• 1 Kuratorką wystawy była Aneta Rostkowska.

1W 2013 roku krakowski Bunkier Sztuki przeobraził się w miejsce wystawy-zdarzenia Rezerwat: Miasto1: na podłodze piętrzyły się zwalone przez wiatr drzewa, po salach biegał pies, na ekranach migotały rzeki, a między nimi Cecylia Malik z charakterystycznym dla siebie zaangażowaniem opowiadała o pracy i współpracy. Zebrane w jednym miejscu projekty artystki (m.in. 365 Drzew, Kolektyw: Modraszek, Obrazy z lasu łęgowego, 6 rzek) pokazywały przede wszystkim równoległą i niespodziewaną rzeczywistość miasta jako rezerwatu, drzew i lasów łęgowych, częściowo dzikich rzek czy łąk, siedlisk motyla modraszka. Co więcej, wystawa nie tylko gromadziła dokumentację projektów, ale również angażowała odwiedzających w kolejny, w części przestrzeni zorganizowano bowiem sztab akcji Warkocze Białki, której celem był protest przeciw regulacji górskiej rzeki. Akcje prezentowane na wystawie to jednak nie tylko aktywizm artystyczny związany z miejską przyrodą, ale też próba podwójnego poszerzenia – z jednej strony pola sztuki, a drugiej miejskiej wspólnoty jako kolektywu złożonego zarówno z naukowych ekspertów od przyrody, rodziny, przyjaciół, mieszkańców miasta, jak i podmiotów nie-ludzkich: motyla modraszka, psa husky, drzew czy bobrów:

• 3 Zob. Obieg materii. Od-swajanie. Rozmowa Oli Jach z Joanną Rajkowską: http://www.rajkowska.com/pl/t (...)

2W 2016 roku we Wrocławiu zrujnowany, poniemiecki budynek stacji transformatorowej nad Oławą stał się miejscem osobliwego eksperymentu – początkiem współpracy Joanny Rajkowskiej i naturalnego ekosystemu. Trafostacja niszczała od lat, jak w wielu innych przypadkach została już zasiedlona przez roślinność ruderalną, artystka po konsultacjach z botanikami dosadziła jeszcze kilka innych gatunków cieniolubnych: paprocie, bluszcze, bodziszki, mchy, trzmieliny, i doprowadziła stałe zasilanie wodą. Dzięki niej naturalna sukcesja roślinna uzyskała dodatkowe wsparcie i możliwość aktywnego i, co istotne, pozbawionego ludzkiej kontroli działania. Architektura trafostacji stała się konstrukcyjnym szkieletem dla żywej roślinnej „rzeźby”, którą Rajkowska nazywa „maszyną obiegu materii”3, włączając ją tym samym w szczególny rodzaj metabolizmu miejskiego. I choć Trafostacja wyrasta na ruinach, to jednak nie prowadzi do melancholijnej w gruncie rzeczy konstatacji schyłku, zniszczenia czy zaniku, lecz uzmysławia continuum życia materii, gdy erozja i rozkład kooperują z regeneracją. Uświadamia zarazem, że w tym obiegu materii to nie człowiek (i artysta) będzie siłą sprawczą.

• 4 Zob. http://grun.wrocenter.pl/zroslaki/ (20.02.2017)

3W tym samym roku we Wrocławiu został zrealizowany także inny projekt odkrywający powiązania ludzko-roślinne – Grün/Zielone Karoliny Grzywnowicz. Artystka zebrała opowieści mieszkańców Wrocławia o ich prywatnych pomnikach pamięci – drzewach, ważnych w perspektywie biografii osobistych i rodzinnych. Z tych relacji o brzozach, czereśniach, platanach, morwach czy magnoliach wyłonił się szczególny rodzaj biopamięci, splatającej ludzkie wspomnienia i emocje, niemiecko-polską historię miasta oraz drzewa, które ustanawiają jej ciągłość mimo powojennego cięcia. Wydaje się, że najtrafniej te powiązania opisać można za pomocą roślinnej metafory „zroślaków”, pojawiającej się w narracji Aliny Drapelli-Hermansdorfer4: zroślaki to zrośnięte ze sobą różne gatunki drzew, a sama technika takich nasadzeń była bardzo popularna na Dolnym Śląsku od końca XVIII wieku, w okresie powojennym zniknęła i dopiero teraz została reaktywowana.

