Kres człowieka
Benoît Peeters, Derrrida, seria Grandes biographies, Flammarion, Paris 2010
Streszczenie
Review of Benoît Peeters, Derrida, Grandes biographies (Paris: Flammarion, 2010)
Indeks
Słowa kluczowe:
biografia, dekonstrukcja, genealogia, system edukacji, Cultural Studies, widma Marksa, maran, judaizmKeywords:
biography, deconstruction, genealogy, education system, Cultural Studies, Spectres of Marx, Marrano, JudaismUwagi wydawcy
DOI: 10.18318/td.2016.2.20
Pełny tekst
1W wydanym w 1980 roku tomie esejów La carte postale Jacques Derrida napisał:
- 1 J. Derrida La carte postale. De Socrates à Freud et au-déla, Flammarion, Paris 1980.
Mówię (do nich i do ciebie, moja kochana), oto moje ciało, w pracy, kochajcie mnie, analizujcie ten korpus, który wam przedstawiam, który rozciągam na tym łożu z papieru, wybierzcie cudzysłowy spośród włosów, od stóp do głów, i jeśli wystarczająco mnie kochacie, przyślecie mi jakieś nowości. Potem pogrzebiecie mnie, aby spać spokojnie. Zapomnicie mnie i moje imię.1
- 2 B. Peeters Derrida, Flammarion, Paris 2010, s. 406-407. Dalsze odniesienia do tej publikacji lokali (...)
2Przeszło jedenaście lat po śmierci filozofa jego osoba popadła w zapomnienie, które przewidział on w polemice z filozofami z Oxfordu. Nie bez winy samego Derridy. Jego ukochany uczeń, Bernard Pautrat, już w 1981 roku pisał o swoim oddaleniu od mistrza. I nie chodziło tu o kwestie osobiste czy o polemikę naukową. „Bycie z nim oznaczało całkowite podporządkowanie. Co do mnie, nie jestem takim modelem posłuszeństwa, moim zdaniem nie ma czegoś takiego, jak szkoła Derridy, ponieważ dekonstrukcja jest przede wszystkim pewnym stylem, jego i tylko jego”2. Bywały opinie bardziej ostre: „Zamiast przygotowywać studentów École normale supérieure do agregacji, profesor uprawia przebiegłe akrobacje werbalne, pozbawione wszystkiego, co jest prawdziwym sensem filozoficznym. Czysta literatura” (s. 408). Skąd ta niechęć do człowieka uchodzącego za gwiazdę współczesnej filozofii? Znamienna jest uwaga samego Derridy w cytowanym na początku fragmencie: „analizując ten korpus na tym łożu z papieru…”, filozof określił ironicznie swoje miejsce w świecie: są to teksty!
3Przywołane zarzuty i opinie pochodzą ze stosunkowo nowej książki o Derridzie, Derrida (Flammarion, seria Grandes Biographies), dzieła liczącego 740 stron, przedstawiającego filozofa francuskiego od jego „ludzkiej”, a nie naukowej strony. Benoît Peeters, pisarz beletrystyczny, autor prac o komiksach, spędził na rozmowach z uczonym ponad trzy lata, przestudiował wszystkie możliwe dokumenty, głównie listy (do niego i od niego), wywiady i notatki złożone w dwóch potężnych archiwach. W rezultacie powstała biografia, która bardziej przypomina powieść niż dzieło naukowe. Nie chodzi o teksty, ale o konkretną osobę.
4W pięćdziesiąte urodziny poświęcono Derridzie kolokwium w Cerisy zatytułowane „Les fins de l’homme” (1980). Bardzo ogólny temat dotyczył powszechnie dostrzeganego kryzysu humanizmu, ale wiązał się także z odejściem wielkich postaci francuskiej humanistyki: Jacques Lacan rozwiązał École freudienne, a niedługo potem zmarł. Zmarli Roland Barthes i Jean-Paul Sartre. Nowi filozofowie (maîtres-penseurs) bezwzględnie krytykowali strukturalizm i modny jeszcze do niedawna we Francji marksizm. Pisano o totalitaryzmie i antyhumanizmie Derridy i Lacana.
