• 1 Dziękuję członkiniom zespołu, Annie Michalak (UW) i Petrze Buchcie­Bartodziej (UŚ) za wstępne przyg (...)
• 2 Elemental Ecocriticism. Thinking with Earth, Air, Water, and Fire, ed. by J.J. Cohen, L. Duckert, U (...)

How did we forget that matter is a precarious system
and dynamic entity,
not a reservoir of tractable commodities?2

• 3 Por. J. Hajduk­Nijakowska Żywioł i kultura. Folklorystyczne mechanizmy oswajania traumy, Uniwersyte (...)
• 4 Tamże, podroździał Celebrowanie pamięci, s. 210-213.
• 5 Tamże, s. 221. Por. w literaturze np. M. Lebda woda pamięta, w: Granica lasu, WBPiCAK, Poznań 2013. (...)

1Perspektywa lokalizacji zagrożenia, nie tylko geograficzna, ale także historyczno-kulturowa, zdaje się odgrywać ważną rolę w zarządzaniu zmianami środowiskowymi i ma wpływ na badania ich społecznej percepcji. Przykłady nadodrzańskie, ze źródeł polsko- i niemieckojęzycznych, dostarczają wiedzy na temat czynników kulturowych wpływających na postawy adaptacyjne. Sposób ich uszeregowania jest próbą wskazania na nowe pola semantyczne, użyteczne w kontekście poszukiwania nowej pamięci o powodzi. W źródłach o strukturze narracyjnej składowane są sposoby oswajania lęku przed niebezpieczeństwem, uchodzi do nich trauma po kataklizmie3. Nie chodzi tu jednak o pamięć mającą na celu „celebrowanie” wydarzenia, upamiętnienie przeżycia czy nawet jego „sakralizację”4, lecz o pamięć poszerzoną o aktywność i potrzeby żywej rzeki, o przestrzeń akwatycznej pamięci, odbudowaną na urealnionym w literaturze odniesieniu do środowiska wodnego5. To odniesienie znajduje się w tekstach autorów biograficznie związanych z Odrą.

• 6 K. Barad Meeting the Universe Halfway: Quantum Physics and the Entanglement of Matter and Meaning, (...)

2Sięganie do pamięci kulturowej w celu wskazania różnych modeli adaptacji w sytuacji powodzi czerpie zarówno z perspektywy nowego materializmu – myślenia poprzez to, co społeczne i przyrodnicze zarazem, i wyjaśnienia wzajemnego odniesienia między nimi6 – jak i z Latourowskiej teorii aktora-sieci (ANT) i pomysłów zaprezentowanych przez niego w Polityce natury. Rzeka, która wylewa, wedle koncepcji Bruno Latoura jest aktorem, ponieważ działa (i oddziałuje). Lecz pytanie o to, czy ktoś jej słucha i kto mógłby stać się jej niezależnym rzecznikiem, wydaje się zbyt fantazyjne. Może dlatego, że poza społeczno-politycznym i wpisanym w nie naukowym kontekstem brakuje u Latoura wymiaru kulturowego. W tym ujęciu literatura jest tylko fikcją i nie ma udziału w poznaniu – i zmianie – rzeczywistości.

• 7 H. Zapf Literature as Cultural Ecology: Notes Towards a Functional Theory of Imaginative Texts with (...)
• 8 Tamże, s. 93.
• 9 C. Caupert, T. Müller The Ecological Function of Imaginative Texts: a Recent Model in Theory and Pr (...)

3Hubert Zapf uwzględnia literaturę w koncepcji kulturowej ekologii (Kulturökologie). Twierdzi, że literatura działa jak ekologiczna siła wewnątrz większego systemu kultury7. W „kulturoekologii” teksty literackie spełniają symboliczną funkcję, korygując to, co zostało zdeformowane i przekształcone w innych językach i co oddziałuje na kulturę. Fikcja odgrywa tu rolę zarówno meta-, jak i kontrdyskursu. W jakimś sensie funkcjonuje na starych prawach teorii krytycznej i utopijnej, ale reprezentuje także „reintegracyjny interdyskurs”, który jest komponentem całego systemu kulturowych dyskursów i ma wpływ na redefiniowanie kulturowych centrów8. Dzięki fikcji udaje się zestawić ze sobą różne języki i wymiary doświadczenia, zazwyczaj kulturowo odseparowane, takie jak „rejestry języka, formy życia, sferę społeczną i doświadczeniową”9. Pozostaje pytanie, co dodaje literatura do rozumienia katastrofy, która się powtarza? Czy i w jakim sensie może stać się ona częścią zgromadzonej wiedzy na temat praktycznych sposobów radzenia sobie z powodzią, odsłaniając odwagę i słabość w stawianiu jej czoła?

