• 1 Cyt. według L. Buell The Future of Environmental Criticism: Environmental Crisis and Literary Imagi (...)
• 2 Oddziaływanie na ekologiczną świadomość czytelnika jest jednym z celów krytyki środowiskowej, właśc (...)
• 3 K. Hiltner General Introduction, w: Ecocriticism. The Essential Reader, Routledge, London–New York (...)

1 W efektownym stwierdzeniu Aldo Leopolda, które zostało przywołane w tytule („chodzi o to, abyśmy wreszcie zaczęli mówić w imieniu biotycznej wspólnoty”1) najbardziej kontrowersyjny punkt wybrzmiewa oczywiście nie tam, gdzie mowa o utopii „ekologicznej społeczności” – znoszącej granice międzygatunkowe, zacierającej antropocentryczne binaryzmy natura-kultura, podmiot-przedmiot – ale w samym wezwaniu do „artykułowania natury”, „mówienia o naturze”, a zatem w postulacie semantyzacji obszaru, który wydaje się surowym, nieredukowalnym zewnętrzem kultury. To zapętlenie poznawcze dobrze określa wyjściową aporię ekokrytyki, nacinającą jej wewnątrzteoretyczną świadomość. Krytyka ekologiczna naznaczona jest źródłową niewspółmiernością, bowiem starając się zbliżyć do istoty natury w tekście, zarazem nieuchronnie się od niej oddala, wyobcowuje poprzez system znaków. Niewiele mogą tu pomóc refiguracje podmiotowości i tekstu, dokonywane w filozofii Bruno Latoura, Gilles’a Deleuze’a, Rosi Braidotti, podejmujące próbę stworzenia nowych narzędzi opisu literatury wobec fenomenu życia i procesów środowiskowych. Sytuację dodatkowo komplikują maksymalistyczne ambicje krytyków ekologicznych, którzy chcą wierzyć w silną performatywność tekstu i metatekstu2; wiarę tę dobrze ilustruje wypowiedź Kena Hiltnera, który z mieszaniną profesjonalnego zaangażowania i naiwnej emfazy określa zadania ekokrytyki jako refleksję nad tym, „jak akt pisania i uważnego czytania może zbawić planetę?”3.

• 4 L. Buell Introduction, w: The Future of Environmental Criticism: Environmental Crisis and Literary (...)

2 Być może śladem tej źródłowej niepewności, towarzyszącej narodzinom ekokrytyki jest niestabilność w zakresie pojęciowości, wielość alternatywnych formuł, którymi określa się ten nurt w zakresie literaturoznawstwa. Chodzi tu o formułę-nazwę, która w sposób wyrazisty zaznaczyłaby odrębność ekokrytyki od pokrewnych nurtów czy subdyscyplin, takich jak posthumanizm, humanistyka nieantropocentryczna, „animal studies”, historia środowiskowa. Oprócz najbardziej powszechnej „ekokrytyki” w badawczym obiegu funkcjonują również takie terminy jak „krytyka środowiskowa” (environmental criticism), „literaturoznawczy eko-dyskurs”, czy „zielone studia filologiczne” (green literary studies). „Małe różnice” nie są pozbawione znaczenia, przeciwnie, to w nich zagnieżdżają się największe poznawcze wyzwania i aporie ekologicznej interpretacji tekstu. Najistotniejsza wydaje się dystynkcja pomiędzy dwoma pierwszymi określeniami. Lawrence Buell, jeden z „ojców założycieli” ekokrytyki, autor fundamentalnej monografii ekologicznej The Environmental Imagination w swoich późnych książkach postuluje zastąpienie wczesnej „krytyki ekologicznej” (ecocriticism) – „literaturoznawstwem środowiskowym” (environmental criticism) i wyprowadzenie z tej zamiany daleko idących konsekwencji metodologicznych4. „Krytyka środowiskowa”, jego zdaniem, znacznie lepiej ujmuje hybrydyczność przedmiotów badań, różnorodność środowisk (nie tylko dzikiej natury, ale także miasta jako „biopolis”), a zatem współwystępowanie komponentów „naturalnych” i „fabrykowanych”, wreszcie akcentuje konieczność otwarcia interdyscyplinarnego, wyważenia proporcji pomiędzy wymogami „warsztatu filologa” a odkryciami klimatologów, biologów, genetyków, historyków środowiskowych.

• 5 T. Clark The Cambridge Introduction to Literature and the Environment, Cambridge University Press ? (...)

3 Istotną właściwością ekokrytyki jest jej laboratoryjny charakter, wyrażający się w porzuceniu aspiracji do zajęcia statusu ustabilizowanej metodologii, dysponującej poręcznym słownikiem terminów i procedur aplikacyjnych. Przeciwnie, literaturoznawstwo ekologiczne unika operacyjnego „domknięcia” (closure), choć jej dorobek i horyzont badawczy znacznie wykracza poza poziom przyczynków, czy niezobowiązujących przybliżeń metodologicznych. Ekokrytyka, zachowując świadomość słabości, płynących z zajmowania „przemocowej” metateoretycznej pozycji, przyznaje sobie jednak, specyficznie pojmowane, prawo do quasi-panoramicznego oglądu cząstkowych analiz literaturoznawczych. Timothy Clark tłumaczy to w sposób następujący: skoro odrzucamy jako naiwne wyobrażenie o autoteliczności kultury, skoro postrzegamy ją jako osadzoną w wielu kontekstach, również w kontekście biosfery, powietrza, wody, życia roślin i zwierząt, to ekokrytyka nieuchronnie staje się „refleksją meta-kontekstualną”5. Rozwijając intuicję badacza, można by powiedzieć, że zadaniem ekokrytyki jest opis uznakowionych powiązań między różnorodnymi bytami, laboratoryjne wypróbowywanie hybrydycznych intertekstowych, interbiotycznych zrostów, katalogowanie nowych biomorficznych bibliotek i archiwów ludzkości.

