• 1 A. Biernacki Trzydziestolecie śmierci Stanisława Pigonia, „Kultura” 1998 nr 12, s. 134.
• 2 Zob. np.: C. Kłak Stanisław Pigoń. Szkice do portretu, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w R (...)
• 3 Warto przypomnieć, że Pigoń należał do grona sygnatariuszy Listu 34, wyrażającego skierowane do wła (...)
• 4 Z. Stefanowska Stanisław Pigoń jako badacz Mickiewicza, w: Stanisław Pigoń. Człowiek i dzieło. Char (...)

1Wielki uczony, w każdym odruchu – patriota”¹ – to formuła, która najbardziej zwięźle wyraża dominującą współcześnie ocenę naukowych i obywatelskich zasług Stanisława Pigonia², bez wątpienia jednego z najważniejszych historyków literatury polskiej w XX wieku oraz znaczącej postaci szeroko rozumianego polskiego życia publicznego³. Mianem „największego w naszej kulturze badacza Mickiewicza” określiła Pigonia Zofia Stefanowska⁴. Ta, wypowiedziana już prawie przed półwieczem, w najwyższej mierze kompetentna opinia nie straciła, jak się zdaje, aktualności. Doniosłość wielu osiągnięć historycznoliterackich i edytorskich Pigonia, nie tylko zresztą w zakresie studiów nad Mickiewiczem, nie ulega kwestii, nie jest też w żadnym razie moją intencją ich umniejszanie.

• 6 Na temat „kodeksu naukowego” Pigonia oraz jego „umiłowania prawdy” zob.: F. Ziejka Profesor z Kombo (...)
• 7 Wyjątek wśród współczesnych prezentacji Pigonia, niekiedy już niemalże hagiograficznych, stanowi ro (...)
• 8 E. Prokop-Janiec Literatura i nacjonalizm. Twórczość krytyczna Zygmunta Wasilewskiego, Universitas, (...)

3W niniejszym tekście chciałbym spojrzeć na Stanisława Pigonia inaczej, niż się to zazwyczaj dzisiaj czyni, wyjść poza utrwalony zwłaszcza po 1956 roku i a posteriori rozciągnięty na wcześniejszą jego biografię wizerunek (osobno) wybitnego uczonego w mocnym, pozytywistycznym rozumieniu tego pojęcia – „niestrudzonego orędownika prawdy”⁶, oraz (osobno) nieposzlakowanego obywatela-patrioty⁷. Proponuję mianowicie potraktować twórczą i publiczną działalność Pigonia jako programową i pragmatyczną całość, jego samego natomiast jako przykład figury nowoczesnego intelektualisty, ściśle łączącego w swej pracy zawodowej „misję intelektualną i misję polityczną”⁸, postać czynnie zaangażowaną, również na polu działalności naukowej, w ideologiczne i polityczne konflikty swojego czasu.

• 9 Z. Stefanowska Stanisław Pigoń jako badacz Mickiewicza, s. 131.

4Bez wątpienia zdarzyło się wielokrotnie w dorobku naukowym Pigonia tak, że – nawiązuję tutaj do słów Stefanowskiej o jego młodzieńczej interpretacji Mickiewiczowskich Ksiąg narodu i pielgrzymstwa – historyk brał górę nad pedagogiem narodowym i dlatego odnosił poznawcze sukcesy⁹, błędne byłoby jednak przekonanie, że uczony ten zawsze, gdy wypowiadał się w trybie naukowym, odkładał zupełnie na bok swoje zdecydowane poglądy moralne i polityczne. Przeciwnie, w znacznej mierze również jego praca historycznoliteracka, a nawet filologiczna podlegała silnym pozanaukowym determinacjom, zarówno w zakresie wyboru tematów, jak i sposobów ich opracowywania.

• 10 J. Kwiatkowski O pisarstwie Stanisława Pigonia. Rekonesans, w: Stanisław Pigoń. Człowiek i dzieło, (...)

5W centrum swojego artykułu stawiam tezę, że obszerna, wielorodzajowa: naukowa (historycznoliteracka, tekstologiczna, edytorska), krytycznoliteracka i publicystyczna oraz pamiętnikarska twórczość Pigonia stanowi spójną, wyraziście ideologicznie i politycznie zorientowaną jedność w stopniu niepomiernie większym, niż się to zazwyczaj uważa. Również specyficzny, wypracowany z talentem pisarskim język, „sławny styl”¹⁰ tekstów naukowych, publicystycznych i wspomnieniowych Pigonia winien być – komplementarnie – interpretowany jako funkcja ideowo-politycznego programu uczonego, a nie tylko artystyczny naddatek czy literacki ornament.

• 11 Na ten temat zob.: F. Ziejka Stanisław Pigoń mniej znany, s. 26-35. W tekście tym wspomina się m.in (...)
• 12 Na temat Sporu o Mickiewicza Żółkiewskiego zob. M. Kwapiszewski Od marksizmu dogmatycznego do human (...)

6Zasadę tę odnoszę do całej działalności naukowej i publicznej Pigonia, w stopniu najwyższym dotyczy ona jednak okresu do roku 1948, kiedy to pod wpływem okoliczności politycznych jego obecność w życiu naukowym i kulturalnym uległa na kilka lat znacznemu ograniczeniu. Od pierwszych chwili Polski Ludowej uczony stał się, indywidualnie oraz jako reprezentant szerszego środowiska (polonistyki krakowskiej, profesury Uniwersytetu Jagiellońskiego czy w ogóle „nauki burżuazyjnej”), adresatem oskarżeń i ataków politycznych¹¹. Wśród autorów krytycznych wobec Pigonia opinii szczególne miejsce zajmował Stefan Żółkiewski jako PPR-owski organizator życia naukowego, jeden z czołowych propagatorów programu tzw. marksistowskiego przełomu w badaniach literackich – główny antagonista, żeby nie powiedzieć, „czarny charakter” we współczesnych przedstawieniach biografii znakomitego mickiewiczologa. Spuścizna narodowego wieszcza stanowiła zresztą jedno z pól konfrontacji obu polonistów, a interpretacje Pigonia stanowiły ważny składnik „burżuazyjnej” tradycji badawczej, z którą zmagał się Żółkiewski w swym rewizjonistycznym Sporze o Mickiewicza (Wrocław 1952)¹².

