trendów związanych z krytycznością w humanistyce. Ale zwolennicy postkrytyki trzymają się bardziej tradycyjnych stylistyk i formułują diagnozy w poetyce manifestów lub esejów. Nie zmniejsza to jednak adekwatności ich obserwacji.

14Dla Felski krytyka to przedsięwzięcie oparte na podejrzliwości: za pomocą odwołania do podejrzliwości badaczka analizuje dominujące nastawienie, które decyduje zarówno o atmosferze relacji łączącej podmiot i przedmiot, jak i o kształcie konkretnych procedur poznawczych w humanistyce. Wedle amerykańskiej teoretyczki Ricoeurowskie wyrażenie „hermeneutyka podejrzeń” wskazuje na elementy stanowiące o pokrewieństwie bardzo różnych koncepcji krytycznych:

• 12 R. Felski, The Limits of Critique, Chicago University Press, Chicago 2015, s. 2.

pozwala nam na wyodrębnienie elementów wspólnych w ramach metod, które są bardzo często kontrastowane albo przeciwstawiane: krytyka ideologii versus foucaultowski historycyzm, ostre potępienie versus bardziej uprzejme czy stonowane podawania w wątpliwość albo kwestionowania. Wpływ tego rodzaju wrażliwości sięga daleko poza granice wydziałów anglistyki. Kiedy antropolodzy odsłaniają imperialne przekonania swoich poprzedników, kiedy historycy sztuki inscenizują niewidzialne akty władzy i dominacji, kiedy prawoznawcy atakują neutralność prawa, by odsłonić jego ukryte cele, wszyscy przyjmują styl interpretacyjny napędzany duchem odczarowania12.

15To, co poznawane, znajduje się zawsze w pozycji podejrzanego – o ukrywanie prawdy, o zaciemnianie obrazu rzeczywistości, o wytwarzanie pozorów uniemożliwiających czy utrudniających dotarcie do prawdy. Krytyk czy krytyczka nigdy nie zadowalają się tym, co widzą, czego doświadczają, co słyszą; zawsze wietrzą podstęp, który polega na tym, że za tym, co jawne, ukrywa się coś zupełnie innego. Analogicznie, metody badawcze rozwijane pod szyldem krytycznym są zawsze oparte na dychotomicznym podziale na to, co jawne, i to, co ukryte. Nieprzypadkowo są zdominowane przez metaforykę odsłaniania, odkopywania czy wydobywania na powierzchnię. Zawsze powielają logikę odróżniania naskórkowości i głębi, pozorności i prawdziwości, iluzoryczności i trafności. Podziały te są traktowane jako oczywiste i niekwestionowalne; decydują o kształcie praktyk poznawczych, poetyce tekstów tworzonych w ramach kolejnych specjalizacji studiów humanistycznych, a także metod pedagogicznych i ogólnej atmosfery kształcenia. Rita Felski pisze o kształceniu teoretycznoliterackim, które polega bądź na demaskowaniu zależności tekstów od dominujących porządków, takich jak imperializm czy heteronormatywność, bądź na krzewieniu bezgranicznego sceptycyzmu poznawczego.

• 13 R. Felski, After Suspicion, „Profession” 2009, no. 1, s. 28.

Zajęcia przeglądowe z teorii literatury to wprowadzenie studentów w techniki podejrzliwego interpretowania, trening w czytaniu między wierszami i pod włos. W niektórych esejach, które czytamy, podejrzliwość wślizguje się w tekst jak skalpel, by uwidocznić jego uzależnienie od logiki imperializmu czy heteronormatywności; w innych esejach wznosi się do poziomu sceptycyzmu kwestionującego osiągalność prawdy i odsłaniającego przypadkowość i brak ugruntowania naszych opinii13.

