• 1 Zob. teksty w tematycznym numerze „Czasu Kultury” (2016 nr 3): K. Pobłocki Niewolnictwo po polsku; (...)
• 2 T. Szubert Jak(ó)b Szela, (14) 15 lipca 1787 – 21 kwietnia 1860, DiG, Warszawa 2014; K.R. Traciłows (...)
• 3 S.A. Nowak Galicyanie, W.A.B., Warszawa 2016; M. Pilot Pióropusz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 20 (...)
• 4 Zob. http://folkowisko.gorajec.info/film-dokumentalny/
• 5 P. Nesterowicz Każdy został człowiekiem, Czarne, Wołowiec 2016; A. Leder Prześniona rewolucja. Ćwic (...)

3Bez pretensji do kompletności mapy wskazałabym tutaj zdarzenia i teksty takie jak płyta Gore. Pieśni buntu i niedoli XVI-XX wieku, nagrana przez formację R.U.T.A, którą współtworzyli muzycy polskiej sceny folkowej oraz wokaliści punkowi (Paweł Gumola z zespołu Moskwa, Hubert Dobaczewski z Lao Che, Robert Matera z formacji Dezerter i Nika z Post Regimentu). Maciej Szajkowski z Kapeli ze Wsi Warszawa, jeden z liderów projektu, rozszyfrowuje skrót jako Ruch Utopii, Transcendencji, Anarchii lub Reakcyjna Unia Terrorystyczno-Artystowska, a dostępny w Internecie klip do piosenki Z batogami na panów swobodnie wpisuje obrazy inspirowane rabacją galicyjską we współczesne imaginarium; chłopski bunt z połowy wieku XIX patronuje tu ruchom bardzo szeroko rozumianego „sprzeciwu wobec systemu”, którego nie można ograniczyć wyłącznie do ruchów anarchistycznych czy postanarchistycznych, a postacie uczestników rabacji stają się ucieleśnieniami słusznego gniewu społecznego. Na oddzielny tekst zasługuje postać Jakuba Szeli i zjawisko, które swobodnie można nazwać „modą na Szelę”¹. Składają się na nie wydane w ostatnich latach monografie², spektakle – W imię Jakuba S. Pawła Demirskiego i Moniki Strzępki (Teatr Dramatyczny, Wałbrzych, premiera 2011) oraz Słowo o Jakóbie Szeli – inscenizacja w reżyserii Michała Kmiecika przygotowana na podstawie dwóch utworów Brunona Jasieńskiego: tytułowego Słowa… oraz Rzeczy gromadzkiej (Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach, premiera 2017). W literaturze ostatnie lata to teksty takie jak np.: monumentalna powieść Galicyanie Stanisława Aleksandra Nowaka, Pióropusz Mariana Pilota (nagroda Nike 2011), piękna mikropowieść Weroniki Gogoli Po trochu, Guguły Wioletty Grzegorzewskiej, Mała zagłada Anny Janko, Nieczułość Martyny Bundy³. Niszowy, ale wcale nie zapoznany jest dokumentalny film Niepamięć (2015)⁴, zrealizowany przez Magdalenę Bartecką i wpisujący się w szerokie pole działań Stowarzyszenia Folkowisko Gorajec, warto też przypomnieć projekt Daniela Rycharskiego Pomnik Chłopa, wpisany w nijak przecież w Polsce nieobchodzoną rocznicę zniesienia pańszczyzny w Królestwie Polskim (2014). W tej konstelacji umieścić trzeba jeszcze reportaż Piotra Nesterowicza Każdy został człowiekiem oraz Prześnioną rewolucję Andrzeja Ledera i towarzyszący jej zbiór tekstów publicystycznych i wywiadów⁵. Nie jestem pewna, na ile przyczyniły się one do powszechnego rozumienia samej koncepcji Ledera, ale z pewnością ugruntowały kategorię relacji folwarcznej jako użyteczną do opisywania polskiej codzienności, obyczajów i struktur społecznych, których źródłem mają być ugruntowane przez wieki i na wieki relacje władzy i podległości, wywiedzione z realiów przeduwłaszczeniowego folwarku ziemskiego.

• 6 Zob. np. T. Wiślicz Upodobanie: małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII-XVIII wieku: (...)
• 7 Wszyscy jesteśmy migrantami: (od) zyskiwanie pamięci migracyjnej, red. N. Bloch, Centrum Kultury Za (...)
• 8 A. Prymaka-Oniszk Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy, Czarne, Wołowiec 2016 oraz tom Jestem, bo w (...)