• 13 Zob. np. następujące artykuły Żółkiewskiego: Próba diagnozy, „Kuźnica” 1945 nr 12; Czy w Polsce sza (...)
• 14 [S. Żółkiewski] żłk. Laudator czasów saskich, „Kuźnica” 1947 nr 2; [S. Żółkiewski] żłk Myśl w obcęg (...)

8W swej obfitej publicystyce z lat 1945-1948 Żółkiewski, przede wszystkim na łamach „Kuźnicy”, wielokrotnie nawiązywał do sytuacji panującej w polskim życiu publicznym, w tym akademickim lat 30.¹³ Ówczesny ostry konflikt z dążącą do ideologicznej i politycznej hegemonii polską prawicą nacjonalistyczną i antysemicką stanowił dla niego i jego współpracowników z kręgu łódzkiego tygodnika kluczowe, potwierdzone przez wojenną katastrofę doświadczenie polityczne, jedną z zasadniczych motywacji ich opowiedzenia się po stronie komunizmu oraz negatywny punkt odniesienia dla formułowanego przez pismo projektu radykalnego przekształcenia konserwatywnego i nacjonalistycznego habitusu, jaki w opinii autorów „Kuźnicy” charakteryzował przytłaczającą część polskiej inteligencji. Wypominając Pigoniowi czy innym akademikom, np. Wacławowi Borowemu¹⁴, przedwojenne zaangażowanie po stronie narodowej prawicy, nie atakował więc Żółkiewski, jak to się dzisiaj zazwyczaj przedstawia, polskiej kultury w ogóle, lecz tylko jej pewną, we własnym przekonaniu, wynaturzoną postać. Przy tym, co interesujące, bynajmniej nie kwestionował naukowych kompetencji Pigonia, wręcz przeciwnie, wyrażał się o nich z najwyższym uznaniem. W polemice z broniącym krakowskich polonistów przed politycznymi zarzutami autorem „Tygodnika Powszechnego”, ukrytym pod kryptonimem KJW (Antonim Gołubiewem), pisał:

• 16 Chodzi o samokrytykę, jaką Żółkiewski złożył podczas przełomowego plenum KC PPR (31.083.09.1948 r.) (...)
• 17 Zob. zwłaszcza: S. Żółkiewski, Stare i nowe literaturoznawstwo. Szkice krytyczno-naukowe, Zakład Na (...)
• 18 J. Connelly, T. Suleja „Projekt reformy personalnej polonistyki uniwersyteckiej” Stefana Żółkiewski (...)

9Opinię swoją Żółkiewski poniekąd powtórzył w „Tajnym projekcie reformy personalnej polonistyki”, skierowanym w grudniu 1950 roku do władz partyjnych. Mając za sobą ryt stalinowskiego przejścia¹⁶, mówił już wówczas zauważalnie innym głosem niż przed 1948 rokiem. Posługując się żdanowowską wykładnią partyjnej filozofii i metodologii nauk humanistycznych, poddawał wszechstronnej krytyce już nie tylko nacjonalistycznie zaangażowanych polonistów, lecz wszystkich niemarksistowskich przedstawicieli „burżuazyjnego literaturoznawstwa”¹⁷, w tym także bliskiego sobie Manfreda Kridla – przedwojennego patrona nowoczesnej nauki o literaturze i heroicznego obrońcy wartości demokratycznych na faszyzujących się uniwersytetach. W owym projekcie reformy personalnej polonistyki przy nazwisku Pigonia Żółkiewski napisał: „[wiek] 65 lat, nie przestawi się, należy go odsunąć od pracy uniwersyteckiej, przy filologicznej pracy edytorskiej będzie cenny”¹⁸.

• 19 Specyfikę stalinizmu w polskim życiu naukowym, przebiegającego łagodniej niż w krajach sąsiednich, (...)
• 20 Kubacki zrobił doktorat u Pigonia w 1937 roku, po wojnie został aktywnym „towarzyszem drogi” poloni (...)
• 21 Na przykład w 1951 zostaje przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego Dzieł Kazimierza Brodzińskiego, w (...)

10Opinia ta zaważyła na dalszych losach zawodowych Pigonia w okresie polskiego stalinizmu, ostatecznie jednak, chociażby pod pretekstem osiągnięcia wieku emerytalnego, nie pozbawiono go etatu na uniwersytecie i możliwości wykładania¹⁹. Na początku 1953 roku, w związku z zarządzoną przez władze partyjne reorganizacją struktury wydziału, utracił natomiast kierownictwo katedry na rzecz Wacława Kubackiego²⁰ (jako kierownika świeżo powołanej zespołowej Katedry Historii Literatury Polskiej), zostając kierownikiem Zakładu Literatury Staropolskiej. Dodajmy, że w kwietniu 1952 roku, a więc w szczycie polskiego stalinizmu, dekretem prezydenta RP Bolesława Bieruta mianowano go członkiem tytularnym (w praktyce niższa ranga niż członkostwo czynne; członkostwo rzeczywiste uzyskał w styczniu 1957 roku) nowo powołanej Polskiej Akademii Nauk oraz wkrótce potem, decyzją Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego, członkiem Rady Naukowej Instytutu Badań Literackich PAN. Nie został więc w ogóle usunięty z życia akademickiego, poddano go natomiast swego rodzaju kurateli politycznej, czego konsekwencją było ograniczenie jego działalności naukowej, przynajmniej publicznie prezentowanej, do prac uważanych za mniej wrażliwe ideologicznie, przede wszystkim właśnie filologicznych, tekstologicznych i edytorskich²¹. Położenie uczonego poprawiało się wraz z postępami tzw. odwilży, a po 1956 roku podlegało tym samym regułom, jakie obowiązywały wobec całej kultury i nauki w gomułkowskiej Polsce. Już w 1955 roku otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia za całokształt pracy naukowej ze szczególnym uwzględnieniem edycji Listów Mickiewicza oraz jedno z najwyższych odznaczeń w PRL – Order Sztandaru Pracy I klasy. W 1958 roku otwierał, jako przewodniczący Komitetu Organizacyjnego i przewodniczący Zjazdu, postalinowski Zjazd Polonistów. Jak pisze Andrzej Biernacki,

• 23 K. Ratajska „Trud” życia młodego Pigonia (Stanisław Pigoń w okresie przynależności do Eleusis), w: (...)

