• 2 C. Pietkiewicz Kultura duchowa Polesia Rzeczyckiego. Materjały etnograficzne, TNW, Warszawa 1938, s (...)

Bez chama nie byłob pana.
Przysłowie poleskie2

• 3 J. Obrębski Legenda leśnych ludzi, w: tegoż Polesie. Studia etnosocjologiczne, t. 1, oprac. A. Enge (...)

W […] społeczeństwach o typie kastowym […] świat stereotypów, wyobrażeń, mitów i legend grupowych jest względnie stały i niezmienny. […] Analizując je, pragniemy poznać, […] w jakim stopniu sankcjonują i usprawiedliwiają ten system.
Józef Obrębski3

• 5 Tamże, s. 16.

2Gdzie jesteśmy? Symbolicznie bez wątpienia w dyskursie kolonialnym, skoncentrowanym wokół ambiwalentnej figury „dzikusa”, ale geograficznie? W automatyczne skojarzenie z Afryką czy Ameryką wprowadza niejaki dysonans wzmianka o „karczemce”; i rzeczywiście, autor opisuje wydarzenia rozgrywające się w Rzeczypospolitej, dokładniej – nieco na północ od Kijowa. Cytat ten pochodzi z Pamiętnika generała Jana Weyssenhoffa i odnosi się do odbytego przez 8 pułk piechoty litewskiej marszu na Ukrainę, którego powodem, według sformułowania autora, „były wieści, jakoby na kozaczyźnie gotowała się nowa wyprawa na rzeź do Polski, jaką była Humańska”, natomiast celem – „dać odpór i zniszczyć ten tłum, któryby się, uzbrojony nożami, wylał na naszą ziemię”5.

• 6 O ambiwalencji polskiego obrazu Kozaka pisze Maria Janion, por. M. Janion Niesamowita Słowiańszczyz (...)
• 7 Jego wersję etnograficzną Zbigniew Libera nazwał „fikcją ludoznawczą”, por. Z. Libera Lud ludoznawc (...)
• 8 Jako pierwsi na ten temat pisali Ludwik Stomma i Stanisław Węglarz, por. L. Stomma Antropologia kul (...)
• 9 Por. E. Korulska O chłopie – bez tytułu, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty” 1994 nr 3-4, s. 127-128; (...)
• 10 D. Simonides Folklorystyka wobec mitologizacji politycznej w pierwszej połowie XIX wieku, w: Polski (...)

3Dyskurs kolonialny splata się tu ściśle ze społeczno-kulturowym kontekstem: etnokastową dychotomią, w którą wpisana jest przemoc. Czy zastosowana przez poleskich chłopów – kulturowych pobratymców owej mającej rżnąć Polaków „kozaczyzny”6 – wypróbowana strategia chowania się przed wojskiem w lesie może w tych okolicznościach dziwić? Prędzej dziwić mogłaby, choć nie powinna, skala dystansu społecznego, a co za tym idzie, symbolicznego, jaki dzieli przedstawiciela możnowładztwa i zarazem oficera polskiego wojska od poleskich chłopów. Chłopi – pierwotni, dzicy, podlegający wabieniu jak zwierzyna łowna, a więc poddani dyskursywnej animalizacji – reprezentują tu przeciwstawny wobec „poczciwego kmiotka” topos „złego dzikusa”: negatywny biegun polskiego dyskursu o „chłopie”7, który jak pokazało już wielu badaczy, konstruuje swój obiekt jako „wewnętrznego obcego”8. Myśl o włączeniu pańszczyźnianych chłopów znad Prypeci do kategorii „swoich” nikomu nie przychodzi do głowy. Byłaby zbyt obrazoburcza. Nawet Kościuszko, sam pochodzący z Polesia i znający mieszkańców tamtejszej wsi z doświadczenia jej hierarchiczno-symbiotycznej relacji z dworem, by wyrazić ideę uobywatelnienia chłopów, symbolicznie przyoblecze się nie w świtkę Poleszuka, ale w sukmanę Krakowiaka. To bowiem Krakowiak, emblematyczny reprezentant mitu chłopa-Piasta9, jako „gwarant prapolskich wartości”10 uosabia przeradzający się w naród „lud polski”.

• 11 J. Weyssenhoff Pamiętnik generała Jana Weyssenhoffa, s. 16-17.
• 12 J. Obrębski Polesie archaiczne, w: tegoż Polesie, s. 34.

4Wrogi dystans klasowy i kulturowy uwypukla Weyssenhoff dodatkowo, ujawniając zaskoczenie przyjęciem, jakie zgotował wojsku przedstawiciel jego własnej klasy społecznej i zarazem pan zbiegłych do lasu chłopów: „w porządnym murowanym domu, sam ubrany w mundur nasz generalski. […] Wśród takiej pustyni i dziczy zadziwiły nas niemało i mieszkanie, i przyjęcie, i postać pana Oskierki”11. Dostrzeżony przez autora skrajny kontrast między przepychem pańskiego dworu i wegetującą w materialnej nędzy pańszczyźnianą wsią, sytuowany w konceptualnej ramie opozycji kultura – brak kultury, zostanie uznany w latach 40. XX wieku przez antropologa Józefa Obrębskiego za najbardziej krańcowy przypadek dychotomicznej struktury społecznej „dawnej, późniejszej i nawet obecnej” Polski12. O Polesiu, „kraju królewiąt i mużyków”, Obrębski napisze:

• 14 „Podstawowym mitu tego składnikiem jest poczucie polskiej wyższości na Wschodzie oraz pełnionego tu (...)

5Ta diagnoza, uświadamiająca ścisły związek stereotypu Poleszuka-dzikusa, czyli nieczłowieka, ze strukturą społeczną Polesia i zarazem z podstawową kategorią organizującą mit kresowy, jaką jest odpowiadająca relacji dominacji/podporządkowania symboliczna opozycja wyższość – niższość14, ma istotne znaczenie dla pytania o funkcję poleskości w konstruowaniu polskości.