16Podejrzliwość ma w polu projektu krytycznego sankcję etyczną: docieranie do ukrytej prawdy jest z konieczności waloryzowane pozytywnie. To właśnie niezachwiane poczucie słuszności sankcjonuje selektywną lekturę i nieuchronny redukcjonizm będący konsekwencją konwencjonalizacji metod badawczych. Paradoksalnie podejrzliwość, a więc nastawienie kojarzące się z dokładnością czy skrupulatnością wobec badanego materiału, prowadzi w przypadku długiej historii projektu krytycznego ku poznawczej wybiórczości. Jak do tego doszło? Z perspektywy postkrytycznej spojrzenie krytyczne oparte na nieufności nie jest samo w sobie niczym nagannym, przeciwnie: jak staram się zaznaczyć w niniejszym tekście, perspektywa postkrytyczna stanowi często rezultat pogłębienia postawy krytycznej. Problematyczne, jak się wydaje, jest coś innego, mianowicie konwencjonalizacja metod, powtarzalność diagnoz, przewidywalność i redukcyjność. Trzeba przy tym zaznaczyć, że te zjawiska są nierozłączne: popularność podejść krytycznych, metod czytania tekstów kultury doprowadza niewątpliwie do ich konwencjonalizacji, do wytworzenia powielanych sposobów pisania funkcjonujących jako rytuały i pozbawionych pierwotnego znaczenia. Są one powiązane przede wszystkim z koniecznością dostosowania się do ekosystemu akademickiego z właściwymi mu sposobami wartościowania pracy i kształtowania kariery. Poetyka krytyczna może stanowić wygodną formę porządkującą pracę akademicką. Pozostaje ona niezmiennie efektywna dzięki towarzyszącej jej sankcji moralnej i nietracącemu aktualności wymogowi podejrzliwości (nie sposób zaprzeczyć konieczności krytyki w obliczu kapitalistycznej naddeterminacji rzeczywistości i serii kryzysów nawiedzających współczesność). Równocześnie utrwalenie konkretnych sposobów czytania i interpretowania zmniejsza naszą wrażliwość na nowe obiekty i nietypowe charakterystyki. Rezultatem jest zawsze redukcjonizm, dopasowywanie tego, co badane, do stosowanej metody, niewrażliwość na złożoność i metodyka tunelowa, która sprawia, że widzimy zawsze to samo niezależnie od tego, na co patrzymy.

17Jeszcze przed ustaleniami Rity Felski i jej wizją przemodelowania studiów nad literaturą Eve Kosofsky Sedgwick wskazała na negatywne efekty epistemologiczne dominacji omawianego sposobu czytania rzeczywistości:

• 14 E. Kosofsky Sedgwick, Czytanie paranoiczne, czytanie reparacyjne albo: masz paranoję i pewnie myśli (...)

Możliwe, że przynoszące wielkie korzyści nawyki związane z postawą, którą Paul Ricoeur w pamiętny sposób nazwał „hermeneutyką podejrzeń” – nawyki niezwykle rozpowszechnione i dziś być może tożsame z krytyką jako taką – mają nieprzewidziany i ogłupiający efekt uboczny. Być może wcale nie ułatwiają zadania, jakie staje przed poszukiwaczami, posiadaczami i głosicielami wiedzy, by dotrzeć do lokalnie uwarunkowanych relacji pomiędzy fragmentami wiedzy a ich narracyjno-epistemologicznymi skutkami, lecz je utrudniają14.

18Badaczka wskazuje na iluzoryczność krytyki, która – mając za zadanie lepsze ugruntowanie wiedzy – popada w paranoiczne automatyzmy. Denuncjowana przez nią postawa paranoiczna jest w istocie poznawczo szkodliwa; co więcej, jej dominacja na polu akademickim jest niekwestionowalna i prowadzi do autoreprodukcji.

W moim rozumieniu paranoja – nie jako diagnostyczne odróżnienie, lecz jako narzędzie pozwalające lepiej uchwycić zróżnicowanie praktyk – charakteryzuje się następującymi właściwościami:

Paranoja jest przewidująca.

Paranoja jest samoświadoma i mimetyczna.

Paranoja jest silną teorią.

Paranoja jest teorią afektów negatywnych.

• 15 Tamże.

Paranoja pokłada wiarę w siłę ujawnienia15.

19Jeśli Kosofsky Sedgwick ma rację, a jej charakterystyka krytyki paranoicznej jest adekwatna, łatwiej zrozumieć znaczenie postkrytyki. Jeśli dominacja modelu krytycznego doprowadziła do wykształcenia się coraz bardziej domkniętych form myślenia, to postkrytyka może być postrzegana jako próba ponownego otwarcia pola. Paranoiczność sprawia, że myślenie zaczyna podlegać automatyzmom, a spójność wizji świata jest w niej ważniejsza niż adekwatność wynikająca z konfrontacji z rzeczywistością. Paranoiczność odsuwa na bok wszelkie wątpliwości; jej wychylenie w przyszłość (przewidywanie, antycypowanie każdego możliwego scenariusza, posiadanie odpowiedzi na każde możliwe pytanie, oczekiwanie na ujawnienie „prawdy”) sprawia, że może się ona tylko pogłębiać. To właśnie dlatego amerykańska psychoanalityczka widzi konieczność istnienia alternatyw, a sama tworzy metakomentarz wskazujący na problematyczność dominacji paranoicznego modelu myślenia.

