• 1 Zob. W.J. Burszta Struktury trwania. Kultura chłopska i jej determinanty, w: Zarys krajobrazu. Wieś (...)
• 2 Zob. B. Engelking Jest taki piękny słoneczny dzień… Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej (...)
• 3 Zob. J.T. Gross (współpraca I. Grudzińska-Gross) Złote żniwa, Znak, Kraków 2011, s. 115.
• 4 Cyt. za: B. Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 132.
• 5 K. Kersten, T. Szarota Wieś polska 1939-1948, t. 2, PWN, Warszawa 1967-1977, nr relacji 184 (1424), (...)
• 6 Niemożność pozostania bezstronnym prowadzi do postronnego uczestniczenia polskich świadków w Zagład (...)

1Punktem wyjścia do rozważenia problemu tożsamościowych roz-poznań na wsi jest sformułowane przez Wojciecha Józefa Bursztę stwierdzenie, że okres II wojny światowej – podczas którego zagrożenie egzystencji wsi zostało skonfrontowane z Zagładą jej „najbliższych obcych”, czyli Żydów – był dla wsi sprawdzianem własnej tożsamości1. Rezultat tego sprawdzianu można rozpatrywać przynajmniej w trzech następujących aspektach: 1) zgładzenie kultury żydowskiej wyznacza początek „kresu kultury chłopskiej”, 2) doświadczenie Zagłady obnaża niewspółmierność modeli tożsamościowych wsi – empirycznego i wyobrażeniowego (nieustannie mityzowanego obrazu wsi), 3) chłopska postawa wobec żydowskiej śmierci ujawnia moralną dwuznaczność. Kwestia rozpoznań tożsamościowych na wsi, formułowanych wobec Zagłady, implikuje zatem nie tylko perspektywę chłopską (i problem identyfikowania się chłopa jako ofiary/sprawcy/sąsiada), ale również żydowską. Charakterystyczne dla Zagłady na wsi, zwłaszcza dla jej trzeciego etapu², jest bowiem splątanie szczególnie dwóch losów: polskiego (chłopskiego) i żydowskiego. W Złotych żniwach Jan Tomasz Gross zwraca uwagę, że „obrzeża Holokaustu” miały decydujące znaczenie dla losu żydowskiego, gdyż jedyna droga ocalenia dla Żydów prowadziła poprzez kontakt z ludnością miejscową. Podejmowane przez polskich chłopów decyzje zyskiwały wówczas większą siłę sprawczą i wpływały w pewnym stopniu na bieg zdarzeń³. Zmniejszeniu dystansu między Żydami a wiejską wspólnotą oraz większej decyzyjności chłopów co do losów ukrywających się w okolicy Żydów sprzyjał specyficzny status Niemców jako nadrzędnej instancji władzy okupacyjnej, ale zwykle na wsi nieobecnej, co potwierdzają obserwacje zanotowane w relacjach zarówno chłopów, jak i ukrywających się na wsiach Żydów: „Gdyby nie Polacy, moglibyśmy spokojnie przeżyć ten krytyczny czas, bo Niemcy nie pokazywali się po wsiach”⁴; „We wsi mało widziano Niemców. Częste zarządzenia ukazywały, że jesteśmy pod zaborem”⁵. Piętrzenie zależności i natężenie emocji, wynikające z bliskości relacji polsko-żydowskich, powodowało tworzenie się wieloczłonowej konfiguracji relacji i postaw wobec doświadczenia Zagłady, w które każdy na różnym poziomie zaangażowania był w jakiś sposób uwikłany, nie mógł pozostać bezstronny⁶.

• 7 Zob. J. Grabowski Judenjagd…, s. 20-21.

2Problemowi identyfikowania siebie w odniesieniu do doświadczenia granicznego chciałabym przyjrzeć się przez pryzmat dwóch bliskich sobie narracji: wojennego dziennika Melanii Weissenberg, dziewczynki ukrywającej się u polskiego gospodarza, oraz prowadzonej z punktu widzenia dziecka narracji literackiej Tadeusza Nowaka. Choć przekazywane przez oboje autorów doświadczenia są niewspółmierne, znaczenie, jakie zyskują ich relacje, wydaje się podobne – zarówno dziennik, jak i utwory Nowaka powstają w odpowiedzi na konieczność przepracowania osobistego uwikłania w Zagładę, stanowią wyraz poszukiwań własnego idiomu do wyrażenia problematyczności tego doświadczenia. Zapisy te łączy ponadto niesamowita bliskość, której rewersem okazuje się doświadczeniowe oddalenie. Po pierwsze, jest to bliskość pokoleniowa – Weissenberg i Nowak są rówieśnikami, oboje urodzili się w 1930 roku – podstawowa dla ich postrzegania jest zatem perspektywa dziecięca. Po drugie, bliskość miejsca i okolicy – wydarzenia opisywane przez Nowaka i Weissenberg rozgrywają się w pobliżu Dąbrowy Tarnowskiej (dystans dzielący rodzinną miejscowość Nowaka i wieś, w której ukrywała się Weissenberg, to zaledwie 15 km). Obie relacje, choć dzielą je odmienne doświadczenia, odwołują się zatem do tego samego kontekstu lokalnego. Jak wynika z badań Jana Grabowskiego, opublikowanych w szczegółowym opracowaniu Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942-1945, teren powiatu Dąbrowa Tarnowska, położony na wschodzie województwa małopolskiego, miał przed wojną typowo rolniczy charakter. Żydzi mieszkali tu zarówno w miasteczkach, jak i na wsiach, w których prowadzili życie niewiele różniące się od życia sąsiadów chrześcijan⁷.