• 15 Polski dyskurs kresowy pokazuje, że owa oaza jest w istocie twierdzą, otoczoną przez morze wrogiego (...)

6Na obraz poleskiego chłopa, jaki zarysował Weyssenhoff – uosabiający prototypową, pańską polskość ziemianina i żołnierza-patrioty – składają się egzotyzujące i zarazem deprecjonujące koncepty pierwotności, dziczy i pustyni. Odnoszą się one zarówno do obserwowanego kraju, jak i do jego mieszkańców; dotyczą krajobrazu przyrodniczego, kulturowego i cywilizacyjnego. Domeną półzwierzęcych istot bytujących w lesie jest pustynia cywilizacyjna będąca zarazem dżunglą – sfera usytuowana poza granicami definiowanego przez „kulturę” świata ludzkiego. Ludzkiego i zarazem polskiego. Jego jedyną wyspę w tej dziczy – oazę15 kultury, ściślej: kultury polskiej – stanowi murowany dom, czyli pałac, pana Oskierki.

• 17 Por. S. Ossowski Struktura klasowa…, s. 132-134.
• 18 Na ten temat piszę w artykule: A. Engelking „Poleszuk” odczłowieczony. O relacji polsko-poleskiej p (...)
• 19 F.A. Ossendowski Polesie, Wydawnictwo Polskie R. Wegner, Poznań [1934], s. 19.

9Pozostając w paradygmacie hierarchicznej i korelatywnej klasowo-narodowej opozycji17 polskości i poleskości, w której ta pierwsza ucieleśnia szlachectwo kulturowe, druga zaś jest nie tylko nosicielką piętna, ale także winy za ów stan rzeczy, Marczak tworzy tu nieco bardziej złożony niż Weyssenhoff wizerunek Poleszuka. Jego „Poleszuk”, skonstruowany jako esencjalistyczny typ, konsekwentnie reprezentuje negatywny, stygmatyzujący biegun dyskursu o „chłopie”. Na mocy swojej „wrodzonej”, inaczej „odwiecznej” natury ma on nie tylko zwierzęce cechy dzikusa, których sygnałem jest etykieta „niesłychany prymityw”. Brak mu także inicjatywy, inteligencji, energii, impulsów twórczych; jedyną chyba jego ludzką cechą jest presuponowany przez autora upór. Chociaż nie. Upór wszak cechuje bydło robocze – woły, tradycyjną siłę pociągową na Polesiu i zarazem emblemat stosunków pańszczyźnianych18. Apatyczny i bierny wobec przyrody, konserwatywny i konformistyczny wobec społeczności, uparcie oporny wobec starań, by na niego „wpłynąć” i go „podciągnąć”, wytworzony przez Marczaka „Poleszuk” komunikuje: taka moja natura, zatem nie można mnie zmienić. Zaskoczenie? W żadnym wypadku. „Jakkolwiek bądź – Poleszuk stanowi osobliwy, zupełnie odrębny typ, jest – Poleszukiem”19.

• 20 J. Obrębski Polesie. Studia etnosocjologiczne, t. 1, oprac. A. Engelking, Oficyna Naukowa, Warszawa (...)
• 21 Zob. G. Borkowska Daleko od mitu. Kresy według Obrębskiego, „Prace Filologiczne. Seria Literaturozn (...)
• 22 G. Borkowska Perspektywa postkolonialna, s. 51. Borkowska konstatuje m.in.: „Refleksja Obrębskiego (...)

10Zanim zapytamy, co się kryje w figurach „wpływu” i „podciągania”, pójdźmy tropem pierwszego polskiego dekonstruktora mitu Poleszuka. Mam na myśli wspomnianego już Józefa Obrębskiego, przedwojennego badacza Polesia, którego nieznane wcześniej pisma z lat 30. i 40. ukazały się w moim opracowaniu naukowym20. Na jego prekursorstwo w zakresie polskiej krytyki postkolonialnej jako pierwsza zwróciła uwagę Grażyna Borkowska21, wskazując że demaskował on „pseudowiedzę o polskich kresach, propagowaną przez aparat władzy w latach dwudziestych i trzydziestych, a mówiąc językiem Saida – kolonizacyjny dyskurs władzy”22.

• 23 J. Obrębski Legenda leśnych ludzi, s. 438.
• 24 Większość tego materiału ukazała się drukiem jako: J. Obrębski Legenda leśnych ludzi.

11Obrębski przyglądał się krytycznie obfitej i bardzo poczytnej w latach 30. publicystyce i literaturze popularnonaukowej dotyczącej Polesia, nie tracąc z oczu także ikonografii. Konstatując „pseudoobiektywny, quasi-krajoznawczy, semiinformacyjny i jakoby etnograficzny charakter tego typu produkcji”, wskazywał, że stanowi ona „literacki montaż sentymentów społecznych”23. Niestety nie ukończył rozpoczętego studium Legenda leśnych ludzi, którego jedna z części miała nosić tytuł Mit Poleszuka. Dysponujemy więc tylko materiałami warsztatowymi tego projektu: garścią konspektów, notatek i ułamków tekstu24.

• 25 „Apatyczna, nieskora do wybuchu ludność, o cerze bladej, szatynowym uwłosieniu, wzrostu średniego”. (...)
• 26 J. Obrębski Legenda leśnych ludzi, s. 439-440.
• 27 Jak pokazał Bourdieu, perspektywa szlachectwa kulturowego wyklucza inne niż własna definicje kultur (...)
• 28 Przeprowadzona przeze mnie analiza artykułu Marczaka pod kątem leksyki potwierdza, że nie występuje (...)