4„Podejmowanie problematyki kultury chłopskiej/wiejskiej” nie jest jedynym wspólnym mianownikiem wskazanych tutaj dzieł i tekstów. W wypowiedziach ich twórców można znaleźć powtarzające się rozpoznania. Po pierwsze: korzenie współczesnego społeczeństwa polskiego są wiejskie, ale pamięć o tym została wyparta, a chłopskie pochodzenie jest dziś wyłącznie źródłem wstydu. Po drugie: chłopi zostali wydziedziczeni z historii narodowej, nigdy nie byli uznawani za jej istotny podmiot, a więc podstawowa, upowszechniania przez szkołę narracja o polskich dziejach jest szlachecko-inteligencka. Po trzecie: chłopi są stanem „milczącym”, niemal do końca wieku XIX nie pozostawili świadectw pisanych i w zasadzie żadnych form egonarracji – więc istotnym aspektem podejmowania tego tematu jest zawsze przeświadczenie o utracie, przemilczanych stuleciach, niemożliwej archeologii życia społecznego. Tomasz Wiślicz w swoich pracach przekonuje, że stan świadectw życia chłopskiego nie jest aż tak straszliwym niebytem⁶ oraz że współczesne metody używane w badaniach z zakresu historii społecznej i historii kultury pozwalają na rekonstrukcję doświadczenia także tych osób i grup społecznych, które wydają się nieme i w jakiś sposób na zawsze stracone. Przykładem jest projekt badawczy sięgający do wiejskiego doświadczenia migracji, realizowany przez Natalię Bloch z zespołem, którego to rezultatem jest świetna praca Wszyscy jesteśmy migrantami⁷; zasługuje ona na oddzielne omówienie, ale jest jednym z dowodów na możliwość odzyskiwania pamięci. Z pewnością w tym nurcie znajduje się także tom Anety Prymaki Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy⁸ i powstające coraz liczniej prace dotyczące historii masowej chłopskiej emigracji do Rosji w okresie I wojny światowej.

• 9 A. Mencwel Toast na progu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017.

6Zostawiam jednak ten futurologiczny zamęt. Będę trzymała się naszkicowanej tu mapy wypowiedzi – bo na niej umieszczam też książkę Andrzeja Mencwela Toast na progu⁹. Inną konstelacją, do której można by się odwoływać, czytając tę współczesną powieść biograficzną (jak sygnalizuje wydawca na IV stronie okładki), są wcześniejsze książki tego autora. Toast na progu nie wygląda jednak jak krewniak dzieła Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX czy Etosu lewicy albo powinowaty Przedwiośnia czy Potopu i stanowi w dorobku tego badacza i pisarza pozycję jednak odrębną i wyjątkową.

• 11 Wieś. Wypisani z ziemi. Z Andrzejem Mencwelem rozmawia Agnieszka Sowińska, http://www.dwutygodnik.c (...)