20Analogiczny sceptycyzm dotyczący kierunku rozwoju krytyki można znaleźć w tekstach włoskiej filozofki Barbary Carnevali. Sformułowała ona wizję „Teorii”: prominentnego we współczesnej humanistyce sposobu wykorzystywania teorii krytycznej w sposób skrajnie pragmatyczny:

• 16 B. Carnevali, Contro la Theory. Una provocazione, https://www.leparoleelecose.it/?p=24320 (17.01.20 (...)

Teorię można rozpoznać nie tylko po tym, że ma charakter bricolage’u i pochodzi z drugiej ręki, ale też dzięki definicji pragmatycznej: dzięki temu, jak jest używana. Teoria jest najczęściej wykorzystywana przez badaczy w dyscyplinach bliskich filozofii (literaturoznawstwo, krytyka i teoria sztuki, antropologia, socjologia kultury i studia kulturowe), którzy poszukują szerszego uprawomocnienia własnych badań, niż pozwalają na to ramy ich specjalizacji, bądź którzy chcą, by ich badania były bardziej „zaangażowane” politycznie, by poddawały współczesność analizie krytycznej. Problemem jest jednak, że te pragnienia są realizowane przy braku odpowiedniego dystansu historycznego lub głębi hermeneutycznej, co prowadzi do rozmycia partykularnego charakteru badanego obiektu, który przeistacza się w homogeniczną Teoretyczną zupę16.

21Teoria w roli narzędzia to zbiór uproszczonych tez i procedur analitycznych używanych po to, by uprawomocnić badania. W ujęciu Carnevali współczesna humanistyka przybiera niekiedy formę Teorii z powodu niedostatku uprawomocnienia. Subiektywnie odczuwana słabość społecznego ugruntowania praktyki badawczej prowadzi do powierzchownej polityzacji badań. Deklarowane zaangażowanie nie wiąże się z silną sprawczością podmiotu, lecz jest efektem poznawczej słabości praktyki badawczej.

22Bardzo podobne wątpliwości w odniesieniu do zaangażowania politycznego w humanistyce (w tym konkretnym przypadku chodziło o historię sztuki) wyrażał Jarosław Jarzewicz, mówiąc o kompensacji poczucia ograniczonego wpływu społecznego:

• 17 J. Jarzewicz, Czy historia sztuki jest już historią?, w: Historia sztuki dzisiaj. Materiały LVIII O (...)

[…] inni wychodzą radykalnie z opłotków historii sztuki w kierunku Visual Culture Studies wierząc, że dokonując radykalnych reinterpretacji, przygotowują, lub nawet przyczyniają się do social change. Leczą w ten sposób kompleksy małego, marginalnego fachu o konserwatywnej genezie i skłonnościach do elitaryzmu. Tendencje te są zrozumiałe – nie jest łatwo pogodzić się ze świadomością, że życie spędza się na nieistotnych sprawach17.

23Historia sztuki nie tylko utraciła swój dawny cel – wspieranie procesów kształtowania tożsamości narodowych w dziewiętnastowiecznej Europie, zwłaszcza w mocarstwach kolonialnych – ale też znalazła się w kłopotliwej sytuacji w związku z najbardziej ogólnymi przemianami kulturowymi trwającymi od drugiej połowy XX wieku, przede wszystkim zatarciem podziału na kulturę wysoką i niską oraz demokratyzacją sfery odbioru. Zdaniem Jarzewicza marginalizacja dyscypliny staje się źródłem politycznych ambicji jej przedstawicieli; jego krytykę należy odczytywać w kategoriach demaskacji iluzji wpływu na rzeczywistość i nieprzystawalności praktyki badawczej historyka sztuki (czy ogólniej: humanisty) do celów właściwych aktywizmowi.

24Przytaczam propozycje Carnevali i Jarzewicza, mając świadomość ich prowokacyjnego charakteru i polemicznego naddatku. Łatwo jest dyskutować z ogólną wymową ich tekstów, wskazując na zawartą w nich konserwatywną wizję humanistyki kultywującej „dystans historyczny” (u Carnevali) czy traktującej z pobłażaniem próby konfrontacji z rzeczywistością (jak u Jarzewicza). Wydaje mi się jednak, że warto mieć na względzie te obserwacje, bo zwracają uwagę na problematyczne elementy rozwoju przedsięwzięcia krytycznego, widoczne także z jego wnętrza.