• 5 O innych filozoficznych aspektach biopolis pisze Piotr Juskowiak Kto ma prawo do biopolis? Agamben, (...)

4Akcje Cecylii Malik, Joanny Rajkowskiej i Karoliny Grzywnowicz to oczywiście zaledwie trzy przykłady z szerokiego pola praktyk artystycznych, w którym mieszczą się tak zróżnicowane działania, jak między innymi Architektura arborealna Magdaleny Abakanowicz, Dzieła lęgną się w szczelinach rzeczywistości Teresy Murak, Wieże tlenowe i Natura (do) mieszkania Jarosława Kozakiewicza, Mój ogród Julity Wójcik, Raj Pawła Althamera, Widok na Czechówkę Ludomira Franczaka czy wcześniejsze prace Time Landscape Alana Sonfista, 7000 dębów Josepha Boyeusa lub Wheatfield Agnes Denes. Można wprawdzie spojrzeć na nie z punktu widzenia land artu, sztuki ekologicznej czy sztuki zrównoważonego rozwoju (sustainable art), wymagają one jednak, jak sądzę, wprowadzenia innych ram pojęciowych i wyjaśniających, ponieważ wszystkie odnoszą się do środowiska miejskiego. Z tego powodu chciałam uczynić je punktem wyjścia dla szerszego problemu: zrekonstruowania historii relacji przyrody i miasta, a pytanie o przyrodę w mieście będzie zarazem pytaniem o miejską wspólnotę, o historyczne warunki poszerzania tej wspólnoty rozumianej jako dynamiczny, ciągle ewoluujący projekt. Z tej konfrontacji – współczesnej sztuki i „zielonej” urbanistyki, chciałabym wyprowadzić (szkicowo i hipotetycznie) zarys biopolis5 jako koncepcji postulatywnej, która splata materialne, społeczne i polityczne życie miasta ze środowiskiem przyrodniczym.

• 6 R. Koolhaas Deliryczny Nowy Jork, przeł. D. Żukowski, Karakter, Kraków 2013, s. 29.

7O wyjątkowej ekspansywności i trwałości takiej wykładni może świadczyć fakt, że jeszcze w latach 90. Rem Koolhaas w Delirycznym Nowym Jorku pisze o Metropolii, która zastąpiła Naturę, a Central Park nazywa sztucznym i „syntetycznym Dywanem Arkadyjskim”6. I przy tej metaforze parku jako sztucznego Dywanu Arkadyjskiego warto się zatrzymać, ponieważ trafia ona w sedno kłopotliwego i w moim przekonaniu powierzchownego rozpoznania sytuacji. Problem polega bowiem na tym, że Koolhaas prześlizguje się, i to dosłownie, nad parkiem, gdyż bierze pod uwagę tylko plan z 1870 roku narzucony na manhattańską Siatkę. A z tej – planistycznej – perspektywy każdy park będzie wyglądał jak ozdobny, zielony i dekoracyjny dywan. Innymi słowy, metafora parku jako sztucznego dywanu eksponuje powierzchnię, płaskość, wymiar estetyczny, choć zarazem przewrotnie przypomina sytuację, w której zamiata się pod dywan śmieci, a więc ukrywa wszelkie komplikacje i trudności, które ową estetyczną, arkadyjską dekoracyjność mogłyby zabrudzić. Historia miejskiej zieleni była zdominowana przez takie postrzeganie – estetyzujące i maskujące niepożądane brudy.

• 8 Tamże, s. 149-150.

9Dla surrealistów nieświadome miało przede wszystkim potencjał anarchizujący, a nocny park Aragona to nie Arkadia, lecz awanturnicza przestrzeń poza prawem, sfera pragnień i lęków, „szaleńczy obszar, zrodzony pod czołem architekta z konfliktu Jana Jakuba Rousseau z ekonomicznymi warunkami paryskiego bytu”8. Park jako nieświadome metropolii może zatem wprowadzać wszelkie niejasne siły dezorganizujące racjonalne i normatywne reżimy porządkowania.