12Neomesjanistyczne juwenilia Pigonia, jego pierwsze opublikowane świadectwa fascynacji romantyzmem polskim, w tym zwłaszcza twórczością i biografią Mickiewicza jako „bohatera i zbawiciela narodu, proroka i pomazańca Bożego” omówiła Krystyna Ratajska²³. W tym samym duchu utrzymane są także pierwsze książki Pigonia: O „Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego” A. Mickiewicza (Kraków 1911) i Do podstaw wychowania narodowego (Kraków 1917), wyraźnie już wytyczające kierunek jego późniejszej, dojrzałej działalności naukowej, jej główne tematy i sposoby ich ujęcia. O ideowej ciągłości dorobku naukowego Pigonia pisała Stefanowska:

• 25 M. Janion Sprawa Pigonia…, s. 169-170.
• 26 Adama Mickiewicza Dzieła wszystkie, t. 4: Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szla (...)
• 27 S. Pigoń „Pan Tadeusz”. Wzrost, wielkość i sława. Studium literackie, Wydano z zasiłku Funduszu Kul (...)
• 28 S. Pigoń Zawsze o Nim. Studia i odczyty o Mickiewiczu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1960, s. 8.
• 29 S. Pigoń Władysław Orkan. Twórca i dzieło, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1958.

13Twórczość naukowa Pigonia w latach 20. również w znacznej mierze pozostawała po wpływem młodzieńczych, elsowskich wtajemniczeń moralnych i narodowych. Na interesujące go wówczas zagadnienia ruchu filareckiego i filomackiego oraz towianizmu spoglądał także, jeśli nie przede wszystkim, przez pryzmat własnych doświadczeń formacyjnych. Poznanie naukowe było dla niego nierozerwalnie sprzęgnięte z wychowaniem moralnym, etyczna instrumentalizacja literatury i nauki stanowiła nieodłączną funkcję jego twórczości zarówno wówczas, jak i w ogóle²⁵. W latach 20. Pigoń rozwinął także działalność edytorską i tekstologiczną nad twórczością Mickiewicza, której jednym z efektów było wydanie Pana Tadeusza w I serii „Biblioteki Narodowej” (nr 83, Kraków 1925) ze wstępem i komentarzami uczonego. Stało się ono podstawą sejmowej edycji arcydzieła w setną rocznicę jego publikacji²⁶ oraz naukowej monografii poematu, opublikowanej przez Pigonia także w 1934 roku²⁷. Książka ta uznawana jest za najważniejszą w jego badawczym dorobku, chociaż wzbudziła też pewne kontrowersje, do czego jeszcze powrócę. Należy ona do najobszerniejszych dzieł uczonego, zazwyczaj stroniącego od dużych form naukowych, preferującego natomiast mniejsze gatunki wypowiedzi, których pierwodruki zamieszczał w czasopismach naukowych oraz – bardzo często – w prasie skierowanej do szerokiego odbiorcy, wielokrotnie nawet w gazetach codziennych. Dopiero wtórnie „zgromadzone z rozproszenia”, poddane „uważnej kontroli, w miarę potrzeby także rozwinięciu”²⁸, przedrukowywane były, czasami po wielu latach, w postaci książkowej. Taka jest właśnie geneza prawie wszystkich autorskich tomów Pigonia, tych nawet, które przybierają postać monografii, jak np. jego dzieło o Władysławie Orkanie²⁹. Publikacja w ogólnodostępnej prasie zwiększała zakres oddziaływania tekstów Pigonia poza sferę akademicką, co niewątpliwie było zamierzonym celem autora, praktycznym przejawem ideologicznej, narodowo-wychowawczej intencji jego twórczości.

• 30 Zob. np. tekst O kulturę wsi polskiej, w: S. Pigoń Do podstaw wychowania narodowego, ze słowem wstę (...)
• 31 S. Pigoń Na drogach i manowcach kultury ludowej. Szkice, Spółdzielnia Wydawnicza „Wieś”, Lwów 1939.
• 32 Najważniejsze z nich to: S. Pigoń Zarys nowszej literatury ludowej (przed rokiem 1920), Zakład Naro (...)
• 33 S. Pigoń Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości, z przedmową F. Bujaka, Spółdzielnia Wydawnicza „ (...)

14Ważny składnik działalności uczonego w latach 30. stanowiła publicystyka kulturalna i literacka, zamieszczana na łamach rozmaitych ogólnopolskich i lokalnych wydawnictw periodycznych i prasy codziennej, traktowana dzisiaj zazwyczaj jako osobny i poboczny składnik jego dorobku, rzadko rozpatrywany łącznie z jego twórczością naukową. Dotyczyła ona problematyki szeroko rozumianej kultury ludowej, a więc zagadnienia przewijającego się przez pisarstwo Pigonia od samego początku³⁰, wtedy jednak szczególnie mocno wyeksponowanego, silnie też określonego przez ówczesny kontekst społeczny i polityczny. Znaczna część owych publikacji została następnie, zgodnie ze zwyczajem Pigonia, przedrukowana w postaci książkowej³¹. Dopełnieniem tego nurtu twórczości uczonego są przygotowane w trakcie okupacji pozycje dotyczące historii polskiej literatury ludowej³² oraz napisany również podczas wojny głośny pamiętnik Z Komborni w świat³³, układający się w wychowawczą opowieść o trudnej drodze galicyjskiego ubogiego chłopskiego syna ze społecznych nizin do pełni narodowego obywatelstwa. Jest on tyleż faktograficzną relacją z czasów dzieciństwa i młodości autora, co narracyjnym wykładem jego – współczesnego momentowi pisania wspomnień – stanowiska ideowo-politycznego.

• 35 M. Łuczewski Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja (...)

16Nawiązując do książki Michała Łuczewskiego Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej, można powiedzieć, że tak jak Franciszek Bujak, pierwszy z trzech socjologicznych monografistów tej galicyjskiej/małopolskiej wsi, również Pigoń był, mimo dynamicznego (ewolucyjnego) charakteru jego koncepcji dziejów, przede wszystkim prymordialistą: podobnie „wierzył on, że naród polski jest jeden, moralny i (niemal) nieśmiertelny. Naród stanowił dla niego jedność duchową – jedność myśli (światopoglądu), uczucia (ideałów) i woli (charakteru)”³⁵. Już w jednym ze swoich młodzieńczych tekstów pisał:

• 37 S. Pigoń Sienkiewicz w nowej Polsce, w: tegoż, Na drogach i manowcach…, s. 30.
• 38 Tamże, s. 28.