• 6 Por. H. Zapf Introduction, w: Handbook of Ecocriticism and Cultural Ecology, ed. by H. Zapf, Walter (...)

4 Najczęściej przywoływane argumenty, uzasadniające konieczność przyznania ekokrytyce istotnej pozycji na mapie współczesnej humanistyki (a nie oszukujmy się – budzi ona rozmaite wątpliwości czy zarzuty natury ideologicznej) nie mają charakteru operacyjnego czy pragmatycznego, wyrastają zaś z namysłu etycznego, z diagnozy współczesności, również tej, która kształtuje oblicze współczesnego uniwersytetu. Ekokrytyka, dzięki emfatycznemu zaangażowaniu – postawie, którą wymusza zarówno u badacza, jak i wśród studentów, staje się wyzwaniem dla neoliberalnej polityki, która dotarła również do sfery szkolnictwa wyższego i badań naukowych, polityki zdominowanej przez utylitaryzm, ilościowe modele nauki, wymóg rynkowej konkurencyjności6. Dzięki nadwyżce zaangażowanej bezinteresowności, owej wyszydzanej egzaltacji i intelektualnemu „nawiedzeniu” krytyka środowiskowa może wytyczyć drogi wyjścia poza ciasne, tak doskwierające humanistyce ograniczenia instytucjonalne.

• 7 Warto przytoczyć tu argumenty, zgłoszone przez Cheryll Glotfelty, która uważa, że nieobecność persp (...)

5Nic dziwnego zatem, że ekokrytyka (pozostańmy przy tym, najbardziej koncyliacyjnym metodologicznie terminie) wielu badaczom z kręgu humanistyki wydaje się zjawiskiem problematycznym, o zatartych, nieostrych granicach i nie do końca określonym przedmiocie badań. W pierwszym odruchu chciałoby się usytuować ją w pobliżu dyskursów mniejszościowych, które charakteryzuje wyrazisty rys emancypacyjny – ich fundamentalną przesłanką jest udzielenie (w literaturze) głosu podmiotom „subalternalnym”, podrzędnym, podbitym, marginalizowanym lub istnieniom, które obsadzano w pozycji przedmiotu, obiektu, zasobu. Jednak w przeciwieństwie do literaturoznawczego feminizmu, queer/gay/lesbians studies, postkolonializmu czy nawet „animal studies” status owego upodmiotowionego obiektu studiów wydaje się niejasny, słabo uchwytny7. Nie jest on osobą, rzeczą, wyizolowanym krajobrazem, ani zwierzęciem, wchodzącym przecież w złożone relacje z człowiekiem. Obiektem środowiskowego namysłu jest bowiem kwestia utekstowienia całej konfiguracji zagadnień: od świata roślin i środowiska naturalnego, ujętego wszakże w szerokiej perspektywie historii ewolucji, poprzez materię i jej przemiany, po procesy, głównie destrukcyjne, zachodzące w atmosferze, zwłaszcza niekorzystne i niezauważalne gołym okiem zmiany klimatu w epoce antropocenu. Nie jest więc wcale takie pewne, czy owe procesy i byty w ogóle zabiegałyby o obsadzenie w roli podmiotu lub nawet jego nieantropomorficznego Latourowskiego ekwiwalentu – „aktanta” (nośnika sprawczości). Bardziej odpowiednie byłoby sformułowanie, że oto „-centryczny”, dośrodkowy, antropomorficzny podmiot lub jego replika zostały w krytyce ekologicznej zastąpione przez subiektywność bardziej mgławicową, rozpyloną w przestrzeni i czasie, rozumianą jako „sieć interakcyjnych materialnych sprawczości” (Karen Barad) czy „transkorporalność” w duchu filozofii Stacy Alaimo.

• 8 Zob. K. Hiltner First – Wave Ecocriticism; Second-Wave Ecocriticism, w: Ecocriticism. The Essential (...)
• 9 Udanymi próbami zastosowania na polskim gruncie założeń wczesnej ekokrytyki są książki Justyny Taba (...)
• 10 Zob. K. Hiltner General Introduction, w: Ecocriticism. The Essential Reader, s. 1.
• 11 Zob. L. Marx Shakespeare’s American Fable, w: Ecocriticism. The Essential Reader; G. Egan Green Sha (...)