10O obecności i znaczeniach rzeczy w książce Mencwela dałoby się napisać oddzielny tekst. To autonomiczni bohaterowie opowiadanych historii (skądinąd – warstwa anegdotyczna tej książki jest znakomita, a obraz autora paradującego przez wieś z monstrancją, którą upolowało się zamiast szczupaka, pozostaje jednym z kilku niezapomnianych). Nie są one pamiątkami czy reliktami, ale częścią za całość, metonimią dużych procesów społecznych. Takich rzeczy-zworników, które pozwalają widzieć splot materialności, umiejętności rzemieślniczych i etosu pracy, jest w tej opowieści kilka. Dwie wydają mi się najważniejsze: dach i studnia, a mikroopowieści im poświęcone to szkice, których ostatecznym tematem jest zanikanie wieloelementowego świata. W świecie tym możliwe i konieczne było krycie chaty strzechą i sporządzanie studni kopanej. Strzecha – jak pokazuje Mencwel – jest wpisana w tradycyjny system uprawy pól i ręcznego koszenia zboża, bo tylko w ten sposób z takiej kośby uzyskuje się słomę odpowiednią na pokrycie dachu, a najlepszym spoiwem kalenicy okazuje się perz, zmora pól i ogrodów, który ostatecznie znika nie na skutek uporczywej walki wręcz, czyli po prostu wyrywania i wykopywania długich, mocnych korzeni, ale dopiero po zastosowaniu środków chemicznych. Źródłem zaś wiedzy o tym wszystkim nie są podręczniki i poradniki o tradycyjnych pokryciach dachowych, ale bracia Zbyszek i Czesio Iwaniakowie, na udzielane przez nich lekcje składa się: słuchanie, obserwowanie, naśladowanie, działanie. Jest to więc także szkic o tradycyjnych strukturach przekazywania umiejętności. Mencwel, idąc za Karolem Libeltem, pisze o kładzeniu strzechy jako o pięknym umnictwie, całkowicie dziś już bezużytecznym i niepraktycznym (chałupka profesora jako jedyna we wsi zachowała strzechę, wszyscy gospodarze dużo wcześniej zmodernizowali dachy swoich domów), wywołującym nie sentyment za bliżej nieokreśloną dawnością, w której ponoć było lepiej, ale tę specyficzną odmianę czułości, z którą patrzy się na dobrze wykonane przedmioty rzemieślnicze: „jest czystym pięknem i wprawia mnie w zachwyt”¹¹. Przedmioty takie to skrypt kultury, zapis umiejętności użytecznych, schematy uczenia i przekazywania wiedzy i rys indywidualny, a także dyskretny zapis stylu i temperamentu wykonawcy. Czytając te wywody o strzesze i jej bezużytecznej urodzie, myślę jednak o innym zdaniu, jakby mimochodem rzuconym przez autora – o rzemieślnikach, którzy jeżdżą do Danii i Niemiec i tam kryją domy strzechami (częściej chyba trzcinowymi niż słomianymi), i o tym, że rozmaite umiejętności nie znikają, tylko przesuwają się tam, gdzie okazują się potrzebne; o tym, że tradycyjne rzemiosła nie trwają w bezruchu, tylko szukają nisz, i nie rozliczałabym ich przy tej okazji z „autentyczności”; i może jeszcze o tym, że Williama Morrisa nie mieliśmy, Wyspiańskiego jako społeczeństwo nie przeczytaliśmy, i nawet Stanisława Witkiewicza nie za bardzo, a hasło „sztuka użytkowa” nie zeszło pod strzechy, bo zanim to mogłoby nastąpić, nowoczesność przyleciała na płatach eternitu i blachodachówki. To są inne tematy, jest ich wiele, ale czytanie Toastu może je wywoływać i kazać odgadywać zagadkę: dlaczegóż to ostatnia pieczołowicie pielęgnowana strzecha we wsi, a może i powiecie należy do warszawskiego profesora? Podobnie jak to, dlaczegóż upierał się on przy studni kopanej, co zresztą zostało doprowadzone do skutku wielkim wysiłkiem, który zdał się na nic, jako że owa studnia zapadła się i przeminęła.

• 12 E. Orzeszkowa Nad Niemnem, t. 3, rozdział III, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009, s. 3 (...)

13Skoro się już wymieniło Mickiewicza (przywoływanego zresztą w Toaście expressis verbis), to trzeba wskazać jeszcze jedną, nieco zaskakującą patronkę tego pieczołowitego nazywania świata, czyli Elizę Orzeszkową. Przychodzi mi tu na myśl otwarcie Nad Niemnem – zarówno wspaniały zielnik ze stron powieści, który miał swój materialny korelat, jak i obrazy w rodzaju: „Był to lud ogorzały, w obfitym pocie skąpany, z grubą skórą na twarzach i rękach, ale z gładkimi i prostymi plecy, wielką siłą ramion i okiem, które, acz na ciasne widnokręgi, patrzało śmiało i bystro” (Orzeszkowa)¹², i na przykład: „Obaj bracia byli ułożeni do kosy jak gospodarskie konie do zaprzęgu, śmigali kosiskami tak rączo, że tylko klingi dzwoniły, a spalone słońcem karki lśniły perlistym potem” (Mencwel, s. 17). Spalone słońcem karki / lud ogorzały, w obfitym pocie skąpany / lśniły perlistym są częścią tego samego wizerunku, utrwalonego w literaturze polskiej co najmniej od czasów Elizy Orzeszkowej – ucieleśnionego trudu rolniczego. Jasne, autorka Nad Niemnem pisała o szlachcie zagrodowej, Mencwel – o kulturze chłopskiej. Ale przecież i do bohaterów Toastu można odnieść diagnozę Orzeszkowej: „Lud ten nie podpierał strasznego gmachu pańszczyzny”. Rozważania o relacjach między identyfikacją stanową a stylem życia (w przypadku Bohatyrowiczów – bardzo przecież bliskiego kulturze chłopskiej) zajęłyby nam zbędnie wiele miejsca. Stawiam obok siebie te dwa fragmenty przede wszystkim po to, by unaocznić żywotność literackiego sposobu obrazowania robotników ziemi. Tych pokrewieństw jest zresztą więcej:

• 13 Zob. np. T. Rakowski Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Antropolog jako wizytator nędzy, słowo/ ob (...)

18Osią opowieści, zaznaczoną na jej początku i konsekwentnie prowadzoną do końca, jest spór wiedziony przez autora i Zbyszka. Jest to spór o ocenę transformacji ustrojowej i jej skutków. Figurą niezgody staje się Lech Wałęsa, dla Mencwela – bohater ludowy, dla Iwaniaka – typ, któremu nie należy ufać. Obraz w wygłosie – to upadłe gospodarstwo zmarłego Zbyszka, gospodarstwo nie tylko pozbawione dziedzica, ale jakby należące do innego, przedtransformacyjnego, choć przecież nie przednowoczesnego świata. Ciągle się zresztą mówi o tych postępujących „wyłomach” w strukturze chłopskiego życia: w błyskach opowieści pojawiają się migracje zarobkowe, nowinki techniczne, studiujące dzieci i wnuki, kariery sportowe, biznesowe i mafijne. Jest to więc opowieść o kulturze chłopskiej zmieniającej się w kulturę wsi/kulturę życia na wsi. Mencwel buduje tutaj bardzo silną opozycję: kultura chłopska, dla której podstawową jednostką było patriarchalne gospodarstwo rodzinne, uległa dezintegracji na przełomie wieku XX i XXI, a nastąpiło to po tysiącu lat trwania zasadniczo niezmiennego, jeśli chodzi o formy społeczne, ekonomiczne, w jakiejś mierze – także materialne. Wątpliwość (którą po lekturze Toastu mam i z którą się gryzę) brzmi: czy nie jest to teza przeszarżowana, oparta właśnie na pewnym stereotypie kultury chłopskiej jako wiecznotrwałej ze swojej istoty, zasadniczo niezmiennej regionalnie i homogenicznej w czasie? Nie mogę przestać zadawać sobie pytań takich jak: czy chłopski wynalazca, Jan Wnęk z Odporyszowa, który w drugiej połowie XIX wieku dokonywał prób lotniczych, startując na zbudowanych przez siebie skrzydłach z wieży kościelnej, jest tej kultury dziedzicem czy jej obocznością? Gdzie się mieści tutaj dość powszechne pod koniec XIX i z różnym nasileniem obecne niemal przez cały wiek XX doświadczenie migracji do miasta, na Zachód, za ocean? Czym są samorobne capki i papaje pokazywane na wystawie „Wiejskie patenty” w Muzeum Etnograficznym w Rzeszowie, przypominające o tym, że pomysłowość i ciekawość są ważnym rysem kultury wsi? Trwałość chłopskiego etosu pracy, którego najwyższą wartością była ziemia, jest niewątpliwa. Ale czy cała kultura „samodziału”, wynalazków i modyfikacji, których celem bywa ułatwianie życia, ale też sama przyjemność przeróbki¹³, nie jest istotną częścią tego świata, a nie wariantem przynoszonym przez zewnętrzne pływy? Czy pozostające przez kilka pokoleń w rękach tej samej rodziny gospodarstwo rodzinne na Kurpiach i objęte przez chłopską rodzinę repatriancką w 1946 roku gospodarstwo w okolicach Gdańska to są elementy tej samej historii, długiego trwania i przywiązania do ziemi? Jasne, że opowieść rozgrywająca się w osobistej przestrzeni, którą dla autora stała się wieś na Kurpiach, nie może udzielić odpowiedzi na te wszystkie pytania. Jest jednak coś ryzykownego w zabiegu, w którym autobiograficzna narracja – oczywiście doskonale wpisana w pole refleksji antropologicznej wysokiej próby – staje się podstawą diagnozy momentu społecznego.