- 3 Zob. J. Derrida Kres człowieka, przeł. P. Pieniążek, w: Marginesy filozofii (1972), przeł. A. Dziad (...)
5Jednak załamanie się myśli europejskiej nie znalazło odzwierciedlenia w pracach Jacques’a Derridy, pracował intensywnie jeszcze ponad dwadzieścia kilka lat. Zasugerowany przez niego tytuł kolokwium nawiązywał do referatu z 1968 roku, w którym opierając się na pracy Heideggera List o humanizmie, podważał metafizyczne pojęcie człowieczeństwa jako bytu ku śmierci3. Przejęliśmy ten tytuł w sensie tradycyjnym, bowiem książka Peetersa przypomina kolejne sukcesy i klęski filozofa aż do jego śmierci (9 października 2004 roku), a samo życie uczonego rysuje się w niej – jak w każdej biografii – jako droga do realnego końca. Tyle że owym realnym końcem jest stan dzisiejszy, owo „zapomnicie mnie i moje imię”, a „kresów człowieka” jest kilka.
6Warto przyjrzeć się życiu Derridy: w potoku polskich prac na temat dekonstrukcji i dekonstrukcjonizmu brakuje spójnej narracji o jego drodze do śmierci. Książka składa się z trzech części, obejmujących nominalnie okresy życia „bohatera”: I – Jackie, II – Derrida, III – Jacques Derrida. Jackie to imię żydowskiego chłopca, potomka rodziny o proweniencji hiszpańskiej. W relacji z drobnych wydarzeń we francuskiej Algierii uderza rok 1942, kiedy dwunastoletni chłopiec musi opuścić francuską szkołę i – zgodnie z nakazem reżymu Vichy – przejść do żydowskiego liceum. Po raz pierwszy czuje presję antysemityzmu, zarówno niemieckiego, jak i francuskiego. Z takim przymusem Derrida spotyka się częściej; równie mocno odczuwa aresztowanie w Pradze w 1981 roku, gdzie pojechał z wykładami jako reprezentant stowarzyszenia Jan–Hus, popierającego antykomunistyczną Kartę 77. Peeters szczegółowo opisuje okoliczności aresztowania, podłożenie do walizki narkotyków i groźbę co najmniej dwuletniego więzienia. Interwencja ambasady doprowadziła do uwolnienia filozofa po dobie; jednak Jacques Derrida poczuł siłę totalitaryzmu w równej mierze jako dziecko i jako i pięćdziesięcioletni mężczyzna; właśnie w Pradze przypomniał sobie wydarzenia z 1942 roku.
7Jednym z ciekawszych tematów biografii jest system szkolnictwa, w którego ramach przyszło Derridzie funkcjonować już w Algierii, ale przede wszystkim we Francji. W 1947 roku, po powrocie do francuskiego liceum, oblewa pierwszą maturę; poprawia ją we wrześniu. Po drugiej maturze (terminal) przystępuje do studiów wstępnych zwanych hypokhâgne, aby w 1949 roku wyjechać do Paryża, gdzie w liceum Louis-le-Grand przez trzy lata (powtarza klasę) przygotowuje się do egzaminu do École normale supérieure. Warto zauważyć, że jeszcze w Algierii uczył się filozofii od Jana Czarneckiego (nie znamy jego pochodzenia), który zapoznał go z tekstami Heideggera.
- 4 Podobne rozumowanie zastosował do osoby Paula de Mana, kiedy amerykański dekonstrukcjonista został (...)
8I znów znamienne skojarzenie: jeden z rozdziałów trzeciej części książki Peetersa nosi tytuł De l’affaire Heidegger à l’affaire de Man. W 1987 roku filozof reaguje na książkę Victora Fariasa Heidegger et le nazisme; w wywiadzie dla „Le Nouvel Observateur” zatytułowanym Heidegger: l’enfer des philosophes Derrida odnosi się do krytyki orientacji politycznej Heideggera w hitlerowskich Niemczech. Filozof, którego tekst o metafizyce Derrida poznał jako licealista jeszcze w kraju dzieciństwa, na zawsze zapłodnił jego naukową wyobraźnię: w dojrzałej percepcji Jacques’a Heidegger broni się jako twórca myśli, której nie można zredukować do koncepcji „jakiegoś ideologa nazizmu” (s. 468)4.