12Wśród nich znajduje się także egzemplarz cytowanego artykułu Marczaka. W komentarzu na marginesie Obrębski punktuje, że autor w odniesieniu do przedstawianego podmiotu nie użył słowa człowiek. Poleszuk to dla Marczaka istota. Uczony wypisał też z tekstu cytaty25, które włączył do konspektu „Polski” wizerunek Poleszuka. Wizerunek ten w jego ujęciu przedstawia się lapidarnie: „typ fizyczny: nieokreślony, konstytucja: chorowita, cechy psychiczne: ujemne”. Z kolei w konspekcie Wyobrażenia popularne o „kulturze” kresowej wymienił m.in.: brak kultury, komunizm rodzinny, poniżające stanowisko kobiety, przesądność i zabobonność, brak prawdziwej religijności, dzikość i zbrodniczość, promiskuityzm płciowy, pijaństwo, hipokryzja (fałszywość ludu, mówiącego jedno, robiącego drugie), lenistwo i niezaradność, konserwatyzm, brak szerszych zainteresowań26. Wskazany przez Obrębskiego konstytutywny paradoks polegający na tym, że kultura polska definiuje kulturę chłopskich mieszkańców Polesia przez brak kultury27, a określając ich samych, unika słowa człowiek28, wystarcza już do wyciągnięcia wniosków co do istoty konstruowanego w ten sposób wyobrażeniowego rewersu: autowizerunku Polaka. Już generał Weyssenhoff zademonstrował, że tylko Polak dysponuje kulturą, ergo jest człowiekiem.

• 30 Tamże.

14„Jeśli ten obraz waha się między chochołem i małpoludem – czyż Poleszuk ponosi zań odpowiedzialność?” – spuentował swój wywód Obrębski30.

• 31 Stąd określenie język chachłacki.
• 32 W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, s. 63-64.

15Żaden z użytych tu epitetów nie jest przypadkowy. Chochoł/Chach’oł to etnonim przezwiskowy powszechnie odnoszony do użytkowników dialektów ukraińskich i języka ukraińskiego31. Pełni bądź neutralną funkcję sygnalizowania zróżnicowań etnicznych (z perspektywy użytkowników lokalnych dialektów), bądź – z hegemonicznej perspektywy kultur dominujących: rosyjskiej i polskiej – służy piętnowaniu ruskojęzycznych chłopów/Ukraińców. Jego etymologia, zgodnie z uniwersalnym mechanizmem tworzenia nazw grup etnicznych od cech wyglądu zewnętrznego, wiąże się z charakterystyczną fryzurą: włosami zebranymi w sterczący czub (pęk, kitkę)32. Dla polskiego odbiorcy ta motywacja semantyczna jest nieczytelna; polski chochoł jest słomiany i ewokuje skojarzenie z Weselem Wyspiańskiego. A także ze „słomą z butów”, przypisywaną jednostkom wykluczanym/piętnowanym przez grupę asymilującą. Poleszuk jako słomiany chochoł to nikt inny, tylko prymitywny, ciemny cham, któremu z natury nie jest dostępna prawdziwa kultura.

• 33 Autorem cyklu powieści o Tarzanie był amerykański pisarz Egdar Rice Burroughs; kolejne tomy ukazywa (...)
• 34 Wystarczy przypomnieć tytuł popularnej powieści dla młodzieży autorstwa Ferdynanda Antoniego Ossend (...)
• 35 To określenie zyskało popularność dzięki rozgrywającej się w lasach Polesia powieści Marii Rodziewi (...)
• 36 Dla przykładu: Ksawery Pruszyński w reportażu Kiełkowanie na bagnie użył tego wyrażenia kilkakrotni (...)

16A Poleszuk jako małpolud? Zza figury małpoluda wyłania się nowoczesne przetworzenie motywu dzikusa/dziecka natury: obecna w kulturze popularnej od drugiej dekady XX wieku opowieść o „człowieku-małpie”, czy też „królu małp” – Tarzanie33. Obrazy i tropy tej opowieści, jak również Księgi dżungli Kiplinga, obu szeroko znanych w wersjach literackich i filmowych, współgrały z żywą w zbiorowej wyobraźni figurą Poleszuka-dzikusa, więcej: zostały utrwalone we frazematyce w postaci określania Polesia mianem polska dżungla34, a jego mieszkańców – leśni ludzie35. Egzotyzujące i paternalistyczne wyrażenie leśni ludzie obsługiwało też modernizacyjny aspekt kolonialnego dyskursu o Poleszuku36; Obrębski dostrzegał jego symboliczny potencjał, skoro swoją krytyczną analizę tego dyskursu zatytułował właśnie Legenda leśnych ludzi.

• 37 Notatka ta nie znalazła się w opracowanym przeze mnie tomie pism poleskich J. Obrębskiego Polesie. (...)
• 38 J. Obrębski Legenda leśnych ludzi, s. 438. Jedną z inspiracji krytycznego konceptu „pigmeizowania P (...)

17W pliku materiałów uczonego, sygnowanych LLL [Legenda leśnych ludzi], znalazłam luźną kartkę ze złożoną z dwóch wyrazów zapiską: „pigmeizowanie Poleszuka”37. Trafności zawartego w tej formule spostrzeżenia, odnoszącego się do strategii dyskursywnych, które dziś nazywamy egzotyzacją, nie sposób zanegować, gdy czyta się enuncjacje autorów, jak ujmował to Obrębski, „literatur[y] propagandow[ej] […] charakterystyczn[ej] dla współczesnej mitotwórczości”38. Oto dla przykładu charakterystyczna próbka pióra łódzkiego dziennikarza Wacława Pawlaka:

• 40 Tom cyklu zatytułowany Tarzan wśród Pigmejów ukazał się po polsku w 1938 roku.
• 41 „Rasa okazała się skutecznym narzędziem do symbolicznego wykluczenia wrogich narodów z grona cywili (...)
• 42 Por. M. Górny Wielka Wojna profesorów, s. 180-204; 211-213.
• 43 Por. tamże, s. 184-187.
• 44 Logika tego myślenia, jak pokazał XX wiek, prowadzi do fizycznej eliminacji zarówno całych „zdegene (...)