Postkrytyka – kontynuacja i alternatywa

26Wizja ta ma być alternatywą wobec stanowiska, które najogólniej można nazwać modernistycznym: opartym na dowartościowaniu autonomii, na poszukiwaniu w literaturze miejsc i momentów oporu wobec tego, co uważane jest za zło świata. Felski sugeruje, że nauka o literaturze popadła w zbyt konsekwentny negatywizm. Powtarzane diagnozy dotyczące patologii współczesności, kapitalizmu, stosunków władzy prowadzą do zbyt łatwo przyjmowanych metod lektury, zawsze opartych na podejrzliwości, powtarzających te same schematy bez względu na ich rzeczywiste efekty.

• 19 R. Felski, Literatura w użyciu, s. 22.

Liczne jeremiady przeciwko utowarowieniu, ciemiężącym reżimom władzy czy tyranii przejmowanych idei i ideologii wyjątkowo dobrze korespondują z głęboko zakorzenioną w literaturoznawstwie romantyczną tradycją nieprzywiązywania wagi do spraw doczesnych. Poprzez gloryfikację niezależnej, trudnej sztuki jako jedynego źródła oporu przeciwko represyjnym ustrojom, teorie literatury deprecjonują heterogeniczne i politycznie zróżnicowane codzienne użycia literatury19.

28Chyba najbardziej wyrazistym współczesnym głosem w dyskusji o statusie krytyki pozostaje od dawna artykuł Bruno Latoura Why Critique Has Run Out of Steam? From Matters of Fact to Matters of Concern z 2004 roku. Był wielokrotnie komentowany i cytowany; jego zasięg wynika nie tylko z wyrazistego tonu, ale przede wszystkim z bogactwa linii argumentacyjnych. Latour nie ogranicza się do analizy poczucia wyczerpania przedsięwzięcia krytycznego (choć ten atmosferyczny aspekt jest dla niego niewątpliwie kluczowy), ale skupia się na logice i retoryce dyskursów krytycznych. Pokazuje, na czym polega strukturalna słabość argumentacji, w ramach której rzeczywistość dzielona jest na to, co podlega krytyce – a więc definiowane jest jako pozór do przekroczenia albo eksplikacji – i na to, co stanowi właściwą rzeczywistość. Z perspektywy Latoura wszelkie krytyki fetyszyzmu mają charakter fetyszystyczny; zmienia się tylko warstwa rzeczywistości, której nadajemy specjalną wartość i którą traktujemy bezkrytycznie: jako metafizyczną podstawę naszej wizji świata i punkt odniesienia aktu krytyki.

29Bruno Latour zadaje fundamentalne pytanie: skoro przedsięwzięcie krytyczne miało prowadzić do oceny i rewizji przeszłych porządków, dlaczego współcześnie sprawia ono wrażenie nieprzygotowanego do nowych wyzwań?

• 21 B. Latour, Why Has Critique Run out of Steam? From Matters of Fact to Matters of Concern, „Critical (...)

Czyż nie jesteśmy jak mechaniczne zabawki powtarzające bez końca ten sam gest, choć wszystko dokoła się zmieniło? Czy nie byłoby straszne, gdybyśmy ekwipowali uczniów – tak, młodych rekrutów, młodych kadetów – na wojny, które nie są już możliwe, na walkę z wrogami, których już nie ma, na podbijanie terytoriów, które już nie istnieją, pozostawiając ich bez odpowiedzi na zagrożenia, których nie przewidzieliśmy i na które nie jesteśmy przygotowani?21

30Wojenna metaforyka Latoura jest prawdopodobnie ironicznym nawiązaniem do akademickich dyskursów używających stylistyki rewolucyjnej albo (znacznie częściej) retoryki konfliktu i oporu wobec władzy czy kapitalizmu. Jego wypowiedź to wezwanie do rewizji utrwalonych sposobów odczytywania rzeczywistości. Można ją rozumieć jako dowartościowanie relewantności – wyczulenia na problemy współczesności, wrażliwości na to, co istotne tu i teraz. Latour sugeruje, że procedury krytyczne – choć są profesjonalnie wprowadzane w życie w ramach instytucji odpowiedzialnych za produkcję wiedzy – nie działają odpowiednio, bo utraciły adekwatność. Nie zawsze odpowiadają na kluczowe kwestie, nie zawsze pozwalają na udzielenie przydatnych odpowiedzi. Wymagają więc odnowy, konfrontacji z rzeczywistością. W jaki sposób do niej doprowadzić? Na pewno odpowiedzią nie jest dystans; jak pisze Benjamin Noys:

• 22 B. Noys, The Hammer of the Gods: Critique, after All, w: The Value of Critique: Exploring the Inter (...)