9Wracamy do systemu edukacji: studia Derridy w ENS trwały cztery lata (1952-1956): konsekwencją otrzymania stypendium miała być dziesięcioletnia praca w szkole średniej. Ale absolwent ENS uzyskał roczny wyjazd do Stanów Zjednoczonych, a potem – jak wszyscy studenci – musiał odbyć dwuletnią służbę wojskową. Udało mu się ją zamienić na pracę nauczyciela w Algierii, gdzie przebywał z żoną w latach 1957-1959. Podczas kolokwium w Cerisy na temat Genèse et structure w roku 1959 w referacie młodego filozofa po raz pierwszy pojawia się opozycja différence – différance (s. 136). Mimo że profesorowie ENS usiłowali znaleźć dla niego etat asystenta na Sorbonie, minister edukacji skierował go do pracy nauczycielskiej w Le Mans. Dwa lata później uzyskał asystenturę i stanowisko to piastował przez cztery lata (jego życzliwym patronem był Paul Ricœur ). Zmuszony – zgodnie z ustawą – opuścić uniwersytet w 1965 roku zdecydował się na etat w rodzimej uczelni, tzn. w École normale supérieure, gdzie pozostawał jako wykładowca do roku 1983 (przez 18 lat – był akceptowany przez Jeana Hyppolite’a oraz blisko zaprzyjaźniony z Louisem Althusserem), kiedy uzyskał pracę w École des hautes études en sciences sociales. W międzyczasie usiłował wrócić na Sorbonę (Nanterre), ale przegrał konkurs. Nie do końca wiadomo, czy Derrida miał oficjalny tytuł profesora: thèse d’État (odpowiednik naszej habilitacji) obronił dopiero w 1980 roku, przed zgłoszeniem kandydatury do Nanterre. Mimo że teza przeszła, Conseil Supérieur des Corps Universitaires nie zaakceptował jego kandydatury. Peeters przytacza plotki: członkowie jury zabawiali się, czytając na głos fragmenty książek Derridy. Do końca jego życia uniwersytety francuskie krytycznie odnosiły się do dekonstrukcji, a prasa często wprost podważała jej wartość.
10Autor biografii nie zajmuje się dokładnie koncepcjami filozoficznymi bohatera. Jego główne tezy cytuje z wywiadów prasowych, z rozmów i listów oraz z opinii publicznej. Tak jest z definicją dekonstrukcji. Przytaczając określenie metody według słownika Littrégo (powoływał się na niego Derrida – s. 202) i opowiadając o jej tryumfie w Stanach Zjednoczonych, Peeters cytuje i parafrazuje swojego bohatera: „dekonstrukcja pozostaje przede wszystkim sposobem filozofowania. Nie chodzi o doktrynę filozoficzną, ale o sposób analizowania genealogii historii filozofii, jej konceptów, założeń, aksjomatów, pytania o jej instytucje, jej społeczne i polityczne praktyki, krótko mówiąc o kulturę polityczną Zachodu” (s. 460). Ta swobodna definicja nie tylko nie przeszkadzała, ale wręcz pomagała Derridzie w otwarciu myślenia na nowe domeny oraz w podjęciu ryzykownych eksperymentów.
- 5 Zob. Z. Mitosek Zaangażowanie?, „Teksty Drugie” 2006 nr 1/2.