6Ekokrytyka jako nurt literaturoznawstwa ma swoją wewnętrzną dynamikę, którą zwykło się konceptualizować za pomocą biotyczno-akwatycznej metafory „fali”8. Za Lawrence’em Buellem przyjmuje się, że wczesne monografie – publikowane od lat 60., kiedy to stworzono formułę „ekokrytyki”, do lat 90. ubiegłego wieku – ustanowiły „pierwszą falę” ekokrytyki. Refleksja badawcza Leo Marxa, Lawrence’a Buella, Jonathana Bate’a koncentrowała się wówczas wokół ekologicznego wymiaru przestrzeni, idei wilderness/dzikiej, nieujarzmione natury („dziczy”) i pastoralności jako utopijnej estetyki harmonijnego współegzystowania ze środowiskiem9. Ekokrytyka pierwszej fali bazowała na materiale, zaczerpniętym z amerykańskiej (czasami również angielskiej) literatury; kanon tekstów przez nią stworzony i eksplorowany w badawczej praktyce obejmował dzieła H.D. Thoreau (Walden), Johna Muira, J.F. Coopera, Rachel Carson, aż po współczesne dystopie, takie jak Droga Cormana McCarthy’ego. Znamiennym rysem wczesnej ekokrytyki jest również „czytanie retrospektywne”, środowiskowa relektura dzieł czasami odległych w czasie, jak epos o Gilgameszu10 czy dramaty Szekspira11.

• 12 Szczególnie szeroko reprezentowane w tym obszarze są tzw. zielone studia postkolonialne; zob. m.in. (...)

7Druga fala piśmiennictwa ekokrytycznego wyłania się na przełomie wieku XX i XXI, wraz z rozpowszechnieniem badań kulturowych i konstruktywizmu jako optyki interdyscyplinarnej, ekofeminizmu, badań postkolonialnych, które doprowadziły do rozszczelnienia dotychczasowego, głównie anglosaskiego kanonu literatury środowiskowej12. Poszerzeniu uległ również zakres znaczeniowy natury – obiektem badań staje się środowisko, otaczające człowieka, w tym również miasto jako „druga natura”, badane wszakże najczęściej w kontekście zjawisk przyrodniczych, zanieczyszczenia powietrza, ekspansji cywilizacji, dokonującej się kosztem ekologicznych przestrzeni liminalnych (plaży, bagien, prastarych puszcz).

• 13 M. Bennett Anti-Pastoralism, Frederick Douglass, and the Nature of Slavery, w: Beyond Nature Writin (...)
• 14 W podobnej funkcji występują odwołania do estetyki pastoralnej w literaturze postkolonialnej, która (...)

8W tej fazie dochodzi do znaczących rekonceptualizacji wczesnej krytyki środowiskowej. Założenia poetyki ekokrytycznej pierwszej fali są tu podważane z pozycji studiów kulturowych i etnicznych. Z tej perspektywy pastoralizm – topos ekokrytyczny z okresu założycielskiego – jawi się jako estetyka „białych, uprzywilejowanych mężczyzn”, której podstaw nie musiały podzielać wszystkie podmioty historii. Jak przekonująco pokazuje Michael Bennett w swoim artykule Anti-Pastoralism, Frederick Douglass, and the Nature of Slavery13, była to estetyka ufundowana na ekskluzji, rasistowskim ostracyzmie i wyzysku ekonomicznym, nic zatem dziwnego, że w tradycji kultury Afroamerykanów utrwalił się raczej rys antypastoralny14, wyraźnie wyczuwalny w prozie Toni Morrison czy słynnej piosence Strange Fruit Billie Holliday.

• 15 H. Zapf Introduction, w: Handbook of Ecocriticism, s. 5-6.
• 16 Świadczy o tym wielość tomów zbiorowych i monografii autorskich o wyraźnie lokalnym, etnicznym zaba (...)
• 17 A. Weik von Mossner Environmental Narrative, Embodiment, and Emotion, w: Handbook of Ecocriticism.
• 18 Ch. Schliepshake Memory, Place, and Ecology in the Contemporary American Novel, w: Literature, Ecol (...)
• 19 K. Donn Beyond the Wasteland. An Ecocritical Reading of Modernist Trauma Literature, w: Handbook of (...)
• 20 Zob. A.S. Allen Ecomusicology: From Poetics to Practice, w: Handbook of Ecocriticism…
• 21 Zob. S. MacDonald PANORAMA: the Ecocinematic Territories, w: Handbook of Ecocriticism…
• 22 Zob. S. Boettger Within and Beyond the Art World: Environmental Criticism of Visual Art, w: Handboo (...)
• 23 H. Lewis Ulman Beyond Nature/Writing. Virtual Landscapes Online, in Print, and in „Real Life”, w: B (...)

9Część literaturoznawców wyróżnia także trzecią i (budzącą największe kontrowersje) czwartą falę krytyki środowiskowej15. Ekokrytyka trzeciej fali zaznacza swoją obecność w pierwszej dekadzie XXI wieku i to ona w znacznym stopniu wytyczyła aktualny horyzont poszukiwań w tym obszarze. Najistotniejszą przemianą, jaka się wówczas dokonała, było wykształcenie ponadnarodowej, globalnej perspektywy, przekraczającej granice kultur i (ekologicznych) mitografii narodowych. Choć nadal napięcie między globalizmem a bioregionalizmem wytycza jedną z osi refleksji ekokrytycznej16, zasadnicze punkty orientacyjne wyznaczają zjawiska antropocenu, zmian klimatycznych, zaniku bioróżnorodności, ekologicznej sprawiedliwości, rozmaicie rozwijana teoria społeczeństwa ryzyka (risk society) Ulricha Becka. W sferze metodologii przemiany te ujawniają się w silnej obecności ujęć komparatystycznych i interdyscyplinarnych. To wówczas ekokrytyka staje się siecią badawczą, na której niejako zaszczepiają się nurty i subdyscypliny bardzo eksperymentatorskie, pozornie oddalone od tradycyjnej problematyki natury, by wskazać ekologiczną analizę narracji afektywnych Alexy Weik von Mossner, skupioną wokół sensualnych krajobrazów Oklahomy w Gronach gniewu J. Steinbecka17, włączanie w obręb ekokrytyki pewnych komponentów, zaczerpniętych z „memory studies”(artykuły Christophera Schliephake’a)18 czy nowatorskie, bardzo inspirujące próby aplikacji teorii traumy do badań ekologicznych, podejmowanee przez Katharinę Donn19. Literaturoznawstwo ekokrytyczne staje się wówczas centrum, rdzeniem metodologicznym, promieniującym na inne specjalizacje z zakresu historii sztuki; powstają ekokrytyczna muzykologia20, filmoznawstwo21, analiza sztuk wizualnych22, gier komputerowych23.