19Zaproponowany przez Obrębskiego koncept pigmeizacji nie tylko nawiązuje do mitologemów z opowieści o nowoczesnym dzikusie-małpoludzie (negatywnymi bohaterami cyklu o Tarzanie byli krwiożerczy Pigmeje40). Wiąże się też z jednym z centralnych pojęć teorii rasowych z początków XX wieku, jakim była mongolizacja41. Dyskurs rasowy, funkcjonujący podobnie jak kolonialny w konceptualnej ramie cywilizacyjnej wyższości Zachodu nad Wschodem, oparty na hierarchii i uprzedmiotowieniu, symbolicznie wykluczający napiętnowane grupy, jako instrument nadawania piętna stosował m.in. takie koncepty, jak mongolizacja, tataryzacja czy mulatyzacja. Odnoszono je, jak pokazał niedawno Maciej Górny, do grup etnicznych/ narodów/„ras”, stanowiących lub mogących stanowić wrogie czy konkurencyjne organizmy polityczne42. Fundamentalną rolę w procedurach stygmatyzowania i, w konsekwencji, wykluczania odgrywała w tym dyskursie również uniwersalna opozycja czysty – nieczysty/mieszany. Stąd kariera przeciwstawianych „czystości rasowej” konceptów, takich jak bastardyzacja czy nawet syfilizacja, przede wszystkim zaś teorii mieszanych, inaczej zdegenerowanych ras43. Zgodnie z tą logiką spigmeizowany Poleszuk, jako „mieszaniec”, miałby stanowić „element bezwartościowy pod względem rasowym”44.

• 45 Według enuncjacji twórców dyskursu rasowego, „wielowiekowe współżycie z tatarskimi nomadami” miało (...)
• 46 W. Pawlak Naród bagienny, s. VI; podkr. – A.E. Źródłowy cytat, którym posłużył się Pawlak, pochodzi (...)
• 47 „Typ sarmacki «który dawniej charakteryzował ową ruchliwą i bujną brać szlachecką, dziś wybija się (...)
• 48 M. Górny Wielka Wojna profesorów, s. 195-196. Autor dopowiada: „Co prawda Czekanowski zdecydowanie (...)

20„Poleszucy ród swój wywodzą od zamieszkałych ongiś na tych ziemiach Krywiczan i Drewlan, z pewną domieszką innych grup etnicznych” – czytamy dalej w tekście Pawlaka – „[…] Prawdopodobnie są oni mieszanym typem etnicznym, w żyłach którego płynie krew prasłowiańska, z domieszką sarmackiej i litewskiej, a może i tatarskiej45”46. W dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonowała na gruncie polskim klasyfikacja ras autorstwa rodzimych antropologów fizycznych, z Janem Czekanowskim na czele, zgodnie z którą Polacy mieli reprezentować „typ sarmacki”47. Niżej od niego w hierarchii stał „typ dynarski”, odpowiadający Ukraińcom, zaś „na dole polskiej hierarchii rasowej znaleźli się reprezentujący przeważnie typ prasłowiański Białorusini”48.

• 49 Por. A. Engelking „Poleszuk” w dyskursie ludoznawczym, s. 198, 204-207; „Poleszuk” odczłowieczony.
• 50 Por. D. Simonides Folklorystyka wobec mitologizacji politycznej.

21Poleski kolonialno-rasistowski małpolud-Pigmej okazuje się więc dzikusem prasłowiańskim, co wyjątkowo dobrze koresponduje z mitem o archaiczności Polesia. Mit ten wskazuje wąski przesmyk prowadzący do pozytywnego bieguna polskiego wizerunku Poleszuka. Wąski w istocie, ponieważ ów biegun, przypisujący poleskim chłopom charakterystyczną dla toposu arkadyjskiego „łagodność” i „dobroduszność” oraz afirmujący efektywne przystosowanie „leśnych ludzi” do otaczającej ich przyrody, ma w stosunku do negatywnego wyjątkowo nikłą reprezentację w tekstach49. Ma też ograniczenia gatunkowe: pozytywne wartościowanie archaizmów w kulturze i języku grup etnicznych Polesia funkcjonowało przede wszystkim w dyskursie naukowym, spokrewnionym z romantycznym mitem folkloru jako „skarbca narodowości”50. W dyskursie popularnym wszystko, co uchodziło za przeżytki „prasłowiańskiej” przeszłości, traktowano z zasady jako przesąd i zabobon, a więc to, co w myśl sprymitywizowanego projektu oświeceniowo-pozytywistycznego należało ze wsi wykorzeniać.

• 51 M. Górny Wielka Wojna profesorów, s. 196.
• 52 M. Marczak Ze spostrzeżeń nad Poleszukami, s. 135.