17Pigoń zresztą zadedykował swoją najważniejszą książkę o kulturze ludowej właśnie Bujakowi, z wielką atencją wspominał także o nim w swoim pamiętniku, poprzedzonym przedmową prekursora polskiej socjologii wsi. Z takiego właśnie, prymordialistycznego stanowiska Pigoń, jako uczony, krytyk, publicysta i pisarz, obserwował minioną i współczesną rzeczywistość Polski, aktywnie angażując się swoją twórczością w „jeszcze nie skończone” „dzieło konsolidowania plemienia polskiego w jednolity blok narodu³⁷” oraz równie aktywnie przeciwdziałając rozmaitym zjawiskom, zagrażającym, w jego mniemaniu, „nieprzerwalności naszego powołania dziejowego”³⁸. Nawiązując do Grobu Agamemnona Juliusza Słowackiego, w taki oto sposób określał ideowo-polityczną stawkę swojej działalności publicznej:

• 40 S. Pigoń „Pan Tadeusz”. Wzrost, wielkość i sława…, s. 60.
• 41 Tamże, s. 194.
• 42 Tamże, s. 195.
• 43 Tamże, s. 192.

18Rozpatrywana w kontekście powyższego stanowiska Pigonia również jego monografia Pana Tadeusza, przedstawianego jako „najpełniejszy wyraz ducha narodowego”⁴⁰ polskiego, okazuje się tyleż filologiczno-historycznoliteracką rozprawą akademicką, co, jeśli nawet nie przede wszystkim, ukierunkowaną na współczesność i przyszłość dobitną deklaracją ideowo-polityczną. Jest to najwyraźniej widoczne w tych jej częściach, które prezentują interpretację oraz dzieje recepcji Pana Tadeusza. W znaczeniowym centrum arcydzieła lokuje Pigoń, wbrew dotychczasowej tradycji rozumienia utworu, motyw zaścianka szlacheckiego, „rdzennej komórki ustrojowej narodu”⁴¹, „mikrokosmosu polskości”⁴², przedstawianego jako „rostek przyszłej Polski”, „punkt spojenia dwóch stanów, «szlachty i pospólstwa», tutaj właśnie jednoczących się we wspólnym, zażyłym braterstwie”⁴³.

• 44 Tamże, s. 183.
• 45 O „mierzeniu” przez Pigonia „przemian wsi i chłopa nie skalą jego własnych chłopskich kryteriów, al (...)

19„Nie chłopić szlachty, ale uszlachcić chłopów”⁴⁴ – tak odczytuje Pigoń główną intencję społeczną Pana Tadeusza, w pełni się z nią utożsamiając⁴⁵. Natomiast końcową część swojej książki, poświęconą recepcji poematu, kończy obszerną, kategoryczną w tonie polemiką z, jak to ujmuje, burzycielami polskiego ładu kulturowego, którzy chcieliby

• 49 „[…] Pigoń niejednakowej uwagi udzielił całej twórczości Mickiewicza, uprzywilejował jedne dzieła i (...)
• 50 O możliwych przyczynach tego zaniechania zob. wnikliwe uwagi Stefanowskiej: tamże, s. 131-133.
• 51 S. Pigoń Wstęp, w: A. Mickiewicz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, oprac. S. Pigoń (...)
• 52 S. Pigoń „Pan Tadeusz”. Wzrost, wielkość i sława…, s. 249.
• 53 S. Pigoń Sienkiewicz w nowej Polsce, w: tegoż Na drogach i manowcach kultury ludowej. Szkice, Spółd (...)
• 54 S. Pigoń „Pan Tadeusz”. Wzrost, wielkość i sława…, s. 60.
• 55 Tamże, s. 172.

23W prowadzonych przez Pigonia pracach historycznoliterackich centralną pozycję zajmują badania nad dwoma arcydziełami: Dziadami i Panem Tadeuszem⁴⁹. Ich interpretacja stanowi podstawę zarysowanego przez niego całościowego obrazu życia i twórczości Mickiewicza – narodowego bohatera i wieszcza; obrazu konsekwentnie rozwijanego przez kolejne dziesięciolecia działalności uczonego, od młodości aż do prac ostatnich, chociaż – jak wiadomo – pełnej monografii narodowego wieszcza Pigoń nigdy nie napisał⁵⁰. W jego ujęciu Dziady stają się autobiograficznym dokumentem przemiany poety „w kierunku patriotycznym”, świadectwem „bezwzględnej abnegacji jednostki na rzecz pojętego absolutnie Narodu”, „uwielbienia narodu jako najwyższej instancji uczucia i woli”⁵¹. Pan Tadeusz natomiast – nie tylko powtórzeniem powyższego wzorca formacyjnego w historii Jacka Soplicy/ księdza Robaka, traktowanej zresztą przez Pigonia jako „wykładnik przeżyć i tęsknot samego poety”⁵², ale przede wszystkim, o czym już była tutaj mowa, „wykrystalizowaną” „z dogłębnych dochodzeń istoty charakteru narodowego polskiego”⁵³ owej wspólnoty plemiennej idealną wizją, „najpełniejszym wyrazem ducha narodowego”⁵⁴, „najbardziej z dotychczasowych wieczystą pieśnią o ojczyźnie”⁵⁵.

• 56 Tamże, s. 259.

24Przedstawiona przez Pigonia historia powstawania utworu „z niedużego początkowo zawiązku sielanki, poprzez opowieść poetycką o heroicznej pokucie, aż do ogromnego poematu narodowego”⁵⁶ to zarazem dzieje duchowego wzrostu samego Mickiewicza, zgodnie z wyznawaną przez uczonego zasadą jedności genetycznej biografii twórcy i jego dzieła:

• 58 Tamże s. 252.
• 59 Tamże, s. 247.

25W ujęciu tym Pan Tadeusz staje się, również w jego wymiarze filologiczno-genetycznym, świadectwem „bolesnej kalwarii ofiary”⁵⁸, dokumentem odbytej przez poetę duchowej drogi – via perfectionis⁵⁹ do pojednania z Bogiem, do doskonałości:

• 62 „cały ten fenomen rozrastania się koncepcji w toku procesu tworzenia – nie kończy się bynajmniej w (...)
• 63 Tamże, s. 273.