• 9 D. Sudjic Język miast, przeł. A. Sak, Karakter, Kraków 2017, s. 65.
• 10 Tamże, s. 65-68.

11W proponowanej archeologii alternatywnej „zielonej” nowoczesności ważne będzie dla mnie ujęcie relacyjne, zatem nie tyle zieleń miejska sama w sobie (gdyż ta jest zazwyczaj przedmiotem zainteresowania architektów krajobrazu), ile jej społeczne i kulturowe powiązania. Można bowiem spojrzeć na nią przez pryzmat dziejów konfliktów, regulacji dostępu, segregacji czy demokratyzacji, uwzględnić więc nie tyle jej estetykę, ile społeczne, ekonomiczne i polityczne uwarunkowania. A w takim ujęciu byłyby to dzieje w gruncie rzeczy dystrybucji praw do miejskiej zieleni, dzieje odgradzania lub otwierania. Historia nie tyle utopii arkadyjskich i niedzielnych spacerów, ile kolejnych rebelii lub interwencji – od robotniczych ataków na ogrodzenia prywatnych ogrodów w Londynie i demonstracje w Hyde Parku po współczesny guerilla gardening, interwencję w ramach pierwszej edycji festiwalu Art Boom Co jest za murem?, upominającą się o prawa mieszkańców do zamkniętych krakowskich ogrodów klasztornych, czy wreszcie olbrzymie, wielotysięczne protesty w obronie parku Gezi w Stambule w 2013 roku. Ten ostatni przykład zresztą znakomicie dowodzi, z jak złożonymi i historycznie głębokimi procesami mamy do czynienia – walka o zachowanie parku to nie tylko konflikt między ekologami i deweloperami, ale jak zauważa Deyan Sudjic, batalia o tożsamość Stambułu i Turcji9. Park Gezi został bowiem założony w latach 30. XX wieku z inicjatywy Atatürka, na miejscu dawnych osmańskich koszar wojskowych, by wzmocnić świecki i nowoczesny charakter miasta. Był więc aktem wieloskalowej modernizacji, odrzucanej przez obecne władze10.

• 11 Zob. np. D. Harvey Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, przeł. A. Kowalczyk, W. Marzec, (...)

12Kanoniczna wersja historii nowoczesnej urbanistyki rozpoczyna się od przebudowy Paryża w latach 1852-1869 prowadzonej przez Georges’a Haussmanna. W dominującej krytycznej wykładni11 uwaga skoncentrowana jest na idei przeciwdziałania rewolucjom za pomocą budowy bulwarów na tyle szerokich, by uniemożliwiły one stawianie barykad. Warto jednak przypomnieć, że to jeden z aspektów modernizacji, ponieważ celem Haussmanna była również walka z epidemiami cholery, w latach 1832-1835 oraz 1848-1849 z jej powodu zmarło prawie 40 tysięcy osób, a wysoka śmiertelność wynikała między innymi z faktu, że Sekwana była jednocześnie źródłem wody pitnej i zlewiskiem nieczystości.

• 12 P. Baster Parki francuskich projektantów – współrealizatorów idei Haussmanna, „Architektura. Czasop (...)

13Za sprawą Haussmanna i jego współpracowników Jean-Charles’a Alphanda oraz Jean-Pierre’a Barillet-Deschamps’a znacząco zwiększyły się tereny zieleni w Paryżu, co było tym bardziej wskazane, że większość drzew paryskich została wycięta właśnie na barykady. Koncepcja terenów zielonych zmierzała w stronę stworzenia systemu zieleni miejskiej, łączącego parki, skwery i zadrzewione aleje, by zagwarantować wszystkim mieszkańcom, niezależnie od statusu społecznego i ekonomicznego, możliwość dostępu do przyrody w bliskiej odległości od miejsca zamieszkania12. To wówczas powstały Lasek Buloński, Las Vincennes, parki Montsouris i Monceau oraz, może najciekawszy, park Buttes-Chaumont założony, jak we współczesnych rewitalizacjach poprzemysłowych, na terenie wysypiska śmieci, w dawnym kamieniołomie.