22Dla uzasadnienia niższości intelektualnej „typu prasłowiańskiego” dyskurs rasowy przywoływał autorytet nauki: „Z badań polskich antropologów wynikało, że w szkołach II Rzeczypospolitej procent przedstawicieli tego typu malał wraz z każdym rokiem edukacji”51. Legitymizowana przez obiektywizujący idiom naukowy teza o związku „rasy” i zdolności intelektualnych usuwała z pola widzenia przemoc polskiej grupy dominującej wobec podporządkowanych jej ruskich chłopów. Dokonywała tego, naturalizując przekonanie o ciemnocie Poleszuków/Białorusinów: jako cecha biologiczna czyniłaby ich „z natury” (a nie w wyniku oddziałujących przez stulecia systemowych uwarunkowań społeczno-kulturowych, ekonomicznych i politycznych) niepredysponowanymi do edukacji szkolnej. „Na abstrakta jest za tępy i leniwy. Taka już jego natura, prawosławie zaś nie było i nie jest zdolne do wytworzenia i utrwalenia w umyśle pierwotnym pojęć oderwanych”52. W pakiecie z naturalną niepełnosprawnością intelektualną (zwierzę!) otrzymujemy jeszcze prawosławie: podręcznikowy przykład dyskursu orientalizującego niepolskich mieszkańców wschodu Rzeczypospolitej. Podważenie dogmatu o wyższości cywilizacji zachodniej, tu: polskości, nikomu nie przychodzi do głowy.

• 53 J. Obrębski Polesie archaiczne, s. 34.

23Tak oto zataczamy koło i wracamy do „żyjącego w stanie natury”, ergo pozbawionego umiejętności myślenia (podobnie jak kobieta) dzikusa. Czy Pigmeja; na jedno wychodzi. Do zaiste „pełnej i idealnej antytezy”53 cywilizowanego, oświeconego i kulturalnego Polaka, czystego rasowo Sarmaty.

• 54 S. Tołpa Śladami łosia. Z wędrówek po Polesiu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1936, s. 131.
• 55 O wpisanym w antynomię Wschód–Zachód polskim wizerunku Rosji/Rusi – wcieleniu „szatana politycznego (...)

25Pisze Stanisław Tołpa, botanik, badacz torfowisk: „Od szeregu tygodni stykałem się z ciemnym biednym ludem poleskim, który, wciśnięty między wodę, bagno i wydmę piaszczystą, pędzi żywot zupełnie pierwotny, na pół dziki. W takim zacofaniu kulturalno-życiowym otrzymaliśmy go od Rosji”54. Ciemny prasłowiański dzikus okazuje się oto dzikusem zrusyfikowanym. I demonstruje nowe oblicze: grymas dzikiej, barbarzyńskiej i odwiecznie wrogiej Polsce, esencjalistycznej Rosji55.

• 57 F.A. Ossendowski Polesie, s. 177-178.

27Hydra rosyjskości, której carska postać na Polesiu, w każdym razie z perspektywy optymistycznego dyskursu polonizacyjno-modernizacyjnego, sytuowała się już w przeszłości, aktualizowała się jednakowoż pod nową, współczesną postacią. Jak objaśnia samozwańczy znawca „duszy ludności poleskiej”, wpływowy mitotwórca Ferdynand Antoni Ossendowski, ludność ta była „długo trzyman[a] w ciemnocie przez urzędników rosyjskich i zatruwan[a] wrogą dla Polski propagandą carskiego systemu, a po nim – w równym, a może w większym jeszcze i aktywniejszym nawet stopniu – przez rząd sowiecki”. Trucizna ta przejawiała się m.in. w „kilkuletni[ej] «działalnoś[ci]» band dywersyjnych, złożonych z naiwnych chłopów poleskich, podburzanych przez komunistów”57. W interpretacji autora monografii wsi Czudzin w powiecie łuninieckim, studenta WSH Rudolfa Roleckiego, nie ma mowy o naiwności chłopów; przeciwnie – postrzega się ich jako wyrachowanych:

• 60 Nawiązuję tu do tytułu popularnej broszurki W poleskiej kniei, wydanej przez Koło Krajoznawcze Uczn (...)

29A więc polityka oswajania dzikusa-Pigmeja „z poleskiej kniei”60/„polskiej dżungli”. Oswajania przez uświadomienie „ludności tego bagienno-leśnego kraju”, co leży w jej żywotnym interesie, bo sama tego nie wie. To jasne: owym najlepiej pojętym własnym interesem jest podporządkowanie się. Silniejszemu. Relacja dominującej większości i podporządkowanej mniejszości jest w polskim dyskursie o Poleszuku wyrażana m.in. za pomocą figury „podnoszenia”. „Podnoszenia” na „wyższy” poziom cywilizacji oraz kultury podmiotu, który najpierw się symbolicznie i faktycznie poniżyło i wyzuło z praw (zauważmy: ich ziemia jest ledwie ziemią „zaludnioną przez nich”). Jak ujął to dyrektor Zakładu Doświadczalnego Uprawy Torfowisk pod Sarnami, Bronisław Chamiec: „Gospodarcze podniesienie

• 61 Dyskusja po referacie Józefa Obrębskiego, s. 325.
• 62 M. Marczak Ze spostrzeżeń nad Poleszukami, s. 134.

30Polesia to zbliżenie go do poziomu polskiego i do kultury polskiej. […] Poleszucy marzą o wyrwaniu się z błota poleskiego”61. Ale jednocześnie, jakby uzasadniając cytowane wcześniej przeświadczenie Marczaka o poleskim „niesłychany[m] prymityw[ie] […] niedający[m] się podciągnąć”62, dodawał:

• 64 Bywa ona racjonalizowana, jak np. u Marczaka: „Ciężka jest dola Poleszuka od wielu wieków, a kiedy (...)
• 65 „To, co nam jest dane bezpośrednio, to z jednej strony Poleszucy z krwi i ciała, tacy, jakimi są rz (...)
• 66 E. Janicka O kontrkulturę – tu i teraz, „Recykling Idei” 2016; http://recyklingidei.pl/janicka-o-ko (...)
• 67 J. Obrębski Legenda leśnych ludzi, s. 443.