• 24 S. Oppermann Rethinking Ecocriticism in an Ecological Postmodern Framework: Mangled Matter, Meaning (...)

10Ekokrytyka trzeciej fali porzuca jednostronnie rozumianą poetykę „nowego realizmu” z wcześniejszych dekad i śmielej wchłania, częściowo z sobą sprzeczne, inspiracje płynące ze strony poststrukturalizmu. Serpil Oppermann w ważnym artykule24, podejmującym karkołomne wyzwanie odnalezienia wspólnej płaszczyzny dla ekokrytyki i postmodernizmu, stwierdza, że w gruncie rzeczy spór pomiędzy nimi jest pozorny, ponieważ obie dyscypliny oświetlają się wzajemnie, wydobywając utajone lub niedoczytane treści: postmodernizm nie podważa realności świata pozatekstowego, a jedynie samoczywistość jego reprezentacji, krytyka środowiskowa zaś w istocie nie dociera do natury „samej w sobie”, eksplorując wyobraźniowe strategie i artefakty, donoszące się do interakcji z materialnym, ucieleśnionym środowiskiem. Głównym źródłem inspiracji w trzeciej fazie ekokrytyki stają się dzieła Gilles’a Deleuze’a i wizja nowego witalizmu, rozwijana przez Rosi Braidotti.

• 25 T. Clark Ecocriticism on the Edge. Anthropocene as a Threshold Concept, Bloomsbury Academia, London (...)
• 26 Tamże, s. 31.

11Znamiennym przykładem ekokrytyki trzeciej fali wydaje się monografia Timothy Clarka Ecocriticism on the Edge. Anthropocene as a Threshold Concept (2015)25. Epoka antropocenu – w której wpływ człowieka na biosferę po raz pierwszy w historii przewyższył stopień oddziaływania natury na świat ludzki – w ujęciu Clarka pozwala się scharakteryzować najtrafniej za pomocą kategorii „zaburzenia” (disorder), „niewspółmierności”, „zachwiania równowagi”, dezorientacji, ujawniającej się na poziomie myśli i języka. Ikoną antropocenu jest w powszechnym odczuciu zdjęcie globu ziemskiego, wykonane ze statku kosmicznego „Apollo” w roku 1968; konfrontuje nas ono z zasadniczą obcością perspektyw: ludzkiej i planetarnej, globalnej, wymuszając zarazem nowy styl czytania, który uchwyciłby „terrastrialność”, nieredukowalną zdarzeniowość ziemi, zacieraną przez zmediatyzowane przekazy, również literackie. Chodzi o to, by rozpoznać „planetę ziemię jako ludzkie archiwum, fundament kulturowej pamięci, kruchą materialną matrycę wszystkich kulturowych inskrypcji i samo-odniesień człowieka”26. Terrastrialność to „koncept graniczny”, oddający istotę życia na Ziemi – biologiczną przygodność i nieprzewidywalność wydarzeń klimatycznych, charakterystycznych dla epoki antropocenu. Figurą kluczową, poetyckim ekwiwalentem takiego światopoglądu staje się w ujęciu Timothy Clarka katachreza, wadliwa, ułomna metafora lub porównanie, których występowanie tropi amerykański autor w – odczytanej jako protoekologiczna – poezji Johna Keatsa i Williama Wordswortha. To w niej wyraża się proces „rozregulowania decorum” , który należałoby postrzegać jako odpowiedź na destrukcję planety i rozchwiania równowagi klimatycznej.

• 27 D. Mazel American Literary Environmentalism, The University of Georgia Press, Athens–London 2000.
• 28 M.A. Bryson, Visions of the Land. Science, Literature, and the American Environment from the Era of (...)
• 29 D. Mazel American Literary…, s. 35.
• 30 U.P. Mukherjee Cholera, Kipling, and Tropical India, w: The Oxford Handbook of Ecocriticism.