Latour utrzymuje, że krytyka zakłada krytyczny dystans wobec tego, czego doświadczamy. Krytyk zamieszkuje Olimp, a młot krytyki to młot Bogów zagrażający z niebios nędznym śmiertelnikom i samej ziemi. […] Latour, idąc za Donną Haraway, sugeruje, że powinniśmy myśleć w kategoriach „krytycznej bliskości”. Żyjemy w krytycznej zonie, nie mamy wobec niej dystansu, jesteśmy blisko niej, więc – jak konkluduje – badanie jej musi się wiązać z przybliżeniem albo przeżywaniem tej bliskości, którą już mamy22.

31Brytyjski teoretyk zwraca uwagę na kluczowy wymiar przejścia od krytyki do postkrytyki. Stwierdza, że zmiana paradygmatu wymuszona jest przez zmiany w rzeczywistości. O ile nowoczesny świat pozwalał na funkcjonowanie w reżimie dystansu, traktowanie wszystkiego, co pozapodmiotowe, jako korelatu aktów poznawczych albo zbioru obiektów podlegających prawom fizyki, o tyle współczesność wymusza zmianę perspektywy. Dystans nie jest już sensowną opcją. Paradoksalnie, to krytyczny stan rzeczywistości wymusza zmianę postawy na postkrytyczną: diagnoza nakładających się na siebie kryzysów (ekologicznych, ekonomicznych, społecznych) prowadzi do uznania bliskości zagrożenia, konieczności rozpoznania tego, co wpływa na nas bezpośrednio, bez komfortu dystansu. „Krytyczna bliskość” jest w istocie stanem rozpoznania i uświadomienia sobie niemożności zdystansowania się od rzeczywistości i – co równoznaczne – zdania się na w istocie uspokajające, utrwalone gesty krytyki. Jednocześnie dzięki refleksji dotyczącej krytycznej bliskości dużo łatwiej zrozumieć relację między krytyką i postkrytyką poza kategorią zerwania. Istotą jest raczej transformacja, korekta kursu dokonywana jednocześnie ze względu na wyczerpanie dotychczas funkcjonującego paradygmatu i na zmianę kontekstu pracy intelektualnej.

32Zarzuty wobec projektu krytycznego formułowane przez Felski, Latoura i innych badaczy mogą zostać odczytane jako zbyt ogólne. Ich teksty odnoszą się do krytyczności w ogóle, a analizy konkretnych zjawisk z tego obszaru mają z konieczności ograniczony zasięg. Zarówno Felski, jak i Latour adaptują poetykę manifestu, w ramach której skrótowość analiz łączy się z wybujałą retoryką. W tej sytuacji bardzo łatwo sprowadzić dyskusję w koleiny „nadmiernej generalizacji”, wskazywać na niedostateczną dokładność analiz, zbyt szeroko zakreśloną perspektywę i w konsekwencji wątpliwą zasadność całej polemiki. To zarzuty mocne i do pewnego stopnia uzasadnione; polemiczny charakter tekstów kwestionujących projekt krytyczny może sprawiać, że niekiedy prześlizgują się one nad kwestiami złożonymi, mającymi bardzo długą historię. Jednak tego rodzaju refutacja, nawet jeśli mająca (zawsze ograniczone) uzasadnienie, nie może być traktowana jako uniwersalna odpowiedź na wszystkie postkrytyczne wątpliwości. Bez ogólności dyskusja nad projektem krytycznym w ogóle nie byłaby możliwa; zarzut generalizacji, który pojawia się bardzo często przy okazji dyskusji o kwestiach ideologicznych ze względu na różnice w wizjach świata, jest wygodny i skuteczny retorycznie, ale nieostateczny. Sygnalizowany przeze mnie na początku tekstu problem temperatury sporu uwidacznia się najlepiej właśnie w takich momentach: wtedy, gdy subiektywnie postrzegane różnice ideologiczne wydają się na tyle duże, że utrudniają prowadzenie dyskusji. Wydaje mi się jednak, że możliwa jest postawa alternatywna, to znaczy taka, w ramach której argumenty i obserwacje zwolenników postkrytyki zostaną potraktowane poważnie, bez polemicznego wzburzenia. Tylko w taki sposób można adekwatnie ją ocenić. Ogólność sformułowań składających się na wizję postkrytyczną nie unieważnia jej relewantności czy zdolności do diagnozy problemów języka humanistyki.