31Jednoczesna konieczność i niemożliwość podniesienia Poleszuka z nizin ciemnej i prymitywnej ruskości na wyżyny kulturalnej i cywilizowanej polskości to nierozstrzygalna sprzeczność64. Ów wewnętrzny pat optymistycznego dyskursu i zarazem projektu modernizacji-polonizacji wiąże się z jego punktem dojścia: nieuchronną klęską, która stanowi logiczną konsekwencję części jego założeń. Założeń definiujących „niższość” i „ruskość” Poleszuka jako jego nieusuwalną – a więc niedającą się „ucywilizować” i „zasymilować” – esencję. Tkwi on także w odmowie dostrzeżenia – w miejsce konstruktu mającego reprezentować niekatolickich, niepolskojęzycznych, nienależących do kasty panów mieszkańców pogranicza Białorusi i Ukrainy – „Poleszu[ków] z krwi i ciała”65. W odmawianiu mieszkańcom Polesia podmiotowości, czyli poddawaniu ich procesowi „modernizacj[i] przeciw emancypacji”66. W tym, że nie chodziło o Poleszuka; jak zawsze, chodziło o Polaka. O jego, konstruowany w lustrzanym odbiciu, autowizerunek. Jeszcze raz Obrębski: „Czymkolwiek […] [Poleszuka] uczynimy – chochołem […], małpoludem, herosem czy wreszcie (i kiedyż to nastąpi?) zwyczajnym ludzkim człowiekiem, równym nam i nam podobnym – o jednym powinniśmy pamiętać: nie będzie on nigdy w tym powszechnym micie, który o nim utworzyliśmy czy jeszcze tworzyć będziemy, wiernym odbiciem rzeczywistości, lecz wizerunkiem własnym nas samych”67.

• 68 P. Bourdieu, L. Wacquant Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, przeł. A. Stawisz, Oficyna Naukowa (...)
• 69 E. Janicka O kontrkulturę – tu i teraz (10.04.2017).

32Konstytutywnym rdzeniem autowizerunku Polaka jest pozycja dominująca (inaczej: pańskość) wobec społecznych i symbolicznych partnerów. By mogła się wyrażać w postaci symbolicznej i realnej przemocy, musi konstruować jej obiekty. Obiekty pogardy i dyskryminacji: zdegradowane, wykluczone, odczłowieczone. Wobec takich obiektów Polak, „zdominowany przez swą własną dominację”68, może czuć się panem. I zarazem ich realizującym misję cywilizacyjną dobroczyńcą. Trzeba powtórzyć za Elżbietą Janicką: „W tej sytuacji dyskryminacja nie wyraża patologii, lecz normę społeczną, jest stanem pożądanym i moralnie prawomocnym”69.

• 70 W. Pawlak Naród bagienny, s. VI.

33Jak wskazał cytowany już Pawlak, Poleszukowi należy uświadamiać, na czym polega jego własne dobro, ponieważ sam sobie tego uświadomić nie umie. Nie jest to tylko perspektywa polskich cywilizatorów działających w okresie międzywojennym: „[a]dministracj[i] polsk[iej], […] wojska i szkoły, [przy] współprac[y] ludności polskiej osiadłej na Polesiu, [które] wykonały już w tej dziedzinie niezmiernie doniosłą pracę”70. To dawny koncept, logicznie spójny z szerszym dyskursywnym (i faktycznym) spektrum ubezwłasnowolniania mieszkańców Polesia. Z trwałym kolonialno-paternalistycznym ukierunkowaniem polskiego dyskursu o Poleszuku. Najwyższa pora zapytać, czy w związku z tym „Poleszuk” – emblematyczny chłop pańszczyźniany, prymitywne bydlę robocze i ruski dzikus – w ogóle ma pojęcie, kim jest.

• 71 Autor tekstu jest w błędzie: spis z 1931 roku nie uwzględniał pytania o narodowość. Zamiast niego f (...)
• 72 M. Marczak Ze spostrzeżeń nad Poleszukami, s. 132.

34Kolonialny dyskurs o Poleszuku, jak każdy mit, nie martwi się o własne sprzeczności. Choć swemu obiektowi przypisuje esencjalną ruskość, stale ponawia pytanie – tu w ujęciu Marczaka: „Któż to jest Poleszuk? Jakiej narodowości? On sam tego nie wie i w r. 1931 wpisało się 63% jego współziomków w odpowiedniej rubryce narodowościowej jako «tutejsi»71, a więc nie Ukraińcy, nie Białorusy i nie Polacy, choć każda z tych nacyj wpisuje ich na swoje konto”72.

• 73 Cyt. za: O. Kolberg Białoruś – Polesie. Dzieła wszystkie, t. 52, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, W (...)

35Motyw nieświadomości chłopów poleskich w odniesieniu do własnej tożsamości ma podobnie długą tradycję jak cały dyskurs dehumanizujący Poleszuka. Byli oni już przez dawne autorytety diagnozowani jako „lud bez nazwiska”, ergo, dodajmy, również bez historii. W wykładach paryskich stwierdzał Mickiewicz: „Kiedy ludy sławiańskie pograniczne dawno już walczyły, miały wodzów i dawały się poznać cudzoziemcom, na Polesiu siedziały plemiona pobratymcom nawet zaledwie znane, bez wodzów, bez politycznych podziałów, a często bez szczególnych nazwisk”73.

• 76 Wschodniosłowiańskiemu spektrum językowemu przypisano poza tym cztery opcje, które można było wybra (...)
• 77 Zdaniem Obrębskiego nie była to kategoria emiczna: „Miejscowi [lub] tutejsi jako określenie języka (...)
• 78 J. Obrębski Dzisiejsi ludzie Polesia, w: tegoż Polesie, s. 305. I dalej: „We [współczesnym] stanie (...)