13 I tak np. Foucaultowskie ujmowanie motywów natury jako elementów kolonialnej „wiedzy-władzy”, tak charakterystyczne dla trzeciej fali krytyki ekologicznej, było już przecież obecne we wczesnych monografiach Davida Mazela27 i Michaela Brysona28, którzy analizowali pozycję motywu wilderness w narodowej amerykańskiej narracji podboju, uzasadniającej zawłaszczanie zachodnich terenów Ameryki Północnej „uczuciem lęku przed byciem otoczonym przez dzikość”29. Ten tryb myślenia znajdzie przedłużenie w ramach postkolonialnej ekokrytyki, uprawianej intensywnie w ostatnich dekadach. Ideę, wedle której motyw natury byłby metaforą, konceptualizującą istotne procesy historyczne, podejmuje choćby Upamanyu Pablo Mukherjee30, który w swoim eseju o motywach epidemii cholery w prozie Rudyarda Kiplinga pokazuje, że patogeny, chorobotwórcze wirusy służyły jako ideologiczne przekazy, wykorzystywane w dyskursach imperialnych. W opowiadaniach Kiplinga (Thrown Away, By Word of Mouth) sekwencja wybuchu epidemii ma walor formacyjny, wprawiający w ruch narrację i zarazem wytyczający kierunek wartościowania kultury i ludności Indii. Dzięki wsparciu „miękkiej siły” literackich opowieści imperialna biowładza mogła konstruować moralne uzasadnienia podboju krajobrazu, który już zawsze będzie jawił się jako „zarażony”, ulegający degeneracji, domagający się interwencji „oświeconej” zachodniej medycyny, a zatem wkroczenia „paliatywnego imperializmu”.

• 31 Pytanie to pojawia się w wyróżnionym miejscu artykułu wstępnego do ważnego tomu, poświęconego tende (...)
• 32 R. Kerridge Ecological Approaches…, s. 361.

14 Jednak najbardziej chyba inspirującą koncepcją, sformułowaną w ramach pierwszej fazy ekokrytyki, która w moim odczuciu nadal zachowuje zdolność aplikacyjną, jest zarys „tekstu środowiskowego” (environmental text) Lawrence’a Buella, sformułowany w jego pierwszej, przywoływanej już, książce The Environmental Imagination. Thoreau, Nature, Writing, and the Formation of American Culture (1995). Jest to koncepcja ponadczasowa, ponieważ pytanie o to, co czyni tekst ekologicznym, nadal rozpala umysły ekokrytyków31, a odpowiedź na nie udzielona lokuje badacza w określonym horyzoncie epistemicznym, decyduje o jego naukowej tożsamości. Kwestią fundamentalną, założycielską, która wyznacza poziom refleksji metatekstowej i metadyscyplinarnej pozostaje nieustannie pytanie o naturę „sądu ekokrytycznego” (jak to ujął Richard Kerridge32), o warunkujące go ufundowania czy też może właśnie ich znaczący brak, przerzucający na krytyka odpowiedzialność za jego prawomocność.

• 43 S. Alaimo Feminist Science Studies and Ecocriticism. Aesthetics and Entaglement in the Deep Sea, w: (...)

17Fascynacja żywiołami akwatycznymi wielokrotnie dochodzi do głosu w pisarstwie ekokrytycznym, służąc często jako platforma rozważań nad kondycją podmiotu, narratora, materii tekstowej. W eseju Stacy Alaimo43 ocean jest we współczesnej kulturze ekosystemem, skupiającym wyparte pragnienia, lęki, fantazmaty zdobywcze, dla których coraz mniej pozostaje obszarów do podboju. Ocean, bohater filmu Jamesa Camerona Aliens of the Deep, wydaje się zarazem wehikułem współczesnej konkwisty, obszarem naukowej eksploracji i kontroli, jak i nową przestrzenią bukoliczną, sprzyjającą kontemplacji. Nade wszystko jednak ocean staje się w refleksji Alaimo metaforą ucieleśnionego podmiotu, który jest efektem materialno-semiotycznego zanurzenia w świecie (material-semiotic immersion), istnienia w wielu sieciach politycznych, biologicznych, biosemiotycznych.

• 44 W. Wheeler The Lightest Burden: The Aesthetic Abduction of Biosemiotics, w: Handbook of Ecocriticis (...)
• 45 K. Rigby, Earth’s Poesy: Romantic Poetics, Natural Philosophy, and Biosemiotics, w: Handbook of Eco (...)

18Właśnie biosemiotyka – najbardziej żywotnie rozwijający się nurt krytyki środowiskowej – ujmuje kwestię „organiczności” tekstu literackiego w sposób najbardziej radykalny, niejako odwracając kierunek myślenia Scotta Knickerbockera. Teraz już nie poezja bywa odwzorowaniem procesów, zachodzących w naturze – z perspektywy biosemiotycznej, zainspirowanej filozofią szkoły z Tartu i późnymi pismami Maurice’a Merleau-Ponty’ego, wszystkie byty (idee, ale również mikroby, rośliny, zwierzęta, czynniki klimatyczne) są obiektami znaczącymi, symptomami szerszej semiozy. Jak pisze Wendy Wheeler, cała natura to „biosemiotyczna rozmowa”44, a biosfera jest w istocie semiosferą. Kate Rigby, ekokrytyczka specjalizująca się w literaturze romantycznej szuka źródeł takiego myślenia w ideach Natur-Sprache Jakuba Boehme i romantycznej wrażliwości na korespondencje pomiędzy różnymi obszarami istnienia. Zdaniem Rigby, od czasów romantyzmu istnieje w poezji europejskiej „czerwona nitka” biosemiotycznej refleksji, która zakłada, że natura to „nieustanne procesy rekompozycji, dekompozycji, nawiązywania połączeń pomiędzy formami życia […] natura jest napędzana przez semiozę, a funkcję semów pełnią dźwięki, zapachy, ruch, ciężar, faktura, smak, kształt”45.