• 10 G. Eich Odra, moja rzeka, w: Jak szumi Odra. Rozmaite historie znad Odry i z Nowej Marchii (wyd. dw (...)
• 11 H. Niekrawietz Regenlied, w: Im Wandel des Jahres. Der Oberschlesier Verlag, Oppeln 1937.
• 12 H. Niekrawietz Wiatr od Odry, przeł. A. Lam, Konserwatorium im. Josepha von Eichendorfa, Opole 2001 (...)
• 13 T. Różycki Vaterland, Wydawnictwo „Stowarzyszenie Literackie im. K. K. Baczyńskiego”, Łódź 1997.
• 14 T. Różycki Bestiarium, Znak, Kraków 2012.
• 15 Kiedy Ty mówisz Odra. Wiersze z motywem rzeki, oprac. R. Sławczyński, Klub Muzyki i Literatury, Wro (...)

6Opisywane w literaturze nadodrzańskiej problemy w radzeniu sobie z powodzią mogą mieć podłoże egzystencjalne. Zagrożenie powodziowe przywołuje deszcz doświadczany jako „tępy niepokój”, „niezadowolenie topione w wódce”, a wyjątkowość ludzi i ich podobieństwo do Boga nie są pomocne10. Sam Bóg-stwórca, którego wola towarzyszy wszelkim wydarzeniom, jest wielki, ale milczący: „A mimo to nie gna nic bezcelowo, i chmurami deszczowymi, burzą i wiatrem kieruje Wola wielka i niema”11. Woda niszczy ludzkie plany, powódź się powtarza, wywołując egzystencjalny lęk, „obezwładniającą słabość”12. Dla powojennych osadników Odra jest obcą, pustą krainą, może nawet niezrozumiałą, zamieszkaną przez „germańskie bożki”13, a powódź jest utożsamiana z ogólnym chaosem życia, bezsensownym wydarzeniem, totalną katastrofą, które odzwierciedla chaotyczna narracja14. Przyczyny psychologiczne byłyby bardziej związane z poczuciem ludzkiej słabości, pasywnością w relacji z rzeką postrzeganą jako sprawczy, nadludzki żywioł, czego modelowym przykładem jest rolnik Hanek, bohater Wiatru od Odry, wielokrotnie opisywany w sytuacji poddania się, zinternalizowania katastrofy. Spustoszenie psychiczne po powodzi może być nieusuwalne, może pozbawiać ludzi poczucia sprawstwa, jak w wierszu Nazajutrz Marcina Jota Czerwińskiego. „Rzeka wypala” wnętrze i na stałe zakorzenia lęki: „Obawiam się lipca / każdego lipca”15. Ludzka bezsilność nie prowadzi tutaj do uświadomienia sobie zagrożenia, co mogłoby być początkiem przygotowania się na wypadek kolejnego zagrożenia. Refleksja nad życiem i egzystencją skutkuje tutaj pasywnością i brakiem energii do przeciwdziałania powodzi.

• 16 H. Niekrawietz Wiatr od Odry.
• 17 G. Eich Odra, moja rzeka; O. Tokarczuk Odra, w: Moment niedźwiedzia, Wydawnictwo Krytyki Polityczne (...)
• 18 T. Różycki Bestiarium, s. 145.
• 19 W.I. Strugała Na ulicę Popowicką spływa brudna woda, w: Kiedy Ty mówisz Odra, s. 149.
• 20 J. Rudnicki Męka kartoflana, W.A.B., Warszawa 2011, s. 338.