• 8 Zob. L. Stomma Antropologia kultury wsi polskiej, Wydawnictwo Piotr Dopierała, Łódź 2002. Por. J. H (...)

3Zestawienie tekstów Weissenberg i Nowaka wynika nie tylko z pożytków konfrontowania różnych perspektyw, ale również z hipotezy znaczenia kategorii „lokalności” do analizy doświadczenia Zagłady na wsi (polskiej prowincji). Lokalność w ujęciu np. Ludwika Stommy czy Antoniny Kłoskowskiej wskazuje przede wszystkim na ukonkretnienie w czasie, miejscu i krajobrazie, z czym wiążą się określone wzorce kulturowe i świadomościowe, które organizują życie społeczne w małej społeczności. Lokalność, powiązana z kulturowymi i społecznymi partykularyzmami, definiuje zakres doświadczeń życiowych jednostki oraz ma znaczenie przy konstruowaniu jej tożsamości⁸.

• 9 Dziennik Melanii Weissenberg, 1942-1945, w: „Szczęście posiadać dom pod ziemią…” Losy kobiet ocalał (...)

4Melania Weissenberg urodziła się w Krakowie w 1930 roku, w rodzinie kupieckiej. Kilka miesięcy po wybuchu wojny rodzina Weissenbergów została wyrzucona ze swojego sklepu i mieszkania. Podjęła wówczas decyzję o znalezieniu schronienia w Dąbrowie Tarnowskiej, u dalszych krewnych. Do wrześn ia 1942 roku Melania Weissenberg przebywała wraz z rodziną w getcie; tydzień przed drugą akcją likwidacyjną getta dziewczyna wraz ze swoją starszą kuzynką Heleną trafiła do gospodarstwa Wiktora Wójcika i jego siostry (z którymi wcześniej matka Weissenberg nawiązała kontakt). Dziewczyny ukrywały się najpierw w stodole, potem w specjalnie przygotowanej kryjówce – wkopanej w ziemię skrzyni, gdzie spędziły dwa kolejne lata, aż do zakończenia wojny.

• 10 Więcej na temat wizerunku chłopa w relacjach żydowskich zob. B. Engelking Jest taki piękny słoneczn (...)

10Autorka wydaje się świadoma splotu emocji, zależności i relacji władzy, jaki łączy ją z pomagającym chłopem¹⁰; mając świadomość, że jest on dysponentem jej życia, odczuwa przed nim strach, jako ofiara jest bowiem całkowicie od niego zależna. Tę zawikłaną psychologicznie sytuację Weissenberg pośrednio wyraża m.in. w notatce z 25 stycznia 1943 roku, w której wygłasza pochwałę swoich „opiekunów”:

• 11 W tym kontekście wizerunek chłopa dopełnia jeszcze prymitywizm – Weissenberg pisze, kierując swoje (...)

14Oddanie wybawcy swojego ciała miało gwarantować ocalenie – zarówno poprzez spełnianie „prymitywnych i skromnych pragnień” chłopa (jak pisze Weissenberg¹¹), jak i przełamanie nudy i monotonii życia pod ziemią. Strategia tożsamościowa, jaką przyjmuje i realizuje Weissenberg, polegałaby zatem na „dywersyjnym przejmowaniu władzy” – na próbie odzyskania do pewnego stopnia własnej sprawczości i możliwości sterowania własnym losem. Weissenberg notuje często, że to ona „sprowokowała Ciurunia” lub namówiła do tego swoją kuzynkę. Pod koniec wojny autorka odnotowuje nawet, że zamierza zaszantażować gospodarza domniemaną ciążą. Seks traktuje więc jako narzędzie manipulacji, które spełnia różne role – jest metodą na przetrwanie, potwierdzaniem własnej podmiotowości, odkrywaniem własnej kobiecości, przełamywaniem nudy, ale także sposobem spełniania własnych (często dziecięcych) zachcianek. Znamiennym przykładem jest tu notatka z 26 lutego 1944 roku: „Ciuruniu uciął łebek mojemu Pontusiowi. A wszystko przez nią, bo mogła temu zapobiec łatwo. Tylko że jej się to wydawało za błahe” (s. 49). Autorka suponuje zatem, że poprzez stosunek seksualny jej kuzynka mogła wymusić na chłopie, aby ten nie zabijał jej ulubionego kogucika. Różne funkcje, jakie Weissenberg przypisuje seksualnej relacji z Wójcikiem, wskazują na swego rodzaju tożsamość liminalną, w której dochodzi do jednoczesnego sprzężenia kobiecości i dziecinności.