26Zaprezentowana w taki sposób filologiczna geneza utworu pozostaje w pełnej zgodzie ze sformułowaną przez Pigonia uogólnioną wizją Mickiewiczowskiego procesu kreacyjnego, naczelną zasadą całego jego pisarstwa⁶², polegającą na „tworzeniu dzieła kilkoma kolejnymi poderwaniami, coraz bardziej przeistaczającymi skromny pomysł pierwotny”⁶³:

• 65 Na ten temat zob.: Z. Stefanowska Stanisław Pigoń jako badacz Mickiewicza, s. 135-138; H. Markiewic (...)
• 66 J. Kleiner Mickiewicz, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1948, t. 2, cz. 2, s. 179. Cyt. za: Z. Stefa (...)
• 67 Pod wieloma względami tożsamą z wyobrażeniami Pigonia prymordialistyczną „teologię narodu” będzie r (...)

27Dyskusja nad Pigoniową wizją narodzin Pana Tadeusza, krytycznie przyjętą przez innych mickiewiczologów⁶⁵, uparte trwanie uczonego przy swojej koncepcji, wbrew mocnym argumentom na rzecz stanowiska przeciwnego, dowodzącego, iż „Mickiewicz wiedział, że tworzy epopeję – i było to zamiarem jego od pierwszej chwili kształtowania”⁶⁶, pozwala wskazać na inną niż wyłącznie merytoryczna, pozanaukową motywację jego, niektórych przynajmniej, prac filologicznych. Chciałbym mianowicie postawić tezę, że również Pigoniowa filologia, a także biografistyka, podlegała silnym ideologicznym determinacjom, stając się, przynajmniej niekiedy, jak np. w omawianym tutaj niebagatelnym przecież przypadku, bardziej pochodną przyjętej interpretacji, niż jej faktycznym punktem wyjścia. Pozostawała ona mianowicie, jak się zdaje, w ścisłym związku funkcjonalnym z nadrzędną wobec niej katolicką wizją człowieka, współczesną badaczowi tomistyczną antropologią, etyką i socjologią (solidarystyczną koncepcją narodu⁶⁷). Skupiając uwagę na wszystkich owych „poderwaniach”, „wyrastaniach w górę”, „podnoszeniach” i „wyprowadzaniach na coraz wyższe poziomy”, tyleż prezentowała mniej lub bardziej odpowiadającą faktom historię „rozrostu” tekstów Mickiewicza, co, jeśli nie przede wszystkim, amplifikowała konstruowany systematycznie przez Pigonia moralny – w ściśle katolickim, doktrynalnym sensie – obraz twórczości i życia narodowego wieszcza. Ideologicznie zinstrumentalizowane badania filologiczne zostały w ten sposób wprzęgnięte w produkcję narodowo-katolickiego, hagiograficznego (w źródłowym znaczeniu tego terminu) wizerunku poety – „duchowego wodza Polski”, tego, który

• 69 Z. Stefanowska Stanisław Pigoń jako badacz Mickiewicza, s. 136. Aktualność swojej interpretacji gen (...)
• 70 S. Sawicki Sacrum w literaturze, „Pamiętnik Literacki” 1980 z. 3, s. 169-182.
• 71 Tamże, s. 177.

28„Organiczność” tego przedstawienia, rozumiana również jako spójność, była dla krakowskiego mickiewiczologa sprawą fundamentalną, zapewne dlatego w sporze o genezę Pana Tadeusza „uczony swoich pozycji nie odstąpił”⁶⁹. Pigoń nie formułował w swych wypowiedziach naukowych i publicystycznych wprost wyrażonych deklaracji konfesyjnych, o swoich związkach z religią i kościołem pisał w tekstach wspomnieniowych. Oczywiście, z racji specyfiki materiału, nad którym pracował, często zajmował się eksplicytnymi lub implikowanymi treściami sakralnymi literatury, otwarte jednak pozostaje pytanie, w jakim stopniu religia, w jej rozumieniu doktrynalnym, stanowiła także niewypowiedzianą metajęzykową podstawę uprawianej przez niego filologii i historii literatury; na ile więc – przyjmuję tutaj rozróżnienie zaproponowane przez Stefana Sawickiego⁷⁰ – uczony zajmował się w swoich pracach „teologią w literaturze”, a na ile, zgodnie z tomistyczną wytyczną sensus catholicus, w istocie praktykował, anachroniczną wobec przedmiotu jego studiów, „teologię literatury”, rozumianą jako podejście, w którym teologiczny „układ odniesienia przychodzi wraz z odbiorcą: czytelnikiem czy badaczem”⁷¹. Kwestię tę do rozstrzygnięcia zostawiam jednak specjalistom.

• 72 W znaczeniu zarysowanym przez Ryszarda Nycza w artykule „Nie leczony, chroniczny pogłos”. Trzy uwag (...)

29Sprawa postzależnościowego⁷² charakteru wsi polskiej, psychospołecznych i politycznych konsekwencji wielowiekowego poddaństwa chłopów, „kompleksu niższości” oraz „nienawiści stanowej” należała do najważniejszych wyzwań, z jakimi musieli się mierzyć organizatorzy nowoczesnego narodu polskiego, ideologowie i politycy. Bujak w swojej pionierskiej pracy pisał:

• 75 S. Pigoń Uwłaszczenie literackie chłopa. W półwiecze „Chama” Orzeszkowej, w: tegoż Na drogach i man (...)
• 76 S. Pigoń Sienkiewicz w nowej Polsce, tamże, s. 19-30. Pierwodruk w: „Myśl Narodowa” 1932 nr 4.
• 77 S. Pigoń Władysław St. Reymont. Rapsod narodu, tamże, s. 134-141. Pierwodruk w: „Tęcza” 1937 nr 1.
• 78 S. Pigoń Zarys nowszej literatury ludowej…, s. 65.