11Filozof, który wielokrotnie podkreślał swoją ideologiczną neutralność, mimo to wikłał się w spory o charakterze tyleż merytorycznym, co osobistym. Warto wspomnieć o polemikach związanych z osobami Foucaulta, Lacana i Sollersa. Zacznijmy od tego ostatniego. Twórca „Tel Quel” długo był obiektem admiracji Derridy. Jego powieści, takie jak Le parc, Drame czy Lois stanowiły przedmiot analiz w La Dissémination (1972). Jednak problemem była marksistowska, bardzo modna we Francji orientacja Sollersa, obca Derridzie, który Marksem zainteresował się dopiero pod koniec lat 80. (książkę Spectres de Marx wydał w 1993 roku). Punktem zapalnym konfliktu między Derridą a Sollersem stały się pochwały w środowisku „Tel Quel” chińskiej rewolucji kulturalnej i działalności Mao Tse-Tunga. Sollers wystąpił z partii komunistycznej i razem z Julią Kristevą rozwijał działalność na rzecz wydarzeń w Chinach. Pojawiały się próby włączenia do niej pomysłów Derridy, pisano np., że „dekonstrukcja metafizyki otwiera myśl na rewolucję kulturalną” (s. 290). Filozof protestował, pisał, że w sporach teoretycznych czy politycznych nigdy i nikomu się nie podporządkowywał oraz że jego o zerwanie z „Tel Quel” wynika również, chociaż nie do końca, z takich zasad (list z 1972 roku, s. 270). List ów podkreśla uniwersalną postawę filozofa: nie był on ani komunistą, ani goszystą (w odmianie maoizmu), ani człowiekiem religii, ani politycznym konserwatystą. Nie znaczy to, że nie angażował się w protesty polityczne5.
- 6 Por. M. Foucault Moje ciało, ten papier, ten ogień, w: tegoż Filozofia, historia, polityka, przeł. (...)
12Duże znaczenie miał spór Derridy z Michelem Foucaultem. Nie reagując na wygłoszoną w 1963 roku przez Derridę polemiczną recenzję z Historii szaleństwa w dobie klasycyzmu (Cogito et histoire de la folie, publikacja w „Revue de metaphysique et morale”), Foucault zwrócił uwagę na przedruk tego krytycznego tekstu w L’écriture et la différence i w 1972 roku podjął ostrą krytykę dotychczasowej twórczości filozofa, który był kiedyś jego uczniem. Trzeba dodać, że wypowiedziana ona została już po „ekspresowej” publikacji w roku 1967 trzech programowych książek Derridy: De la grammatologie, L’écriture et la différence oraz La voix et le phénomène. Derrida zwrócił uwagę, że pisząc o szaleństwie, Foucault pragnął uniknąć pułapki klasycznego rozumu, a jednocześnie odebrał głos samemu szaleńcowi, wikłając go w sny, marzenia i ciszę. Tymczasem szaleństwo ma swój język, a jeśli się go unicestwia, wpada się z powrotem w pułapkę rozumu. Dlatego ukochanym pisarzem Derridy był Antonin Artaud, mówiący, że nie ma nic do powiedzenia a którego twórczość jednocześnie pulsowała pozarozumową pasją, domagającą się sceny. W odpowiedzi na koncepcje Derridy Foucault wygłosił w Japonii referat pod tytułem Mon corps, ce papier, ce feu [Moje ciało, ten papier, ten ogień]; cały tekst jest rzetelną polemiką dotyczącą interpretacji małego fragmentu Medytacji Kartezjusza, ale kończy się totalną krytyką dekonstrukcji: zarzuca jej sprowadzanie praktyk dyskursywnych do śladów tekstowych. Sama dekonstrukcja zostaje w nim określona jako „mała, historycznie zdeterminowana pedagogika […] która naucza ucznia, że nie ma nic poza tekstem, że w nim, w jego szczelinach, pustych miejscach i przemilczeniach króluje zapas źródeł; że nie jest więc wcale rzeczą konieczną szukanie gdzie indziej, ale że właśnie tu, oczywiście nie w słowach, ale w słowach jako przekreśleniach, w ich siatce wypowiada się «sens bytu». Pedagogika ta nadaje głosom nauczycieli tę bezgraniczną suwerenność, która pozwala im bez końca powtarzać tekst”6. Polemika była ostra, chodziło nie tyle o dyskusję, co wręcz o zmiażdżenie przeciwnika. W rezultacie dwaj filozofowie przez długi okres nie odzywali się do siebie. Spór o miejsce rozumu i jego władzy w historii szaleństwa zniweczył głos tych, którzy chcieli o tym szaleństwie mówić.