• 12 Zob. A. Jarzyna Jedno żydowskie imię, trzy intonacje. Zanim Tadeusz Nowak mógł przeczytać „Biedni P (...)
• 13 T. Nowak Koszyk wiklinowy, w: Jasełkowe niebiosa, PIW, Warszawa 1957.
• 14 T. Nowak Mojżesz, w: Przebudzenia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1962 (dalej stosuję skrót M).
• 15 T. Nowak A jak królem, a jak katem będziesz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1993.
• 16 T. Nowak, Przebudzenia, w: Przebudzenia.

15Problem roz-poznania siebie wobec Zagłady, podejmowany z perspektywy chłopskiego dziecka, jest w twórczości Tadeusza Nowaka powiązany z postacią-figurą Mojżesza, rozpisaną na konkretne warianty (w kilku różnych utworach: wierszu, dwóch opowiadaniach i powieści). Zdaniem Anity Jarzyny, historia żydowskiego bohatera opiera się na „trzech intonacjach jednego imienia”¹², wyznaczających proces dorastania Mojżesza: od dziecka, niemowlęcia (w dedykowanym Janowi Błońskiemu wierszu Koszyk wiklinowy z tomu Jasełkowe niebiosa, 1957¹³), poprzez chłopca, kolegę z ławki szkolnej (w opowiadaniu Mojżesz ze zbioru Przebudzenia, 1962¹⁴), do dorastającego, młodego chłopaka, klarnecisty z powieści A jak królem… z 1968 roku¹⁵. Wyliczenie kolejnych wcieleń Mojżesza, proponowane przez Jarzynę, jest jednak niepełne – brakuje w nim bowiem jeszcze jednej dziecięcej postaci Mojżesza, ukazanej na czele pochodu żydowskich widm w tytułowym opowiadaniu zbioru Przebudzenia¹⁶. Te cztery warianty spaja wspólna rama dialektyczna – ocalenia (na poziomie mitu, opowieści) i nieocalenia (w planie rzeczywistym) głównego bohatera. Dysonans tych dwóch planów w wierszu Koszyk wiklinowy wiąże się z powtarzającą formułą „nie przyszło mi do głowy”, wskazującą na „spóźnione rozpoznanie” własnego uwikłania w Zagładę poprzez zajmowanie pozycji postronnego. Wiersz brzmi następująco:

• 17 P. Matywiecki Część II: 1945-1968, Poezja, w: Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), red. S. (...)

17Dziecięcy narrator nie zostaje więc dopuszczony do prawdy, włączony w zbiorowe milczenie pozostaje bez konkretnej wiedzy, lecz z przeczuciem śmierci dokonywanej przez nienazwane siły zła, śmierci abstrakcyjnej, która jest trudna do przyjęcia. Piotr Matywiecki zauważa, że okoliczności śmierci Żyda, których nie chciano przekazać dziecięcemu podmiotowi, nie zostały włączone w ustną tradycję opowiadania: „Chłopiec nie odczuł zatem ludowej «biblijności» tego zabójstwa, a objaśnienie biblijne z początku wiersza może dodać dopiero dorosły poeta po wojnie. Nie było zatem możliwości uratowania owego człowieka w realnym życiu i nie było możliwości ratunku symbolicznego, poprzez zbiorową tradycję wsi”¹⁷. Śmierć żydowskiego dziecka zostaje więc przemilczana na poziomie pamięci zbiorowej i wyparta z kolektywnej świadomości, nie zostaje również wypowiedziana w wierszu Nowaka. Akt przemocy i zabójstwa pozostaje poza granicami języka i poznania. Podkreśla to – jak stwierdza także Matywiecki – całkowite odosobnienie i samotność ofiary, jej śmierci towarzyszy jedynie narzekanie i opłakiwanie rzecznej wody.

• 18 C. Caruth Traumatyczne przebudzenia (Freud, Lacan i etyka pamięci), przeł. K. Bojarska, w: Antologi (...)
• 19 U. Baer Ku spojrzeniu demokrytejskiemu, przeł. K. Bojarska, tamże, s. 188.