• 13 Ch. Prendergast Paris and the Nineteenth Century, Blackwell, Oxford–Cambridge 1992, s. 170-172.
• 14 Segregacja rasowa w parkach Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza na południu, trwała do lat 50. XX wieku (...)

14Efektem wdrożenia systemu parkowego stworzonego w ramach haussmanizacji miało być stworzenie dostępu do zieleni dla wszystkich, choć nie dla wszystkich w tym samym miejscu. Paryski Lasek Buloński przeznaczony był bowiem dla elit społecznych, natomiast Las Vincennes – dla robotników13. Strategia izolacji i dystrybucji dostępu do zieleni była oczywiście ekwiwalentem hierarchii i podziałów społecznych, które wyraźnie naznaczają specyfikę XIX-wiecznych założeń parkowych. Ten segregacyjny wymiar parków publicznych utrzymywał się długo14. Jeszcze pod koniec XIX wieku w rozporządzeniach Magistratu krakowskiego pojawiały się socjoekonomiczne regulacje, hierarchizujące dostęp do ławek na Plantach:

• 17 H. Zinn Ludowa historia Stanów Zjednoczonych. Od roku 1492 do dziś, przeł. A. Wojtasik, Wydawnictwo (...)

16Parki mogą więc legitymizować porządek społeczny przez regulację dostępu i segregację, ale mogą też porządek społeczny, przynajmniej intencjonalnie, transformować. I to jest przypadek Central Parku w Nowym Jorku. W deklaracjach jego twórcy Fredericka Law Olmsteda park miał być przede wszystkim narzędziem demokratyzacji, otwartą dla wszystkich strefą kontaktu dla bogatych i biednych. Miał poszerzać miejską wspólnotę, a zarazem przeciwdziałać społecznym skutkom urbanizacji, wychowywać i edukować. By dostrzec te korekcyjne, ale i demokratyczne funkcje, istotny będzie kontekst historyczny – Nowy Jork w latach 50. XIX wieku był sceną wielkiego kryzysu, jak skrupulatnie relacjonuje Howard Zinn, w 1849 roku w zamieszkach zginęło lub zostało rannych ponad 200 robotników, po załamaniu gospodarczym w 1857 roku liczba bezrobotnych sięgała już 200 tysięcy, na ulicach wielokrotnie dochodziło do zamieszek, a w listopadzie tłum zajął ratusz17.

• 18 A. Sevilla-Buitrago Central Park against the Streets: the Enclosure of Public Space Culture in the (...)
• 19 Tamże, s. 166.

17W tych okolicznościach terapia społeczna za pomocą parku mogła wydawać się jego twórcom rozwiązaniem rozładowującym napięcia, służącym osłabieniu niebezpiecznych inklinacji klas miasta pozbawionych praw18. Park jednak nie tylko demokratyzował, ale normatywnie (dzięki regulaminom i parkowym strażnikom) cywilizował, a w zasadzie dyscyplinował, w nadziei, że uda się wychować klasy niższe19. Trudno powiedzieć, by ten pedagogiczny eksperyment społeczny się powiódł, w latach 80. lud coraz częściej anarchizował normatywny porządek, mimo zakazów odbywały się w nim demonstracje, w stronę karet rzucano kamienie, a na łąkach wypasano kozy.

• 20 Zob. M. Zych Kilka arów, cały świat. O poznawaniu ogródków działkowych, w: Dzieło-działka, red. M. (...)
• 21 K. Kimic Ogródki dla robotników przełomu XIX i XX wieku – założenia ideowe dla rozwiązań stosowanyc (...)

19Istniała jednak, przynajmniej w Europie, alternatywa, jeśli lud nie chciał być cywilizowany parkiem, to być może lepszym rozwiązaniem w ówczesnych warunkach socjoekonomicznych był inny rodzaj zieleni miejskiej – ogródki robotnicze. Miejskie działki na potrzeby rolnicze pojawiły się jako integralny element urbanistyczny w Żyrardowie, jednym z pierwszych miast przemysłowych, w nowo zakładanych patronackich osiedlach robotniczych na Śląsku, a od przełomu wieku XIX i XX już w całej Polsce20. W 1909 roku powołano w Warszawie Towarzystwo Ogrodów Robotniczych, instytucję dobroczynną, która zajmowała się organizacją działek dzierżawionych przez robotników21. One również traktowane były jak lekarstwo na choroby cywilizacyjne i niepokoje społeczne, jak pisał książę Adam Woroniecki w 1905 roku:

• 23 P. Cetnarski i in. Proste historie. 200 lat ogrodów działkowych w polskich miastach. Zapomniany i n (...)
• 24 M. Zych Kilka arów, cały świat…, s. 49.