13Derrida polemizuje z książką Gilles’a Deleuze’a i Félixa Guattariego L’Anti-Œdipe, którą przedstawiano jako syntezę marksistowsko-freudowską, a w istocie nie była ona – według niego – ani freudowska, ani marksistowska. Za tego typu publikacjami Derrida widział wpływ francuskiej partii komunistycznej, od której – mimo że był przyjacielem Athussera – od dawna się odcinał.
- 7 Nota bene, Roland Barthes zawsze nosił przy sobie malutki notatnik, gdzie od czasu do czasu wpisywa (...)
14Peeters wspomina o napięciach między Derridą i Lacanem, które zaczęły się w Baltimore w 1966 roku, kiedy Derrida wygłosił programowy referat Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych. Niewątpliwie obydwu badaczy łączyło zainteresowanie mową i aktywnością językową człowieka. Ale Derrida, podkreślając funkcję gry, zrywał z tradycyjnym humanizmem, również z orientacją fallogocentryczną psychoanalizy, nawet jeżeli w wersji Lacana odcinała się ona od Freuda. W kuluarowych rozmowach Lacan stwierdził, że to nic nowego, że on sam wygłosił krytykę podmiotu Kartezjańskiego już w 1953 roku w książce Funkcja i pole mówienia i mowy w psychoanalizie. Sam Derrida, polemizując wielokrotnie z Lacanem, czytał pilnie jego Écrits. Ale dla Peetersa bardziej interesujący jest anegdotyczny wymiar sporu: pisze np. o furii Derridy w chwili, gdy dowiedział się o tym, że psychoanalityk wykorzystał (anonimowo!) podczas swojego seminarium opowieść o rozumowaniu czteroletniego synka filozofa, przekazaną w prywatnej rozmowie. Doprowadziło to do długoletniego zerwania relacji, podobnego temu w wyniku krytyki Foucaulta7.
15Peeters omawia lekturę dzieł Derridy (część z nich przełożono na polski), ale o wiele ciekawsza jest dla niego polityczno-organizacyjna aktywność filozofa. Wykazał on neutralność wobec buntu młodzieży w 1968 roku. Natomiast zdecydowanie przeciwstawił się ministrowi z rządu Giscarda d’Estaing, René Haby’emu, który w 1975 roku ograniczył nauczanie filozofii w szkole średniej do trzech godzin w ostatniej klasie (terminal) i zlikwidował klasy filozoficzne na rzecz klas sciences. Derrida podburzył środowisko humanistyczne: wobec ministerialnych ograniczeń głosił potrzebę nauczania filozofii już w szkole podstawowej (école primaire), jej znaczenie dla rozwoju intelektualnego i świadomości dorastających uczniów. Dyskusje na temat stanu ogólnego filozofii odbywały się na Sorbonie i w ENS. Bunt intelektualistów był bezskuteczny: do dnia dzisiejszego nauka filozofii w szkole francuskiej jest ograniczona. Trzeba jednak dodać, że jest obowiązkowa, co w porównaniu z polskim liceum świadczy o wielkiej tradycji dyscypliny w kraju, który Derrida uznał za swoją ojczyznę. Filozof kontynuował swoją aktywność, współtworząc w 1982 roku popierane przez rząd Mitteranda Międzynarodowe Kolegium Filozofii, które miało pracować nad sposobami jej nauczania w sytuacji współczesnego rozwoju nauki. Nie chciał jednak kierować tą instytucją. Od połowy lat 70. był formalnie profesorem uniwersytetów amerykańskich i w USA spędzał jesienią i wiosną długie tygodnie, a w międzyczasie prowadził seminaria w ENS, a potem w EHESS. I pisał coraz to nowe książki.
16Derrida interesuje powieściopisarza również jako mężczyzna. Pisze o udanym małżeństwie Jacques’a z Marguerite Aucouturier, której matka była Czeszką, i o jego długotrwałym erotyczno-naukowym romansie z Sylviane Agacinski. Zrodzony z tego związku syn nie został uznany przez ojca; filozof widział chłopca dwa razy. Sylviane zrobiła karierę naukową i wyszła za mąż za premiera z rządu Mitteranda, Lionela Jospina, który usynowił dziecko Derridy. O innych romansach nie pisze się; faktem jest, że Derridę otaczało grono mądrych i efektownych kobiet, takich chociażby jak Hélène Cixous czy Élisabeth Roudinesco. Peeters sugeruje, że protofeminizm w dużej mierze wynikał z tych naukowo-towarzyskich relacji. Wiele faktów dotyczących Derridy przytacza z wypowiedzi, wywiadów i listów tych właśnie kobiet.