19Doświadczenie „spóźnionego rozpoznania” ma dla dziecięcego podmiotu utworów Nowaka wymiar traumatyczny. Traumę Cathy Caruth określa „jako reakcję na niespodziewane, przytłaczające i nagłe zdarzenie albo zdarzenia, których nie sposób w pełni uchwycić, kiedy się wydarzają”. W traumatyczne doświadczenie jest zatem wpisany paradoks jednoczesnego widzenia i nierozpoznania: „najbardziej bezpośredniemu widzeniu pełnego przemocy wydarzenia może towarzyszyć całkowita niemożność jego (roz) poznania”¹⁸. Ulrich Baer, opierający się na koncepcji Caruth w swoich analizach fotografii, działanie traumy ujmuje tak: „Trauma narzuca się poza zasięgiem naszego rozumienia. Spotkanie z rzeczywistością uwzględnia możliwość traumy, wyłania się zatem jako coś, co może pominąć doświadczenie, a jednak zapisać się z wielką siłą na ciele i umyśle jednostki”¹⁹. Mechanizm ten zdaje się ukazywać szczególnie fragment opowiadania Mojżesz, który lokuje nadrealizującą, utrzymaną w mityczno-metaforycznym idiomie opowieść ocalenia w konkretnym miejscu i czasie – podczas likwidacji getta tarnowskiego:

• 21 Zob. L.L. Langer Świadectwa Zagłady w rumowisku pamięci, przeł. M. Szuster, Wydawnictwo ŻIH, Warsza (...)

21Odnosząc znaczenie „traumatycznego przebudzenia” do sytuacji postronnego Zagłady na wsi, można stwierdzić, że Nowak diagnozuje porażkę świadkowania, która w momencie przebudzenia („spóźnionego rozpoznania”) stała się dla podmiotu utworów poety źródłem traumy. Być może wyraża on również – jak suponował Lawrence L. Langer – niemożność przygotowania „niemych świadków” do adekwatnych reakcji na niebezpieczeństwo zagrażające innym, nie im samym²¹.

• 22 Zob. D. Siwor W kręgu mitu, magii i rytuału. O prozie Tadeusza Nowaka, Universitas, Kraków 2002, s. (...)
• 23 Zob. P. Czapliński Przemieszczenia. O powojennej prozie chłopskiej, w: Migracyjna pamięć, wspólnota (...)
• 24 Zob. C. Caruth Traumatyczne przebudzenia…, s. 56.

23W kontekście „spóźnionego rozpoznania” i retroaktywnego konceptualizowania własnej tożsamości jako postronnego Zagłady mit zdaje się ujawniać niewystarczalność swoich funkcji kompensacyjnych, wyjaśniających i konsolidujących wspólnotę, które w prozie Nowaka tworzą obraz wsi jako mikrokosmosu odzwierciedlającego porządek wszechświata (D. Siwor)²², a także „autarkicznego” modelu kultury, który zapewnia narzędzia do pojęciowego opanowania świata (P. Czapliński)²³. W utworach odwołujących się do doświadczenia Zagłady Nowak konfrontuje mityczno-symboliczną tradycję wsi, proponującą przednowoczesną wizję świata, z Zagładą, której imaginarium ma w dużej mierze rodowód nowoczesny (w opowiadaniu pojawiają się dwa znaki nowoczesności – maszynka do strzyżenia oraz drut, z którego dzieci skręcają zabawki). Wojna i wkraczająca wraz z nią nowoczesność tworzą sytuację konfliktową prowadzącą do zachwiania status quo wiejskiej wspólnoty. Dezintegracja wsi i relacji wspólnotowych wyprzedza zmianę porządku symbolicznego i narracji, która mogłaby wyjaśnić dziejące się transformacje. Porządek zdarzeniowy i realny przynosi więc nieodwracalne zerwanie ze światem przednowoczesnym, podczas gdy na poziomie tradycji obserwujemy jej trwanie. Świadomość chłopska podlega tym samym swego rodzaju rozproszeniu, a w zasadzie zaczyna funkcjonować w schizofrenicznym zawieszeniu. Powracająca w twórczości Nowaka historia Mojżesza, która aktualizuje jednocześnie opozycyjne scenariusze losów chłopca: ocalenia i śmierci, ukazuje fundamentalne pęknięcie między tym, co realne (konfrontacją ze śmiercią) a tym, co symboliczne (prototypową opowieścią o biblijnym Mojżeszu, która zakłada jedynie optymistyczny bieg zdarzeń). Twórczość Nowaka, skupiająca się przede wszystkim na doświadczeniu „traumatycznego przebudzenia”, nie prowadzi do poznania śmierci, widzenia, które przynosi zrozumienie, ale rejestruje sam „akt przebudzenia się”, jak pisze Caruth – niedostępne dla siebie widzenie przekazuje innemu i innej przyszłości²⁴.