31Owa „kwestia bolesna” to także jeden z kluczowych wątków twórczości Pigonia, określający ideologiczną postać całości jego dzieła, w tym, na przykład, wspomnianej powyżej interpretacji Pana Tadeusza. Stosunek do sprawy chłopskiej to jedno z głównych kryteriów dokonywanych przez niego, jako uczonego lub krytyka, waloryzacji zjawisk literackich, zarówno dawnych, jak i współczesnych, zarówno należących do literatury wysokiej, jak i nieprofesjonalnych. Niezmiernie wysoko oceniał więc Pigoń takich pisarzy, jak Eliza Orzeszkowa⁷⁵, Henryk Sienkiewicz⁷⁶, Władysław Reymont⁷⁷ i Stefan Żeromski, w których widział przede wszystkim rzeczników „literackiego uwłaszczenia” chłopów, włączania ich w całość kultury narodowej. Równie dobrze wypowiadał się o tych pisarzach chłopskich, którzy, jak uważał, wyzbyci resentymentu klasowego, przyczyniali się swą twórczością do tego, by „wyważyć i usunąć, by przepędzić egzorcyzmem włóczącą się po wsi upiorną duszę pańszczyźnianą”⁷⁸, którzy,

• 80 Zob. np.: S. Pigoń, Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości, z przedmową F. Bujaka, Spółdzielnia W (...)
• 81 S. Pigoń Wincenty Witos jako pisarz i mówca, w: tegoż Na drogach i manowcach kultury ludowej…, s. 1 (...)

33Stanowiąca odpowiedź na ponure dziedzictwo przeszłości duma chłopska to nie tylko jeden z powracających postulatów pisarstwa Pigonia, ale także zasadniczy rys jego własnego publicznego wizerunku: polskiego włościanina, który niepomny na krzywdy przeszłości z godnością zajmuje swoje stanowisko w pochodzie historii narodu rozumianego jako organiczna całość. Sprawie psychospołecznych konsekwencji „pańszczyźnianej poniewierki”, wynikających z niewolniczej przeszłości urazów czy resentymentów, oraz potrzebie ich „wykorzenienia” – „przestawienia charakteru” chłopskiego, poświęcił Pigoń sporo miejsca w swoim pamiętniku, powołując się zresztą przy tym na filozoficzne rozpoznania Friedricha Nietzschego i Maksa Schelera⁸⁰. Pomnikowym natomiast przykładem chłopskiej dumy był dla niego Wincenty Witos, który stał się bohaterem obszernej rozprawy uczonego, interesującej również z tego względu, że podejmując w niej, między innymi, ogólniejszy temat „oddziaływania na masy poprzez słowo, mówione czy pisane”, kwestię „słowa, za którym poszły masy”⁸¹, a więc zagadnienie z zakresu politycznej pragmatyki języka i literatury, Pigoń niewątpliwie wyrażał pośrednio również własne stanowisko twórcy społecznie i politycznie silnie zaangażowanego.

• 82 Znaczenie tego, bardzo ważnego w słowniku endecji pojęcia analizuje Prokop-Janiec. W ujęciu Zygmunt (...)
• 83 S. Pigoń Pisarze ludowi na manowcach doktryny, w: tegoż Na drogach i manowcach kultury ludowej…, s. (...)
• 84 Z. Andres Manowce doktryny. O sporze Stanisława Pigonia z radykalnym nurtem literatury ludowej, w: (...)

34W zarysowanym powyżej kontekście ideowo-politycznym i kulturalnym należy interpretować często występujące w pismach Pigonia z lat 30. polemiki z „doktrynerstwem”⁸² marksizmu jako – w jego opinii – ideologii bazującej na klasowym resentymencie wyrastającym z doświadczenia i pamięci chłopskiej niewoli, podsycającej „pomstę”, „duch buntu, mściwą zaciekłość odwetu”⁸³, w rewolucyjny, nihilistyczny sposób kwestionującej historyczną i społeczną jedność wspólnoty narodowej. Zbigniew Andres w artykule poświęconym sporom Pigonia z literacką lewicą o kształt kultury ludowej zauważył, że uczony „swoje opinie wyrażał w tonie niezwykle ostrym. […] używał słów pełnych sarkazmu i goryczy”⁸⁴. Rzeczywiście, sformułowań w rodzaju „krzykliwy, zachłyśnięty nienawiścią doktryner bolszewicki”, „kazańko bolszewickie” itp., jest w tych tekstach sporo. Zacytujmy dla przykładu jedną z filipik przeciwko „Nowej Wsi”:

• 86 S. Pigoń Diabeł miejski, tamże, s. 271-278. Pierwodruk w: „Kurier Poznański” 1935 nr 204.
• 87 S. Pigoń Co się dzieje w mieście z synami ze wsi?, „Kurier Poznański” 1935 nr 475.

35Marksizm nie stanowił zresztą jedynego problemu, z jakim zmagał się Pigoń – programotwórca jednolitej kultury ludowo-narodowej. Często powracającymi w jego pisarstwie tematami były takie, w jego mniemaniu, zagrażające duchowej i moralnej kondycji ludu polskiego zjawiska, jak destrukcyjny wpływ miasta⁸⁶ czy wysferzanie się wykształconych synów chłopskich⁸⁷.

• 88 K. Tyszka Nacjonalizm w komunizmie. Ideologia narodowa w Związku Radzieckim i Polsce Ludowej, Wydaw (...)

36Eugenia Prokop-Janiec zwraca uwagę, że postawa narodowa czy wernakularna nie musi jeszcze oznaczać nacjonalizmu w węższym sensie, tak jak pojęcie to zazwyczaj jest rozumiane w języku polskim⁸⁸. Kluczowy dla definicji nacjonalizmu jest postulat segregacji, budowanie jedności narodowej poprzez „skojarzenie wspierających się wzajemnie zabiegów unifikacji swoich i oddzielania obcych”, „homogenizacji i ekspulsji”. Badaczka pisze:

• 90 Mickiewicz – nowożytny myśliciel religijny, z M. Janion rozmawiali T. Fiałkowski i M. Stala, „Tygod (...)
• 91 M. Janion Sprawa o Pigonia, w: tejże Do Europy tak, ale z naszymi umarłymi…, s. 167-211. Rozprawa t (...)

38Problem antysemickiego wydźwięku historycznoliterackich prac Pigonia postawiony został przez Marię Janion najpierw w postaci krótkiej opinii w wywiadzie prasowym⁹⁰, a następnie w obszernej rozprawie interpretacyjnej⁹¹, rozwijającej tezę o etnonacjonalizmie i antysemityzmie jako ideologicznej podstawie Pigoniowej mickiewiczologii. Janion opinię tę opiera na wszechstronnej analizie ideowej wyobraźni krakowskiego uczonego:

• 95 C. Kłak Czy Stanisław Pigoń był antysemitą? Bronię mojego profesora, w: tegoż Pigoń, s. 569.
• 96 Tamże, s. 571.