20Oprócz zatem podstawowej funkcji dostarczania żywności, ogródki działkowe spełniały też role prewencyjne, gdyż ich uprawianie miało zapobiegać rewolucji. I choć ogródki robotnicze funkcjonowały na marginesie, to właśnie one chyba dobitniej dowodzą upłynnienia rozumienia relacji między miastem i przyrodą w kategoriach opozycji. Obecnie dostrzega się w ruchu działkowym inicjatywę pionierską wobec współczesnego miejskiego ogrodnictwa23, a przy tej okazji ogródki poddawane są antropologicznej reinterpretacji. Magdalena Zych zwraca na przykład uwagę, że wychodzą one poza wizualną konsumpcję przyrody i estetykę malowniczości, by prowadzić w stronę cielesnego praktykowania, całościowego doświadczenia życia i „wspólnoty żywych organizmów: ludzi, roślin, zwierząt”24.

• 25 A. Zachariasz Zieleń jako współczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzględnieniem roli park (...)

21W tej epizodycznej rekonstrukcji historii zielonej nowoczesności chciałabym podkreślić kilka szczegółów – po pierwsze, momentem przejścia z przednowoczesnej, często średniowiecznej struktury przestrzennej miast było wyburzenie obronnych murów i powstanie w ich miejsce parków (krakowskie Planty, wiedeński Ring, wrocławski Park Miejski i Park Ludowy). Rozwój miast przemysłowych był również skorelowany z zakładaniem parków, w samym Manchesterze w XIX wieku założono trzy parki, w Londynie udział terenów zielonych zwiększył się z 500 do 1500 hektarów25. Jakkolwiek brzmi to jak paradoks, nietrudno zauważyć, że w miastach nowoczesnych, w tym także przemysłowych, nieustannie wypracowywano mechanizmy samoobrony, zielony bufor bezpieczeństwa, chroniący przed skutkami urbanizacji. Miejska przyroda w związku z tym pełniła funkcję terapeutyczną, zarówno jeżeli chodzi o kwestie „chorób” industrialnych (zanieczyszczenia), jak i społecznych, będąc narzędziem rozwiązywania lub łagodzenia konfliktów socjoekonomicznych. Sama metaforyka wówczas stosowana, zwłaszcza parku jako „zielonych płuc”, wyraźnie dowodzi, że przyroda traktowana była nie jako coś zewnętrznego, ale jako wewnętrzny organ miasta, umożliwiający miejski metabolizm.

• 27 S. Zukin Whose Culture, Whose City? w: The City Reader, ed. by R.T. Le Gates, F. Stout, Routledge, (...)
• 28 Ten typ gentryfikacji nazwany już został ekologiczną lub zieloną gentryfikacją.
• 29 J.R. Wolch, J. Byrne, J.P. Newell Urban green space, public health, and environmental justice: the (...)