7Odrębną kategorię stanowią przyczyny zewnętrzne, związane z niewydolnością organizacji, administracji i zarządzania niebezpieczeństwem, stąd bezbronność społeczno-polityczna wyrażana najczęściej poprzez pozbawiony sensu, chaotyczny sposób konfrontacji z żywiołem. Poszkodowani przez powódź czują się zaniedbani16. Gdy Odra okazuje się silniejsza od wałów i grobli17, wylewowi towarzyszy niewiedza i panika18. Ludzie nie radzą sobie z brudem, błotem, szlamem, wilgocią. Metaforyczność powodzi przechodzi w materialność: „Woda leci przez strop i ściany, błoto w łóżkach”19. Sytuacja popłochu i histerii utrudnia pomoc i minimalizowanie strat. Rudnicki z ironią opisuje panikę ludzi zgromadzonych na pogrzebie w kościele, którzy zlekceważyli ostrzeżenia o powodzi i teraz wyglądają jak „Święte Zoo”20.

• 21 H. Niekrawietz Wiatr od Odry, s. 231.
• 22 H. Niekrawietz Regenlied.
• 23 J. Rudnicki Męka kartoflana, s. 331.

8Bezbronność wobec żywiołu tłumaczy się także bezosobową naturą przeszkód, z powodu pogody, a przede wszystkim deszczu, z którym nie można mierzyć się na równi. W Wietrze od Odry deszcz „w swoim nieskończonym siąpieniu i padaniu nie wykazywał już, ani też nie powodował, żadnego ruchu: zastygał w jednej wielkiej monotonii i ciążył coraz okrutniej, jak zmora, na całej ziemi”21, ale mimo długich opadów, ludzie nie potrafią przewidzieć zbliżającej się powodzi22. U Rudnickiego bezosobowy, pozbawiony emocji ton oddaje nieuchronność przedpowodziowego deszczu: „mamy nie było, padało. I zalało miasto”23.

• 24 T. Różycki Bestiarium, s. 59.
• 25 Tamże, s. 176.
• 26 Tamże, s. 114.
• 27 Tamże, s. 152.
• 28 J. Rudnicki Męka kartoflana, s. 336. W sondażu CBOS przeprowadzonym dla „Gazety Wyborczej” i opubli (...)

9Oznaką bezsilności wobec żywiołu jest także teoria spiskowa: „Chcą nas utopić, chcą zatopić naszą kulturę!” – wykrzykuje Wuj w Bestiarium24, który sieje niepewność: „Myślisz, że tak by samo padało od czterdziestu dni?”25. Ktoś spowodował „ingerencję w naturalny cykl rzeczy”26, chyba że powódź to „kara boska za grzechy polityków”27. „Wyszedłem z psem, ksiądz grzmiał o karze, która spadła na Miasto. Za grzechy, za aborcję i za takie życie, jakie prowadziła Fryzjerka” – dopowiada Rudnicki28.

• 29 H. Bienek Pierwsza Polka, przeł. M. Przybyłowska, Wokół nas, Gliwice 1994, s. 72.

10Antyniemiecka repolonizacja Odry po 1945 roku tylko pozornie wywołała w narodzie poczucie siły, nie znajdując żadnego przełożenia na stawianie rzece czoła. Podobnie zwodnicze okazują się walory estetyczne: „– Wiesz, co u nas [we Wrocławiu] jest piękne? – powiedział Andreas, – Że wszędzie jest Odra, wokół katedry, wzdłuż ulic i starych domów, wszędzie rzeka”29.

• 30 Jak szumi Odra, s. 140
• 31 H. Bienek Pierwsza Polka, s. 72.
• 32 T. Różycki Bestiarium, s. 118-119.
• 33 Tamże, s. 120.
• 34 Tamże, s. 121.

11Dla rozumienia kulturowego kontekstu w walce z powodzią liczy się inna periodyzacja. Przed powodzią i po niej ludzka świadomość sprawstwa i zagrożenia jest silniejsza, stąd w literaturze znajduje się wiele informacji na temat sposobów kontrolowania rzeki wynikających z racjonalnego przekonania, że można z nią walczyć. Zabudowania rzeki mają jej pilnować i strzec: „niczym strażnik, któremu przydzielono nadzór niebezpiecznego podopiecznego i ten nie chce stracić go z oczu”30. Równie „skuteczną” rolę pełnią zabobony, choćby ten o składaniu rzece ofiar z dzieci31. Odwrotną, „naukową” postawę reprezentuje Stryj w Bestiarium: „natura bez sensu działa […] [należy] samemu sens nadać wydarzeniom”32. Według niego powódź daje się obliczyć: „Wód przybór, opady, mżawka, wilgotność gleby, wysokość wód gruntowych. Napór faktów”33. Jest on przekonany, że powódź to nie tylko tragedia, skoro może odsłonić nowy sens34.