40Odpowiedź Czesława Kłaka, wytrwałego badacza Pigoniowej spuścizny, była zdecydowanie polemiczna. W pierwszym z broniących krakowskiego mickiewiczologa artykule uznaje on wypowiedź Janion za „niesłuszną i krzywdzącą, a poza tym opartą na rozumowaniu zawierającym błąd logiczny”⁹⁵. Ów błąd polegać miałby, ujmując skrótowo, na utożsamianiu faktu publikowania przez Pigonia w programowo antysemickim wydawnictwie, jakim była „Myśl Narodowa”, z jego własnymi poglądami. Kategorycznie stwierdza, że „w pismach i wystąpieniach publicznych Pigonia niepodobna dopatrzyć się akcentów antysemickich”⁹⁶:

• 100 Na temat „Myśli Narodowej” zob.: P. Jastrzębski Kwestia żydowska w publicystyce „Myśli Narodowej” w (...)
• 101 Z.J. Nowak Bibliografia Prac Stanisława Pigonia 1908-1959, w: Księga pamiątkowa ku czci Stanisława (...)

42Powiedziałbym tak: wydaje się niemożliwe, żeby uczony, który w latach 30. opublikował na łamach „Myśli Narodowej” około dwudziestu tekstów¹⁰⁰, a np. w „Kurierze Poznańskim” około pięćdziesięciu¹⁰¹, w ogóle nie brał w rachubę profilu ideowego pism, w których tak obficie drukował, że – jak zdecydowanie stwierdza Kłak – wcale się z nim nie utożsamiał. Naprawdę, trudno w to uwierzyć zważywszy na wyrazisty charakter prezentowanych w nich poglądów oraz ich ścisły związek z ruchem politycznym, z którym bez najmniejszych wątpliwości sympatyzował również Pigoń. Redakcja „Kuriera Poznańskiego”, na którego łamach publikował najwięcej, w następujący sposób przedstawiała swoją misję:

• 103 Jak pisze Andrzej Paczkowski, „«Kurier Poznański» ze swymi 148 kolumnami tygodniowo należał [w lata (...)
• 104 Sz. Rudnicki Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Czytelnik, Warszawa 1985, s. 111.
• 105 Zob. np. artykuł redakcyjny O Polskę dla Polaków, „Kurier Poznański” 1937 nr 567, mówiący o podjęty (...)
• 106 Z artykułu wstępnego pisma: „Pismo nasze, jako organ polskiej myśli narodowej, będzie służyło nadal (...)

43Nie były to słowa bez pokrycia. „Kurier Poznański”, należący do najważniejszych organów prasowych Narodowej Demokracji¹⁰³, był pismem – zgodnie z zasadniczą linią ideowo-polityczną tego ruchu w dwudziestoleciu międzywojennym – całkowicie „judeocentrycznym” (określenie pochodzące z wnętrza endecji), a więc oceniającym całą rzeczywistość polską „przez pryzmat sprawy żydowskiej”¹⁰⁴. Wzniecając na każdej niemalże swojej stronie i przy każdej niemalże okazji (począwszy od artykułów dotyczących polityki i gospodarki po informacje z zakresu kultury i sportu) nienawiść do żydowskich współobywateli, żądał ich całkowitego wykluczenia z wszystkich sfer życia politycznego, społecznego, ekonomicznego i kulturalnego Polski, w tym także bojkotu towarzyskiego¹⁰⁵. Jego lektura dobitnie zaświadcza o tym, że zaistniałe w latach 30. w obozie narodowym różnice, często podkreślane przez współczesnych historyków, pomiędzy tzw. starą endecją a młodymi radykałami nacjonalistycznymi nie dotyczyły bynajmniej stosunku do tzw. kwestii żydowskiej i sposobu jej językowego ujęcia. Dodajmy jeszcze, że w trzecim dziesięcioleciu XX wieku Pigoń publikował także, chociaż w mniejszym ilościowo zakresie, w innych, programowo antysemickich tytułach, takich jak: „Gazeta Warszawska”, „Głos. Dwutygodnik Polskiej Myśli Narodowej” (Poznań)¹⁰⁶, „Warszawski Dziennik Narodowy”, „Tęcza. Ilustrowane Pismo Miesięczne” (Poznań), „Głos Narodu” (Kraków), „Polityka Narodowa” (Warszawa). W tym ostatnim ogłosił hołdowniczą deklarację pod adresem zmarłego 2 stycznia 1939 roku Romana Dmowskiego:

• 108 I. Chrzanowski To nie antysemityzm, lecz całkiem co innego, „Kurier Poznański” 1936 nr 15. Na temat (...)

44Pigoń, chociaż drukował obficie na łamach prasy nacjonalistycznej, w przeciwieństwie np. do swego mistrza, Ignacego Chrzanowskiego, któremu w wykazywaniu – „nie obwijając w bawełnę” – zgubnej roli Żydów w polskiej historii przytrafiło się nawet aprobatywnie odwoływać do osławionego „Der Stürmera”¹⁰⁸, otwartym językiem antysemityzmu jednak prawie się nie posługiwał. Sporadycznie tylko zdarzały mu się wypowiedzi o niewątpliwie takim wydźwięku, jak np. następująca:

• 111 „Kurier Poznański” 1936 nr 412. W wersji zmienionej, opatrzonej innym tytułem (Pisarze ludowi na ma (...)
• 112 Pieńkowski, mający pewne zasługi jako tłumacz, znany był w dwudziestoleciu międzywojennym jako noto (...)
• 113 Ważne miejsce w artykule Pigonia pełni kwiecista, aksjologicznie jednoznaczna metafora zbudowana wo (...)