25Czy kwestia prawa do zieleni miejskiej została rozwiązana? Otóż problem ten podlega obecnie konwersji ze społecznej na ekonomiczną i rozgrywa się między własnością publiczną a prywatną. W Polsce, poza Krakowem, był mało dostrzegalny, choć przy okazji ostatniej rzezi drzew okazało się, że nawet parki formalnie publiczne i będące własnością miasta mogą częściowo – po reprywatyzacji fragmentów, jak w Ogrodzie Saskim czy w Parku Świętokrzyskim – zależeć od prywatnych interesów. W Stanach sprywatyzowane, a niegdyś publiczne tereny zielone, jak Bryant Park, stają się po raz kolejny przyczyną konfliktu kulturowego między dominującą białą klasą średnią a mniejszościami etnicznymi i bezdomnymi. Amerykańska socjolożka Sharon Zukin nazywa ten typ wojny kulturowej pacyfikacją przez cappuccino27, a jej konsekwencją jest przejęcie kontroli nad przestrzenią publiczną przez grupy ekonomicznie uprzywilejowane, w sytuacji, gdy cena kawy staje się równie silną barierą wstępu, jak dawne ogrodzenia i bilety. I tu ujawnia się chyba najbardziej znacząca aktualnie tendencja – przekształcania miejskiej zieleni w kapitał naturalny i jej utowarowienie, czego dobitnym skutkiem jest wzrost ceny działek i mieszkań w okolicach parków i ogrodów oraz gentryfikacja sąsiadujących z nimi dzielnic28. Problem prawa do zieleni miejskiej obecnie bywa więc rozpatrywany najczęściej w kategoriach sprawiedliwości środowiskowej (environmental justice)29.

• 30 I. Kowarik Cities and Wilderness. A New Perspective, „International Journal of Wilderness” 2013 No. (...)
• 31 K. Jakubowski „Piękno nieoczywiste”. Rola miejskich nieużytków w kształtowaniu nowej kategorii park (...)
• 32 Zob. Łąki do zadań specjalnych. Rozmowa ze Sławomirem Sendzielskim, „Magazyn Miasta” http://magazyn (...)

26Kwestię prawa mieszkańców do zieleni można jednak odwrócić i zapytać o prawa zieleni do życia w mieście. Jedną z nowych tendencji w stosunku do miejskiej przyrody jest bowiem uznanie jej prawa do tzw. sukcesji ekologicznej i spontanicznej kolonizacji, a wraz z nią pojawienie się koncepcji „czwartej natury”, czyli natury rozwijającej się na terenach uprzednio przekształconych przez człowieka30. Prowadzi ona w stronę oddawania urbanistycznych nieużytków, miejsc zazwyczaj intensywnie zdegradowanych, naturalnej i niekontrolowanej sukcesji roślinnej zgodnie z założeniami zielonego recyklingu. W nowych parkach nie eliminuje się zatem stref przyrodniczej dzikości, ale udostępnia ją użytkownikom31, albo wykorzystuje samorzutnie wyrastającą roślinność jako inspirację dla założenia parkowego (to między innymi przypadek High Line w Nowym Jorku, dla którego wzorem był biotop kolejowy). Jeszcze innym rozwiązaniem są pojawiające się coraz częściej w miastach (m.in. w Krakowie) łąki kwietne jako alternatywy nie tylko dla miejskich koszonych trawników, ale i monokulturowych łąk rolniczych. Paradoksalnie bowiem to miejskie łąki kwietne, sprzyjając bioróżnorodności, stają się ostoją dzikiego życia w przeciwieństwie do terenów rolnych32.

• 33 H. Galera, B. Sudnik-Wójcikowska Szczególnie interesujące grupy roślin we florze Pałacu Kultury i N (...)

27Naturalizacja miasta przebiega zresztą na wielu polach – zarówno naukowym (powstają wreszcie naturalne historie miast), infrastrukturalnym (renaturyzacja rzek, korytarze migracji zwierząt), kulturowym czy społecznym (ruchy miejskiego ogrodnictwa, rolnictwa, pszczelarstwa), ale też poza kontrolą i intencjonalnymi działaniami człowieka. Kapitalnym przykładem tego procesu jest ekosystem Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. W 1996 roku botaniczka Halina Galera przeprowadziła badania jego flory i okazało się, że na Pałacu rośnie 117 gatunków roślin33 – samosiejek, w tym niespotykany od XIX wieku w Warszawie gatunek paproci, zanokcica murowa, ale też pomidory, śliwy i jabłonie, brzozy, topole, klony, wierzby. Są one efektem z jednej strony naturalnych procesów miejskich, przenoszenia nasion przez ptaki i wiatr, a z drugiej ludzkiego działania, niektóre z gatunków drzew wyrosły z pestek i nasion owoców wyrzucanych na tarasy. Pałac znany jest też z innej przyrodniczej osobliwości – swoje gniazdo mają tam sokoły wędrowne, gatunek, który wyginął w Polsce, ale został w latach 90. introdukowany. Wypuszczane w Warszawie sokoły zamieszkały w gnieździe pod iglicą, opiekują się nimi sokolnicy ze Stowarzyszenia na rzecz Dzikich Zwierząt, a do ubiegłego roku można je było podglądać dzięki kamerze.