• 35 H. Niekrawietz Wiatr od Odry, s. 255.
• 36 J. Rudnicki Męka kartoflana, s. 338.
• 37 T. Różycki Bestiarium, s. 59­60.
• 38 Gdy nadciągała wielka woda. Klęski powodzi na ziemiach polskich na przestrzeni wieków, red. E. Kośc (...)
• 39 Kiedy Ty mówisz Odra, s. 115.

12Teraźniejszość katastrofy przesłania inne problemy i wzbudza humor, co świadczy o przystosowaniu się do trudnych warunków. U Niekrawietza: „Dorożkarz Dechert i Hanys Waletzko przestawili się i wystąpili teraz jako przewoźnicy wodni. […] Osobliwe, jak ten czy ów, który nigdy jeszcze nie siedział w nobliwym ekwipażu, huśtał się teraz na miękkiej kanapie i przez okienko karety przyglądał się falującej wodzie!”35. U Rudnickiego zaś: „Ludzie pływają na łódkach, kajakach i dętkach. […] Wypływa trumna Nauczycielki”36. Wuj narratora w Bestiarium, kontrbohater Stryja, oznajmia, że na czas powodzi będzie robił przetwory: „Będę kisił kapustę, buraki, ogórki, rozumiesz? Narobimy beczek, mnóstwo beczek, mnóstwo słoików […] To będzie sobie fermentować! Rozumiesz? Gazy! Uniosą nas do góry!”37. Niektórzy mobilizują się do walki z powodzią militarnie, jak na wojnie38, ale „jedyną odtrutką są żarty”39.

• 40 M. Jochemczyk Super flumina Silesiae Superioris..., w: Urzeczenie. Locje literatury i wyobraźni, re (...)
• 41 H. Bienek Pierwsza Polka, s. 69.

14Wiele spostrzeżeń dotyczących słabej kondycji rzeki, z powodu zanieczyszczeń czy ingerowania w jej bieg i kształt, poczynili pisarze śląscy. Twórczość Niekrawietza i Bienka w tym kontekście przybliżył Mariusz Jochemczyk, pisząc, że to oni, „wieśniacy nadodrzańcy zaznajomieni z okrutnymi kaprysami rzeki od dziecka, nawet w obliczu «strasznego nieszczęścia», ujawniają […] zdolność kontemplacji, podziw dla wzniosłego («spektaklu natury»), empatię z bezosobowym”40. Zwracają oni uwagę na ujarzmianie rzeki w mieście, najczęściej w betonie, więzienie jej, co ma tragiczne konsekwencje i powoduje wylewy41.

• 42 H. Bereska Krajobraz nowego typu, przeł. E.M. Slaska, w: Obcowanie z wolnością 2. Dialogi literacki (...)
• 43 Kiedy Ty mówisz Odra, s. 100.

15Wrażliwy na lekceważenie stanu rzeki był również Bereska. W wierszu Krajobraz nowego typu wskazuje on na antyekologiczną działalność człowieka, która dotyczy zarówno zanieczyszczania rzeki („chemiczne ścieki z fabryk na Górnym Śląsku”), jak i praktyk regulowania jej koryta42. Wyraz ekologicznej świadomości pojawia się, choć z rzadka, także w utworach bardziej współczesnych, np. w wierszu Nad rzeką spokojnie („obserwowaliśmy z daleka, jak zamiera tam / życie”)43.

• 44 O. Tokarczuk Odra, s. 155.
• 45 Tamże, s. 159.

16Przyrodniczy charakter Odry podkreśla także Olga Tokarczuk, pisząc o jej starorzeczu i bogatym ekosystemie. Rzeka wydaje się „żywą istotą”, która poza wałami toczy spokojne, „zamyślone” życie44. Wspomina, z perspektywy kilkuletniej dziewczynki, działania militarne prowadzone na Odrze w 1968 roku: „Odra wydawała mi się sprofanowana, zaprzęgnięta tym pontonowym mostem do pracy, wzięta w uzdę niczym koń. Przekrojona na pół trzepotała się w słońcu jak ryba”45. Ekologiczna bezbronność Odry, próby jej ujarzmiania i sterowania, choć zauważane, są rzadziej opisywane niż niszcząca aktywność rzeki.