• 46 S. Oppermann From Ecological Postmodernism to Material Ecocriticism. Creative Materiality and Narra (...)
• 47 S. Iovino Material Ecocriticism. Matter, Text, and Posthuman Ethics, w: Literature, Ecology, Ethics (...)
• 48 Tamże, s. 60.
• 49 S. Iovino, S. Oppermann Introduction: Stories Come to Matter, w: Material Ecocriticism, ed. by S. I (...)
• 50 Tamże, s. 252.

22Pierwszy z wspomnianych nurtów jest przykładem jednego z „nowych materializmów”, dokonujących twórczej i wielostronnej rekonceptualizacji pojęcia materii i jej pozycji w kulturowych praktykach. Występują one przeciwko radykalnej, poststrukturalistycznej „dematerializacji świata”. Przedstawiciele ekokrytyki po „zwrocie materialnym” zajmują się jednak materią specyficzną, istniejącą w niewiarygodnym splątaniu sił natury, dyskursów, ciał ludzkich i nieludzkich. Stacy Alaimo, Huberta Zapfa, Jane Bennett interesuje to, jak materia świata bywa ucieleśniona w ludzkim doświadczeniu i ludzkim umyśle. Według Jane Bennett materia jest wypełniona utajoną sprawczością, która przybiera formę opowieści – „a storied matter”46, materii opowiedzianej, materii jako tekstu. Skoro materia jest tu rozpatrywana jako „miejsce produkcji i ucieleśnienia znaków”47, literaturoznawcy tropią miejsca, które są przez nich klasyfikowane jako „sploty procesów materialnych i dyskursywnych”48, bowiem, jak twierdzi Serpil Opermann, „literackie opowieści wynikają z interakcji pomiędzy ludzką kreatywnością a narratywizmem materii”49. Teksty literackie definiowane są tu jako „sploty sprawczości”, domagają się też specyficznych strategii lektury i interpretacji, którą Oppermann nazywa „czytaniem dyfrakcyjnym”50. Chodzi o to, by rozdzielane, wrogie sobie bieguny rygorystycznych dychotomii, którym przypisać można określone aspekty tekstu literackiego (dyskurs-materia, natura-kultura) nie były utrzymywane w separacji, przeciwnie, zdaniem ekokrytyków materialistycznych powinno się doprowadzić do sytuacji, w której wartości te „czytają (i weryfikują) siebie” wzajemnie.

• 51 Tamże.
• 52 Ch. Glotfelty Corporeal Fieldwork and Risky Art. Peter Goin and the Making of Nuclear Landspcapes, (...)
• 53 Zob. S. Oppermann The Future of Ecocriticism. Present Currents, w: The Future of Ecocriticism. New (...)

23Materialna krytyka środowiskowa na nowo definiuje podmiotowość, postrzegając ją jako fenomen, „wytwarzający się w starciu z «krajobrazami ryzyka», biologicznymi formami materii, strukturami władzy”51. Nacisk pada tu na dynamiczne produkowanie „ja” w sytuacji stałej nieprzewidywalności, katastrof klimatycznych, narastających nierówności cywilizacyjnych i ekonomicznych. Ekokrytyków czwartej fali fascynują ekokatastrofy, zdegradowane cywilizacyjnie postnuklearne pejzaże dawnych poligonów atolu Bikini czy Nevada Test Site52, ogólnie zaś odpowiada im apokaliptyczne zabarwienie narracji o świecie, które często podporządkowane są trajektorii przyszłościowej53.

• 54 S. Iovino From Thomas Mann to Porto Marghera. Material Ecocriticism, Literary Interpretation, and D (...)
• 55 Tamże, s. 352.
• 56 Tamże, s. 358.

24Jak przebiega aplikacja omówionych wyżej teoretycznych założeń ekokrytyki materialnej? W udzieleniu odpowiedzi na to pytanie pomocna okaże się lektura artykułów i książek Serenelli Iovino, prominentnej przedstawicielki omawianego tu nurtu, autorki olśniewających interpretacji urbanistycznych narracji literackich i kulturowych. W swoich książkach Filosofie dell’ambiente: etica, natura, societa (2004) czy Ecologia litteraria: Una strategia di sopravvivenza (2006) traktuje ona miasto jako „kolektyw materialno-semiotyczny”, splot sprawczości klimatycznych, geologicznych, oceanicznych, kreacji człowieka (zawsze jednak ujmowanej w relacji do lokalnej historii naturalnej). Literackość/tekstualność pojmowana jest tu jako tropienie szczególnej „odmiany elokwencji, rozproszonej w materialnych formach świata”. W artykule From Thomas Mann to Porto Marghera. Material Ecocriticism, Literarary Interpretation, and Death in Venice54 Iovino zajmuje się Wenecją, próbując odpowiedzieć na pytanie, co jest specyficzną narracją tego miasta? Pisanie Wenecji to, jej zdaniem, „ćwiczenie z hybrydyczności”, bowiem o środowiskowej tożsamości tego miejsca decyduje zmieszanie lądu i wody, które tworzy nową jakość, nieredukowalną do cząstkowych składników. Wenecja leży we wnętrzu laguny, jej ekosystem tworzą unikatowe warunki ewolucyjne, zmieszanie dwóch konkurencyjnych żywiołów – wód rzecznych i oceanicznych, wywołujących rytm przypływów i odpływów, które tworzą specyficzną florę i intensywny zapach, osiadający na niestabilnych wyspach -„amfibiach”. Wprawdzie o Wenecji pisali znakomici twórcy od Szekspira, Simone Weil po Tomasza Manna i Passoliniego, jednak na ogół odczytywana ona była w izolacji od jej ekosystemu, z dala od uwarunkowań historii naturalnej. W ujęciu Iovino właściwie tylko Mannowi udało się wyczytać „subtekst, wytworzony przez dynamiczną ewolucję wody, lądu, klimatu, ekologii i historii”55. W Śmierci w Wenecji miasto na lagunie odzyskuje swoją materialność, „cielesność”, poprzez użycie go w funkcji narracyjnej ramy dla historii o ludzkiej starości i śmierci, a zatem dzięki połączeniu perspektyw mikro- i makrologicznej. Dlatego też nowelę Manna czyta się jako „historię o ciałach, których makrokategorią jest ciało Wenecji jako organizm hybrydyczny i kolektywny”56. Punktem wspólnym łączącym dwa wymiary staje się motyw „ciał/cielesności” starzejących się, podlegających rozpadowi, niespójnych i w wieloznaczny sposób nieuposadowionych (mieści się w tej kategorii i problem nieheteronormatywności bohatera, i ścieranie się żywiołów Wschodu i Zachodu, natury i kultury, stałego i płynnego).