17Recenzja moja też nie jest tekstem o filozofii Derridy, ale o interpretacji jego życia, tyleż bohatera biografii, co i społeczności naukowej, do której filozof należał. Sporo miejsca poświęca pisarz pobytom filozofa w Stanach Zjednoczonych i amerykańskiej recepcji jego myśli – zdecydowanie odmiennej od opinii francuskich. Wykładał na uniwersytetach w Baltimore, Yale, Irvine (Kalifornia) i Nowym Jorku. Peeters interesująco wyjaśnia jego popularność na drugiej półkuli. Wykłady Derridy przez długi okres opierały się na historii filozofii europejskiej; rozpoczynał je od Nietzschego, Husserla, Heideggera, Levinasa, Althussera, Ricœura, ale mówił także o Spinozie, Kancie, Heglu… Dochodziła do tego literatura współczesna: Joyce, Artaud, Ponge, Genet, Blanchot… Pracował na wydziałach literatury porównawczej, a nie na filozofii, na ogół opanowanej przez tradycję amerykańską (transcendentalizm – Emerson, Walden, filozofia analityczna – Davidson). French Theory przyciągała tłumy studentów, a dodatkowe wrażenie robiła osoba wykładowcy – przystojnego mężczyzny o złożonym pochodzeniu. Swego rodzaju gwiazdy filmowej. Sam Derrida przyznawał, że na seminariach amerykańskich czuł się swobodniej niż w Paryżu. Otaczały go tłumy kobiet, na ogół nieobecnych na wydziale filozofii. Jedna z jego uczennic mówiła, że uprawia on „politykę zarażania” (politique de contamination – s. 555). Pisano o „Derridomanie”. French Theory uprawiała szczególną poetykę: autor książki daje przykład gry słownej na marginesie dissémination: filozoficzne „rozsiewanie” zapisano jako DissémiNation, rodzaj „rozłożenia” narodu, w celu podkreślenia składających się nań mniejszości. Taka deformacja wydaje się twórczym przekładem w duchu filozofa. Warto dodać, że w Rosji, do której Derrida pojechał dwa razy (1990, 1994), termin dekonstrukcja przełożono jako „pierestrojka”. Szeroki i wieloznaczny zakres dekonstrukcji sprawiał, że w ramach zajęć poruszano tematy i problemy, które w Europie (i w Polsce) zyskały rangę naukową trochę później, takie jak cultural studies, ideologia feministyczna, studia postkolonialne (tłumaczka Grammatologie, Gayatri Chakravorty Spivak jest Hinduską), gender studies (Judith Butler), queer i problemy tożsamości seksualnej… Peeters zaznacza, że popularny dekonstrukcjonizm nie miał jednak odbicia w lekturze pism mistrza: była ona ograniczona do środowisk ściśle uniwersyteckich. Książki publikowane w niewielkich nakładach w wydawnictwach akademickich, nie najlepiej przekładane (dyskusja na temat przekładu De la grammatologie), nie spotkały się z entuzjazmem słuchaczy wykładów; opinii prasowych też było nie za dużo. Rzetelni czytelnicy Derridy – jak Rudolf Gasché czy Richard Rorty, doszukując się w jego pracach autentycznej filozofii, niechętnie patrzyli na niekoniecznie przewidywaną grę kulturową, w którą filozof wpadał. Tym bardziej że we Francji kontynuował on swoje seminaria i pisał nowe książki – na ogół dwie na rok. Tu recepcja – chociaż na ogół niechętna – była zdecydowanie większa, pisano o nim zarówno w „Critique”, jak i w „Le Monde” czy „Le Nouvel Observateur”.
- 8 J. Derrida Marx & Sons, PUF, Paris 2002.
- 9 Tamże, s. 91.