• 46 J. Mehl Piosnka flisaka, w: Śląscy pisarze ludowi 1800-1914, oprac. J. Kucianka, Ossolineum, Wrocła (...)
• 47 Kiedy Ty mówisz Odra, s. 145.
• 48 H. Niekrawietz Wiatr od Odry, s. 244.
• 49 G. Eich Odra, moja rzeka; O. Tokarczuk Odra.
• 50 Jak szumi Odra...
• 51 H. Bienek Pierwsza Polka, s. 90.

17Dla wzmacniania działań adaptacyjnych wobec powodzi potrzebne jest zmierzenie się z aktywnością rzeki. W literaturze temu służy opowiadanie o potędze żywiołu, ale i pragnienie, potrzeba zaznajomienia się z rzeką. Dawniej Odra zarówno „targa swe brzegi, usuwa po kąsku”, jak i jest źródłem pracy dla tysięcy ludzi46. Dzisiaj – „Ta co karmi / rozbija nam mury”47. Powódź objawia niesamowite wodne szaleństwo, ale i daje odczuć coś „podniecającego, jakąś wzniosłość, osobliwy, trudny do określenia stan”48. Nikt nie jest w stanie jej kontrolować49, a nawet głupio jest ją powstrzymywać50, ponieważ jest „nieobliczalna”, o czym wiedzą ludzie mieszkający w jej pobliżu51.

• 52 Gdy nadciągała wielka woda.
• 53 T. Różycki Bestiarium, s. 101.
• 54 J. Rudnicki Męka kartoflana, s. 336.
• 55 Jak szumi Odra, s. 141.

18Odra prześladuje. Jest nienawidzona za okrutny, bezwzględny charakter, który wywołuje wojnę52. Z tego powodu jest oszpecana: wzburzona rzeka to potwór, którego „cielsko przekręcającego się wciąż z brzucha na plecy szarosrebrnego, potężnego węża”53; smaga wiernych zgromadzonych w kościele ogromnymi „jęzorami”54. A jednocześnie zauważa się, że potrzebuje przestrzeni, by móc wylewać: „pomiędzy wodą a wałem zostawiono większe lub mniejsze kawałki ziemi, które każdego roku oddawano w ofierze pojawiającym się regularnie powodziom”55.

• 56 O. Tokarczuk Odra, s. 154.
• 57 Tamże.
• 58 Tamże, s. 159.

19„Odra miewała różne humory” – obserwuje Tokarczuk56. Porównuje ją do silnego „jucznego zwierzęcia”57, które nie zawsze daje się oswoić: „Powódź uświadomiła mi, co to w istocie znaczy. Znaczyło, że potęga Odry jest jeszcze większa niż przypuszczałam. Że Odra gdyby tylko chciała, mogłaby podejść pod samą wieś, pod drzwi kościoła, i wlać się na przystanek, zatopić stawy. Albo nawet wpełznąć przez okna i zamienić mieszkanie w coś trudnego do wyobrażenia, czego nie dałoby się zobaczyć, a mnie samą porwać”58.

• 59 Tamże, s. 160.

20Traktowanie rzeki jak odrębną istotę i sprawcę wiąże się z literackimi próbami eksperymentowania z perspektywą akwacentryczną. Są takie teksty, w których chodzi o to, by spróbować „myśleć jak rzeka” i uzmysłowić sobie zagrożenia, które mogą mieć wpływ na skuteczniejszą adaptację. Co by to mogło w praktyce oznaczać? Sprzeciw wobec dotychczasowych praktyk regulacyjnych; powrót do naturalnych sposobów radzenia sobie z wylewami m.in. przez umożliwianie rzece wylewów; wycofywanie się z linii nadbrzeżnej należącej do terenów zalewowych; przywracanie lasów i krajobrazu nadrzecznego, który hamuje i uspokaja wzburzoną rzekę: „nie czas i przestrzeń rządzą rzeką, ale ona nimi – ustala kojącą ciągłość, utrzymuje całą krainę w stałym, bezpiecznym miejscu”59.