• 57 S. Iovino Bodies of Naples. Stories, Matter, and the Landscape of Porosity, w: Material Ecocriticis (...)

25Jak widać, Serenella Iovino w sposób niezwykle inspirujący ogrywa w interpretacjach koncept „miasta jako ciała”. Sięga po niego również w artykule Bodies of Naples. Stories, Matter, and the Landscape of Porosity57. Motyw ciała wprowadzony zostaje już na początku, gdy autorka charakteryzuje znaną starożytną statuę, zwaną „Corpo di Napoli”, symbolicznie przedstawiającą losy miasta, zespalającą czasy zamierzchłe, kiedy to Neapol był siedliskiem greckim i moment zajęcia Neapolu przez wojska alianckie. Statua ta łączy wszystkie poziomy bytu: ciała ludzkie i nieludzkie, materialność miejsca, siły natury, które wchodzą w dynamiczną interakcję z dyskursami, sferą wyobraźniową, pamięcią. Drugą kategorią, która posłużyła włoskiej badaczce do opisu Neapolu, jest kategoria „porowatości”. Zdaniem Iovino, właśnie naprzemienność dziur i wypełnień charakteryzuje każdy element tkanki miejskiej. Porowatość oznacza również przepuszczalność, wprowadza zatem rys transformacji, przepływu energii, wielokulturowości. Neapol to miasto zbudowane z porowatego jasnożółtego piaskowca pochodzenia wulkanicznego, który łatwo ulega zwietrzeniu, korozji. Jest to miasto zbudowane z wulkanicznej materii i spoczywające na wulkanicznych skałach, leżące w pobliżu niepokojącego wulkanu i makabrycznej pozostałości po jego erupcji (Pompeje). Dominującym wymiarem istnienia Neapolu jest w odczytaniu Iovino telluryczność, a jego historią – postępująca mineralizacja tkanki miejskiej i jej kulturowego istnienia. Lawa i skały wulkaniczne, tworzące przekrój geologiczny, po którym stąpają mieszkańcy i turyści, stają się ucieleśnioną pamięcią (i zapomnieniem) o nieistniejących osadach, ich mieszkańcach, których „ciała” istnieją jako pustka, odcisk w zastygłej lawie wulkanu.

• 58 Greg Garrard konsekwentnie, ale też nadzwyczaj jednostronnie sytuuje dorobek Timothy Mortona na tle (...)
• 59 T. Morton Ecology without Nature. Rethinking Environmental Aesthetics, Harvard University Press 200 (...)
• 60 Tamże, s. 5.

26Timothy Morton chętnie przyznaje się wprawdzie do związków z ekologicznym materializmem, jednak stanowi zjawisko osobne, jako teoretyk niezwykle oryginalny, obdarzony charyzmatycznym (ale i karkołomnym) stylem myślenia i pisania58. W książce Ecology without Nature59(2007) określa zaplecze teoretyczne swoich badań jako kombinację konceptów poststrukturalistycznych, zwłaszcza Derridiańskich, i dość na razie mglistych projektów lewicowej ekokrytyki, odcinającej się od konserwatywnych inspiracji Heideggerowskich, które tradycyjnie traktowały treść tekstu ekokrytycznego jako kruchą i cenną zawartość, zasługującą na zdeponowanie i ochronę. Konserwatywna ekologia - niczym patriarchalizm wykorzystujący kobiety w funkcji nośnika alegorii – czyni z Natury dwuznaczny fetysz, ubóstwia ją, czyni „obiektem sadystycznej adoracji”60, zarazem zapoznając jej istotę. Morton wpisuje się natomiast w ramy „ecocritique” Timothy Luke’a – metateoretycznego, autorefleksyjnego nurtu, zalecając porzucenie „ekologocentryzmu”, czyli samego konceptu/pojęcia Natury na rzecz poszukiwania wyznaczników środowiskowej estetyki, bowiem, jak twierdzi amerykański ekokrytyk, tylko w obszarze niekognitywnym, antypojęciowym można uchwycić „ruchomą prawdę” o relacji człowieka ze środowiskiem.

• 61 Tamże, s. 33.