39Tę społeczno-kulturową oczywistość wykorzystała politycznie administracja II RP, wprowadzając do drugiego spisu ludności w 1931 roku, wyłącznie na użytek mieszkańców województwa poleskiego, opcję określania tożsamości przez wskazanie języka ojczystego w kategoriach nienarodowych – rubrykę „tutejszy”76. Deprecjonującą funkcję tej kategorii, obok jej teoretycznych inspiracji dla socjologii narodu, dostrzegał Obrębski. „Jak to” – zapytywał ironicznie – „więc ten anonimowy człowiek pogranicza ukraińsko-białoruskiego, figurujący w oficjalnym spisie ludności w niesławnej rubryce «tutejszych»77, ma mieć aż tak wielkie znaczenie dowodowe w kwestiach, dotyczących wielkich współczesnych narodów?”78. Odpowiedź twierdzącą przyniosły jego materiałowe i teoretyczne studia dotyczące procesów narodotwórczych; w powszechnym obiegu przeważały jednak stare, bezkrytycznie powielane klisze. Jak bezpośredni ciąg dalszy wywodu z „Dziennika Poznańskiego” brzmi późniejsza o pół wieku wypowiedź Tołpy:

• 80 W tych samych kategoriach dyskurs o Poleszuku postrzega go w perspektywie diachronicznej, por.: „[N (...)
• 81 Taki był polityczny cel, stojący za użyciem w spisie powszechnym kategorii „tutejszości”. Spośród w (...)

40Oglądany przez pryzmat polskiej misji cywilizacyjnej na „kresach” Poleszuk-nikt to czysta karta do zapisania, bezkształtna materia do ulepienia80. Ulepienia czego? Kogo? Czy wreszcie człowieka, skoro człowiekiem nie jest? Jeżeli człowieka, to jakiego? Czy na obraz i podobieństwo lepiącego, czy może według innego wzoru? Zasadnicze pytanie brzmi zatem: czy z „tutejszego” da się zrobić Polaka?81

• 82 Janion proponuje koncept „angelizacja Polski”, współzależny z „satanizacją jej prześladowców” (w te (...)

41Koncept „biernej”, „bezkształtnej” i nieświadomej siebie masy to podstawowa kategoria nacjonalistycznego dyskursu modernizacyjnego. Właśnie na założeniu o „braku wyraźnego oblicza narodowego” wschodniosłowiańskich „mas” chłopskich, które budowało oczywistość uzasadniającą polską dominację i zarazem pozwalało widzieć ją w kategoriach troski, dobroczynności i misji, opierał się polityczny program polonizacji ludności Polesia (i nie tylko) w II RP. Propaganda tej polityki szczodrze korzystała z klisz upowszechnianych przez dyskurs o Poleszuku. Jak w poniższej próbce, w której oprócz „mas” spotykamy i „prymitywizm”, i opozycję niższy – wyższy, i fantazmat nieposzlakowanej, integralnie pozytywnej „kultury polskiej”82. Mówi jeden z aktywnych twórców i wykonawców tej polityki, minister spraw wojskowych, generał Tadeusz Kasprzycki:

• 84 F.A. Ossendowski Polesie, s. 20.
• 85 K. Pruszyński Kiełkowanie na bagnie, s. 107.
• 86 M. Marczak Ze spostrzeżeń nad Poleszukami, s. 132-133.

42Ten kolonialno-propagandowy dyskurs – i spleciona z nim praktyka polityczna – zdaje się optymistycznie zakładać i wierzyć, że „osobliwy typ człowieka bagien i puszczy”84, czyli beznarodowy dzikus, da się oswoić: poprzez proces cywilizowania przetworzyć, niechby i przemocą, w Polaka. Stąd, na przykład „fabryk[a], która zmienia […] leśnych ludzi w najmłodszy proletarjat Europy”85. Dlatego, inny przykład: „już u dorastającej młodzieży, która przeszła przez szkołę, język zawiera 40-50% polszczyzny. Czy wobec tego za jedno ćwierćwiecze Polesie nie stanie się polskim obszarem gwarowym, takim na wschodzie, jak kaszubski na północy, a podhalański na południu?”86. Także, jak w apologetycznej narracji w trybie faktów dokonanych:

• 88 Taki tytuł nosi artykuł Wacława Pawlaka.

43Czyż odbiorca tej propagandy sukcesu mógł wątpić, że naród bagienny88 rzeczywiście można przekształcić w naród polski?

• 89 Domena Kaina i Chama to zaproponowane przeze mnie kategorie analizy wizerunku chłopa, sygnalizujące (...)
• 90 F.A. Ossendowski Polesie, s. 147.
• 91 Drugi wariant: ciemny i prymitywny, nie chce wiedzieć, kim jest: „Od blisko stu lat pop wbija mu w (...)

45Dlatego motyw „człowieka/ludu bez imienia” musi być i jest semantycznie splątany z innymi cechami wizerunku chłopa-dzikusa: niewolniczą chytrością/przebiegłością („domeną Kaina”) i zwierzęcym brakiem kultury („domeną Chama”)89. W dyskursywnych realizacjach międzywojennych polskich „poleszukologów” splątanie to występuje w charakterystycznej figurze nieprzyznawania się do tego, kim się jest. Innymi słowy: w postaci insynuacji, że „Poleszuk” – który „posiada charakter nieufny, mrukliwy, mściwy i nieraz drapieżny”90 – ukrywa swoją tożsamość91. W niecnych, co chyba nie ulega wątpliwości, celach. Antypolskich?

• 92 F.A. Ossendowski Polesie, s. 74.

46W ujęciu niezawodnego Ossendowskiego insynuacja ta brzmi: „nie przyznawali się do żadnej narodowości, a nawet wiary, z uporem powtarzając, że są… Poleszukami”92. W dyskursie quasi-naukowym, przybierającym pozory obiektywności, jak u Pawlaka:

• 94 Por. A. Engelking „Poleszuk” odczłowieczony.