18Zmieniały się tematy badań. W 1993 roku Derrida zainteresował się marksizmem: książka Spectres de Marx była próbą rewindykacji ducha Marksa w nowoczesnej, zdeterminowanej przez skrajny kapitalizm rzeczywistości. Miarą politycznego zaangażowania Derridy był projekt Nowej Międzynarodówki działającej na rzecz przemiany zdegradowanego społecznie świata, projekt przyjęty z dużą rezerwą przez „synów Marksa”8. Tematem niejako narzuconym był judaizm i żydowskie pochodzenie Derridy. Filozof go nie ukrywał, ale też nie podkreślał. Daleki od jakiegokolwiek komunitaryzmu czuł się obywatelem świata. Na konferencji na ten temat (poświęconej mu w 2000 roku) w sposób zdecydowany potępił militaryzm państwa izraelskiego, a siebie ze swego rodzaju ironią nazwał „ostatnim z Żydów”. Paradoksalna logika dekonstrukcji prowadziła go do poczucia, że nie jest w sposób dostateczny Żydem, a jednocześnie jest „nazbyt Żydem”. Zainteresował się w tym czasie kategorią marrana: Żyda portugalskiego, który przeszedł na chrześcijaństwo, a jednocześnie w ukryciu pozostał wierny swojemu wyznaniu. W książce Marx & Sons powiedział wprost, że pozycja marrana jest mu najbliższa; chociaż tym razem nie chodziło o judaizm, ale o stosunek do marksizmu. W tej pozycji interesowało go przede wszystkim udawanie, simulacrum, gra, a nie porzucone wyznanie; w swojej grze marran dochodzi w końcu do zapomnienia9. Kategoria marrana zostaje przytoczona, tym razem pozytywnie, przez Peetersa. „Wszystko, co powiedziałem, mogę sobie przypisać jako pochodzące z najlepszej tradycji judaizmu, a jednocześnie jako jego absolutna zdrada. Powinienem wyznać: to właśnie odczuwam” (s. 614). W tej osobistej prawdzie Derrida podtrzymuje drugą stronę dekonstrukcji.
19Peeters nie zajmuje się bliżej ostatnimi przemianami Derridy: wspomina o jego zainteresowaniu etyką, natomiast pomija zainteresowanie religią. Powieściopisarz dalej śledzi karierę filozofa: tuż przed śmiercią liczono, że zostanie mu przyznana Nagroda Nobla, jednak dostała ją Elfriede Jelinek. Pisze o doktoracie honoris causa w Cambrigde: przyznanie tytułu wzbudziło opór wielu uczonych brytyjskich. Już wcześniej odcinał się od Derridy Alfred Ayer, gwiazda pozytywizmu logicznego. W Cambridge krytykował Derridę sławny matematyk René Thom. Mówiono: przyznać mu doktorat honoris causa to tyle co mianować piromana na stanowisko szefa strażaków (s. 584). Ostatecznie, niewielką przewagą głosów, zaszczyt w Cambridge w 1991 roku otrzymał. Książę Karol, który go wręczał, wyznał: „Ja sam w mojej rodzinie próbuję od jakiegoś czasu dokonać dekonstrukcji”(s. 548).
20Peeters wspomina o doktoracie honoris causa w Katowicach, ale nie komentuje wizyty w Polsce: jest to jedna z wielu podróży, jakie Derrida odbywał w latach 1996-1999. Nie wiemy, czy jest to milczenie samego Derridy: po uroczystości w Katowicach i wykładach w Krakowie i Warszawie natychmiast poleciał do Aten. Natomiast wiele więcej opowiada się o dwóch wizytach w Rosji. Ich efektem jest książka filozofa Moscou aller-retour (1995).
21Sytuacja we Francji nie zmieniała się: Derrida marzył o wykładach w Collège de France, ale – jak zawsze – francuskie środowiska uniwersyteckie sprzeciwiały się. W roku 1990 ostrożnie badano sytuację. Ostatecznie przeszedł Jacques Bouveresse; w wyniku oporu, jaki budziła osoba Derridy, nie doszło nawet do oficjalnego głosowania. Powtórzyła się sytuacja z Sorbony: zakwalifikowany do pracy w Nanterre został odrzucony przez ciało pedagogiczne.