46Do myślenia daje sytuacja, która przydarzyła się jednemu z tekstów Pigonia właśnie w „Kurierze Poznańskim”. Chodzi o artykuł Pegaz w zaprzęgu na froncie ludowym¹¹¹, będący krytyczną oceną lewicowo-radykalnych, marksistowskich tendencji w obrębie ludowego ruchu literackiego, przede wszystkim – pisma „Nowa Wieś”, redagowanego przez Mariana Czuchnowskiego. Numer gazety, w której ukazał się artykuł Pigonia, otwarty został tekstem Stanisława Pieńkowskiego¹¹², pt. Sztuka rozkładu, mającym charakter wypowiedzi odredakcyjnej. Stanowi on ni mniej, ni więcej dokładny przekład na język jawnego antysemityzmu artykułu krakowskiego uczonego, zdawałoby się, takich treści raczej pozbawionego¹¹³. Paralelny charakter ma problematyka obu tekstów, dotycząca narodzin i klęski sztuki rewolucyjnej w Polsce, natomiast końcowe porównanie przez Pieńkowskiego nowej sztuki do „parszywej szkapy żydowskiej” w ewidentny sposób koresponduje z tytułowym Pegazem z artykułu Pigonia. W przekładzie Pieńkowskiego wygląda to następująco:

• 115 S. Pigoń Filozof o janusowym obliczu, „Kurier Poznański” 1937 nr 344 oraz Trentowski jako mistrz st (...)

48Niewątpliwie, przynajmniej niektórym tekstom Pigonia z lat 30. nietrudno było dośpiewać antysemickie konkluzje. Tak więc np., odbierany w kontekście programowo nacjonalistycznej „Myśli Narodowej” artykuł Pigonia Z ostatnich chwil A. Mickiewicza (okoliczności zgonu) („Myśl Narodowa” 1932 nr 51) nieuchronnie prowadzi czytelnika tego pisma, zresztą nie bez pewnych dodatkowych wskazówek samego autora, do przekonania, że za śmierć narodowego wieszcza winę ponoszą otaczający go wówczas Żydzi, natomiast Pigoniowa prezentacja działalności Bronisława Trentowskiego, liberała, antytradycjonalisty i antyklerykała, antagonisty Mickiewicza na polu wychowania narodowego, daje się bardzo łatwo interpretować jako aktualizacja i potwierdzenie szeroko stosowanego na łamach prasy endeckiej antymasońskiego wariantu dyskursu nacjonalistycznego, przedstawiającego wolnomularstwo jako jeden z instrumentów światowego spisku Żydów¹¹⁵. Oczywiście, Pigoń nie mówił wprost, że to Żydzi zabili Mickiewicza lub że Trentowski był uczestnikiem czy narzędziem antypolskich i antykatolickich, żydowskich machinacji, dawał jednak niewątpliwie również w taki właśnie sposób swoje teksty rozumieć. Antysemicki scenariusz lektury stanowił, jak się zdaje, założoną możliwość przynajmniej niektórych jego publikacji, bardzo łatwo aktywizującą się w kontekście nacjonalistycznego dyskursu pism, w których je zamieszczał, uśpioną natomiast czy ukrytą – poza nim, np. w późniejszych książkowych wydaniach publikacji uczonego. Wznowienia jego tekstów czytane poza macierzystym kontekstem ideologicznym ich pierwodruków znaczą, czy zdają się znaczyć, już inaczej. Brzmią, na przykład, otwarcie antymarksistowsko, ale już nieantysemicko, narodowo, ale nie – nacjonalistycznie.

• 116 Dla dopełnienia obrazu działalności Pigonia w latach 30. należy również wspomnieć, niestety, o jego (...)

49Zarysowany tutaj problem antysemityzmu jako okazjonalnego, potencjalnego czy fakultatywnego składnika znaczeniowego przynajmniej niektórych wypowiedzi naukowych i publicystycznych Pigonia, ich podtekstu, wymagałby dalszych szczegółowych badań, istotnych nie tylko dla dookreślenia jego sylwetki jako działacza publicznego czy politycznego, ale przede wszystkim – jako historyka literatury narodowej, jednego z najwybitniejszych¹¹⁶. Problem ten nieuchronnie prowokuje pytania o rzeczywisty sens Pigoniowych wypowiedzi, znaczenie używanych przez niego pojęć oraz – najogólniej mówiąc – charakter dyskursu leżącego u podstaw, funkcjonujących do dzisiaj w obiegu naukowym publikacji uczonego, które z nacjonalizmem i antysemityzmem zdają się nie mieć nic wspólnego.

• 117 S. Pigoń Na drogach kultury ludowej. Rozprawy i studia, wybór i oprac. T. Jodełka-Burzecki, Ludowa (...)

50Dodajmy jeszcze na marginesie, że historia równie ciekawa jak przedstawiona powyżej przydarzyła się wielu przedwojennym pracom Pigonia w okresie Polski Ludowej po 1956 roku. Oczyszczone – przez niego samego, redaktorów, cenzurę, trudno powiedzieć – z krytycznych wobec marksizmu i chłopskiego radykalizmu politycznego passusów okazywały się, niezależnie od intencji samego Pigonia, obficie zresztą wówczas drukowanego, bardzo dobrze współbrzmieć z ludowo-narodowym nurtem języka publicznego popaździernikowej Polski, jak np. wydany w 1974 roku, a więc już po śmierci uczonego, zbiór tekstów na temat kultury ludowej¹¹⁷. Podobnej adiustacji politycznej poddane zostały także, na przykład, przedwojenne teksty Pigonia poświęcone Orkanowi, które weszły w skład wspominanej powyżej monografii tego pisarza z 1958 roku.

• 119 Na temat rozróżnienia między postawą konserwatywną a reakcyjną zob.: F. Ankersmit Wzniosłe odłączen (...)

52Według Łuczewskiego unarodowienie, w wersji prymordialnej, polskich chłopów dokonało się nie za sprawą ideologii emancypacyjnych, jak to się przyjęło uważać, lecz konserwatywnych (w istocie jednak, zważywszy na wskazywanego przez niego patrona całego tego procesu, Josepha de Maistre’a, reakcyjnych)¹¹⁹:

• 121 Działalność naukowa Pigonia była co najmniej zbieżna, jeśli nie tożsama, z formułowanym w kręgach i (...)

53Niewątpliwie Stanisław Pigoń, jako filolog i historyk literatury, czołowy mickiewiczolog¹²¹, ale także orędownik zaprezentowanego w niniejszym tekście programu kultury ludowo-narodowej w całej tej – nazywając rzecz po imieniu – ponurej historii naturalizacji polskiego nacjonalizmu odegrał również, niestety, wcale niebagatelną rolę.