47Poleszuk podaje się za kogoś innego: a więc ukrywa się przed Polakiem, kamufluje, maskuje, przybiera inną tożsamość. To nie dziwi – naturę esencjalistycznego Poleszuka cechuje wszak chytrość, przebiegłość, podstępność, oszukańczość, co sprawia, że wraz z esencjalistycznym Żydem sytuują się wśród symbolicznych potomków Judasza94. W odniesieniu do Polaka taki rodowód byłby nie do pomyślenia.

• 95 F.A. Ossendowski Polesie, s. 151.
• 96 Przykład dyskursu polskiej charakterologii narodowej dotyczącego Rosji: „Jak przedtem była bierność (...)

48Optymistyczny wariant dyskursu nacjonalistyczno-modernizacyjnego, kontynuujący oświeceniowo-pozytywistyczny paradygmat „oświecania ludu”, zakładał, że przednowoczesna dzika zwierzyna – inaczej: gotowa do rzezi „kozaczyzna” – przekształcona w indyferentną narodowo masę, podda się z czasem procesowi uczłowieczania. Czyli: zasymiluje do polskości. To złudny optymizm. Wystarczy bowiem byle impuls, byle pretekst – i oto bierna masa pokazuje kły i pazury. Mamy bowiem przed sobą „mieszkańców bagien i puszcz […] ni to łoś – nieufnych, ni to ryś – drapieżnych, zawsze tajemniczo milczących, jak olbrzymie ryby zlewiska dnieprowego, a w porywie rozpaczy i gniewu – wściekłych i groźnych, jak niedźwiedź, z barłogu zimowego zruszony”95. Nie łudźmy się: bierność jest tylko maską dzikości96. Wrogiej dzikości.

• 97 J. Weyssenhoff Pamiętnik generała Jana Weyssenhoffa, s. 16.
• 98 F.A. Ossendowski Polesie, s. 28.
• 99 R. Rolecki Czudzin, wieś powiatu łuninieckiego, s. 211.

49Czyżby za dzikim zwierzęciem i nierozumnym bydlęciem – nieczłowiekiem, który nie wie, kim jest – majaczył ktoś „uzbrojony nożami”97? A noże, wiadomo, można wbić w plecy. Polakowi. „Ileż to podświadomych, we krwi pozostałych wspomnień działa tu nieprzerwanie, to słabnąc, to znów wybuchając z nową siłą i popychając do czynów rozpaczliwych lub szalonych. Na każdym tu kroku czają się cienie pradziadów […], szepcą o gwałcie strasznym i zemsty żądają od prawnuków”98. Czyż może więc zaskakiwać, że „[w] głębi ducha każdy z nich oczekuje przyjścia bolszewików”99?

• 100 Zasadę tę dosadnie wyraża znane przysłowie: Smaruj chłopu dupę miodem, będzie zawsze śmierdzieć smr (...)
• 101 J. Obrębski Dzisiejsi ludzie Polesia, w: tegoż Polesie, s. 313.
• 102 J. Obrębski Pańska szkoła i mużyckie dzieci, s. 353.
• 103 J. Obrębski Dzisiejsi ludzie Polesia, s. 294. I dalej: „Wykształcony w tej sytuacji wizerunek Polak (...)

53Reprezentujący polskie państwo i polską kulturę cywilizator i polonizator musiał, wskutek przemożnej siły nieuświadomionych wzorów kultury, dochodzić do wniosku, że Poleszuk nie tylko był, ale też jest i pozostanie Poleszukiem100. Jego nieredukowalna nieoswajalność to bowiem w ostatecznym rozrachunku nic innego niż antypolskość. Fakty przekonywały o słuszności tego wniosku: w polskiej polityce wobec wschodniosłowiańskich mniejszości w latach 30. narastała przemoc. Obrębski, obserwując i analizując te procesy, konstatował pojawienie się w stosunkach polsko-poleskich „koncepcji wroga narodowego”101. W jego pismach czytamy: „Chłop oczom polskiego inteligenta i półinteligenta, polskiego pana i podpanka, objawiał się tutaj nie jako swój, ale jako obcy, wróg panów polskich i wróg państwa; i nie w krakowskiej sukmanie, nie z dekoracyjnym pawim piórem u polskiej rogatywki, ale […] z nieodłącznym kołtunem na głowie”102. Reguła ta musiała działać w obie strony. Formował się i poleski stereotyp wroga: „Wrogami chłopa stają się już nie «pany», definiowani w kategoriach klasowych, lecz «Polaki», naród panów i podpanków, w których – zgodnie z tradycyjnymi wyobrażeniami Lacha-ciemięzcy – upatruje Poleszuk sprawców swoich krzywd i aranżerów hniotu, to znaczy ucisku”103.

• 104 E. Janicka O kontrkulturę – tu i teraz.

55Polski dyskurs o Poleszuku – jedna z odmian polskiego dyskursu dyskryminacyjnego i zarazem istotny nurt polskiego dyskursu kresowego – demonstruje, że ruscy chłopi, przodkowie współczesnych Ukraińców i Białorusinów, dobrze znani polskiej tradycji jako dzicz, czerń i bydło, nie mają i nie mogą mieć w sobie nic z Piasta. Poleszuk musi pozostać nieoswojony, czytaj: wykluczony z polskości. Wykluczony podwójnie: jako chłop (dzikus bez kultury) i jako ruski (prawosławny, chochoł, bolszewik). Tego domaga się, jak ujęła to Elżbieta Janicka, polska „wspólnotowa rama społeczno-kulturowa, na którą składają się: doksa etniczno-religijna i doksa antykomunistyczna”104. I tego, konsekwentnie, domaga się konstruowany w tej ramie, wokół różnicy narodowej i klasowej, narcystyczny autowizerunek Polaka-pana. Widać go, na wylot i bez reszty, w „nieuświadomionym i wiernym odbiciu” figury „Poleszuka”.