27Timothy Morton osnuwa swoją teorię środowiskową wokół dwóch pojęć: „ekomimesis” i poetyki auratycznej (ambient poetics). Obydwa pozostają wobec siebie w relacji fenotekstu i genotekstu (pojęcia Kristevej), wzorca, dominującej retoryki opisu natury i jej twórczego przekroczenia. „Ekomimesis” to „ideologiczna siatka wierzeń, praktyk (retorycznych), procesów skupionych wokół idei świata zewnętrznego”61 (i natury), stwarzająca iluzję autentyczności, czasu teraźniejszego (narracji i lektury), wyczerpywania bogactwa natury poprzez enumerację i tok parataktyczny. „Ekomimesis” wspomaga tworzenie fantazmatów natury, potocznych jej wyobrażeń, które pod pozorem troski o środowisko przemycają nastawienie antropocentryczne. Poetyka auratyczna natomiast twórczo „nacina” tę ustabilizowaną retorykę. Kwestionuje ona i znosi pęknięcie pomiędzy zawartością i obramowaniem tekstu, traktując jego umowne kontury jako przepuszczalną membranę, poprzez którą przepływają niespójne i zmienne jakości: semy, dźwięki, rytmiczne wibracje, amplitudy, tonacje barwne. W ten sposób tekst literacki i jego analiza (tak, jak analiza wiersza Denisa Levertova To the Reader, przeprowadzona przez Mortona w pierwszym rozdziale Ecology without Nature) stają się nieoczywistym ekwiwalentem świata natury, procesów ewolucji, zmian w biosferze i jakości ekosystemów. Tak rozumiana literatura ekologiczna oddaje sprawiedliwość naturze niejako negatywnie, podobnie jak teologia apofatyczna, unikając tym samym pułapek estetycznego kiczu i fetyszyzmu. Byłaby to jedna z form uprawiania stylistyki „naturalizmu drugiego stopnia”, opisywania „drugiej natury”, które postulował Th.W. Adorno, jeden z intelektualnych mentorów Mortona.

• 62 T. Morton Dark Ecology. For a Logic of Future Coexistence, Columbia University Press 2016.

28W kolejnych książkach pomysły teoretyczne Timothy Mortona ulegają radykalizacji i uekscentrycznieniu. Dzieje się tak w dużej mierze dzięki narastającej interdyscyplinarności jego warsztatu, wyjściu poza literaturoznawstwo w kierunku teorii kultury, krytyki sztuki, nauk o życiu. W Dark Ecology62 (2016) przybierają na sile tony apokaliptyczne, nakaz nadawania myśli środowiskowej bardziej mrocznego, dekadenckiego wydźwięku. Postulowana „ekognoza” ma w zamyśle Mortona łączyć barokową ozdobność, „feeryczność” myślenia i pisania z nowym nihilizmem w duchu Nietzschego, czytanego przez Heideggera – czyli z myśleniem o świecie, ogarniętym globalnym ociepleniem z wnętrza katastrofy, z pełną świadomością tego, że żyjemy w społeczeństwie ryzyka (risk society Ulricha Becka), w świecie, zdominowanym przez nieintencjonalne, nieprzewidywalne konsekwencje naszych działań. Jako antidotum na ten apokaliptyczny stan świadomości Morton zaleca pisanie „arche-lityczne” i myślenie o świecie w kategorii „hiperobiektów”.

• 63 T. Morton Hyperobjects. Philosophy and Ecology after the End of the World, University of Minnesota (...)

30W Hyperobjects63 Morton jeszcze dalej przesuwa granice eksperymentowania z językiem ekologicznego literaturoznawstwa. Rezygnuje z przywilejów metajęzykowego pisania, bowiem rozwijana przez niego teoria hiperobiektów zakłada istnienie badacza wewnątrz przedmiotu naukowego opisu, egzystencjalną „lepkość” wobec niego, zniszczenie dystansu podmiot-przedmiot. Świat, opisywany w kategorii hiperobiektów – którymi są jakości ponadlokalne, nieuposadowione, długowieczne: zarówno system solarny, jak i niezniszczalne plastikowe torebki, materiały nuklearne i biosfera – wypełnia lepka plątanina (mesh) różnorodnych bytów. Ilustracją części teoretycznej książki są analizy instalacji, które Morton uznaje za reprezentacje „sztuki hiperobiektów” (prace Tary Donovan Unititled, Christa Wainwrigtha Red Ice 3). Opierają się one na przeświadczeniu, że ludzie i ich wytwory są „opakowane” w hiperobiekty, które są opakowane w kolejne hiperobiekty (itd.). Sztuka ta operuje motywami zanikania, zależności, powiązań różnych materiałów i gatunków, zanurzenia (obrazów w wodzie).

• 64 Tamże, s. 139.

31Morton nazywa sztukę hiperobiektów „sztuką intymności”64 i używa tego określenia jako postulatu wobec ekologii jako formacji interdyscyplinarnej. Zdaniem autora Hyperobjects, ekologia i krytyka środowiskowa powinny być naukami o intymności, o tym, w jak wielkiej bliskości wobec siebie egzystują ludzie i zwierzęta, czynniki klimatyczne i hałdy śmieci. Estetyką, pomocną w formułowania tego przekazu nie powinna być jednak retoryka, przesiąknięta ideologią, lecz, przeciwnie, denaturalizacja Natury, jej krytyczny, autorefleksyjny opis.