• 34 Zob. R. Nahirny Subnatura i miasto. Przyroda poza kontrolą, „Kultura – Historia – Globalizacja” 201 (...)
• 35 D. Gissen Subnature. Architecture’s Other Environments, Princeton Architectural Press, New York 200 (...)

28Przypadek Pałacu stanowi pierwszorzędny dowód działania tak zwanej subnatury, a więc natury niekontrolowanej i najczęściej spychanej w urbanistyczną nieświadomość34. Miejska subnatura to nie Corbusierowskie słońce, powietrze, zieleń, ale wszelkie, jak zauważa David Gissen35, zjawiska niechciane, takie jak kurz, kałuże, brudy, robactwo, dym, spaliny, chwasty. Najczęściej niezauważane stopniowo ujawniają swoje ukryte życie, z rzadka jednak stają się przedmiotem uwagi w sztuce. Choć warto wspomnieć przynajmniej o jednej propozycji – subnatura stała się bohaterem ironicznego i futurystycznego filmu Jarosława Kozakiewicza Natura (do) mieszkania. Rekonstruuje on w konwencji mockumentary historię Osiedla za Żelazną Bramą, by w końcowych scenach pokazać grzyby i rośliny w roli aktantów, transformujących bloki w zielone działki:

• 37 E. Rewers Humanistyka wobec koncepcji ‘kulturynatury’, „Teksty Drugie” 2017 nr 1, s. 163-174. Zob. (...)
• 38 E. Swyngedouw, M. Kaïka The Environment of the City … or the Urbanization of Nature, w: A Companion (...)
• 39 M. Gandy O „miejskim metabolizmie” na nowo. Woda, przestrzeń i nowoczesne miasto, w: Miasto-Zdrój. (...)
• 40 K. Miciukiewicz Urbanizacja natury: w stronę relacyjnej ekologii miejskiej, „Przegląd Socjologiczny (...)

31Zarysowana w paru epizodach historia relacji między przyrodą i miastem mogłaby prowadzić do wniosku, że dają się one ująć w poręczne formuły miejskiej kulturonatury czy naturokultury, o których pisała niedawno Ewa Rewers37. W teoriach miejskich najczęściej przy takiej okazji sięga się po koncepcję urbanizacji natury, zaproponowaną przez Erika Swyngedouwa i Marię Kaikę38 czy miejskiego metabolizmu Mathew Gandy’ego39 lub relacyjnej ekologii miejskiej rozumianej jako asamblaż miasta, natury, kultury i technologii40. Wszystkie te propozycje zbiegają się w gruncie rzeczy we wspólnym rozpoznaniu, że miasto nie odbiega zasadniczo od naturalnych ekosystemów. Może najcelniej ujął to Gernot Böhme:

• 42 Zob. K. Miciukiewicz Urbanizacja natury…, s. 175.

32Ten rewolucyjny w gruncie rzeczy skok od pojmowania miasta jako przestrzeni kultury do miasta jako przyrody dotyczy jednak sfery konceptualizacji, można bowiem zauważyć, że jest późnym rozpoznaniem sytuacji istniejącej od zawsze. Niemniej oznacza on, przynajmniej w sferze teoretycznej refleksji, radykalne cięcie, ponieważ opozycja miasto – natura (z jej wariacyjną odmianą miasto – wieś) ustanawiały niegdyś podstawowe linie napięcia i porządkowania rzeczywistości. Koniecznie trzeba przy tym zaznaczyć, że wewnętrzne relacje między przyrodą i miastem mogą przybierać formy symbiotyczne lub konfliktowe, urbanizacja natury to zarówno modny w wielkich miastach urban farming, jak i uprzemysłowiona, oparta nie nierównościach socjoekonomicznych produkcja rolna na potrzeby wielkich metropolii42. Warto mieć to na uwadze, by uniknąć idealizacji.