22Przyznano mu jednak, na propozycję ministra kultury w rządzie Mitterranda, Jacka Langa, w 1992 roku Legię Honorową. Warto przytoczyć fragment jego nigdzie nie publikowanej przemowy:
Proszę mi wybaczyć, że jeszcze spytam: czy na to zasłużyłem?
Złośliwa tradycja, której można jednak jakoś zaufać, uparcie insynuuje, że nie wystarczy odmówić Legii Honorowej. Trzeba jeszcze, jak się mówi, nie zasługiwać na nią. To znaczy nie liczyć się z ironią typową dla każdej instytucji […]
Myślę, że spędziłem całe moje życie, zwłaszcza życie akademickie (które nie było na szczęście całe) na wyjaśnianiu praw i chytrości tej instytucjonalnej ironii. (s. 549)
23I tą odpowiedzią filozofa na przyznany mu medal zakończymy naszą opowieść o opowieści Benoît Peetersa o Jacques’u Derridzie. Ponieważ taki Derrida nam się podoba. Filozof, który z uporem obalał wszelką metafizykę, który w miejsce jednoznacznych prawd pokazywał dynamiczną, niekończącą się różnię, który demontował dyskursy, udowadniając, że u ich źródeł leżą rozmaite teksty o dyferencjalnych znaczeniach, zakończył swoje życie w podwójnej grze: ironii i autoironii. Ironii w stosunku do instytucji, które nie chciały uznać jego myśli i jego „pedagogiki”; autoironii, której przyświecał paradoks samoodniesienia.
Przypisy
1 J. Derrida La carte postale. De Socrates à Freud et au-déla, Flammarion, Paris 1980.
2 B. Peeters Derrida, Flammarion, Paris 2010, s. 406-407. Dalsze odniesienia do tej publikacji lokalizuję w tekście głównym, podając numer strony.
3 Zob. J. Derrida Kres człowieka, przeł. P. Pieniążek, w: Marginesy filozofii (1972), przeł. A. Dziadek, J. Margański, P. Pieniążek, KR, Warszawa 2002. Por uwagę tłumacza „[…] spełnienie się celu człowieka, jakim w zachodniej – krytykowanej przez Derridę – metafizyce jest urzeczywistnienie się jego uniwersalnej istoty, oznacza ostatecznie kres człowieka – zniknięcie człowieka w ogólności sensu bytu, ducha lub prawdy bycia”, s. 151.
4 Podobne rozumowanie zastosował do osoby Paula de Mana, kiedy amerykański dekonstrukcjonista został po śmierci oskarżony o współpracę z belgijską prasą faszystowską. Pisał wtedy o „przemocy scalenia”. Por. J. Derrida Niczym szum morza w głębi muszli, przeł. A. Wasilewska, „Literatura na Świecie” 1999 nr 10-11.
5 Zob. Z. Mitosek Zaangażowanie?, „Teksty Drugie” 2006 nr 1/2.
6 Por. M. Foucault Moje ciało, ten papier, ten ogień, w: tegoż Filozofia, historia, polityka, przeł. i wstęp D. Leszczyński, L. Rasiński, PWN, Warszawa 2000, s. 161.
7 Nota bene, Roland Barthes zawsze nosił przy sobie malutki notatnik, gdzie od czasu do czasu wpisywał coś w trakcie rozmów ze znajomymi. Ale – o ile wiem – nie napisano jeszcze powieści o jego prywatnym życiu.
8 J. Derrida Marx & Sons, PUF, Paris 2002.
9 Tamże, s. 91.
Góra stronyJak cytować ten artykuł
Odwołanie bibliograficzne dla wydania papierowego
Zofia Mitosek, «Kres człowieka», Teksty Drugie, 2 | 2016, 376-386.
Odwołania dla wydania elektronicznego
Zofia Mitosek, «Kres człowieka», Teksty Drugie [Online], 2 | 2016, Dostępny online od dnia: 15 avril 2016, Ostatnio przedlądany w dniu 02 novembre 2024. URL: http://journals.openedition.org/td/7961
Góra stronyPrawa autorskie
The text only may be used under licence CC BY 4.0. All other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.
Góra strony