• 1 Więcej o tak zwanych strategiach ekomimetycznych, czyli dyskursywnym wytarzaniu Natury zob. T. Mort (...)

1Timothy Morton wpisuje się w nurt myślenia o ekologii, która zamiast powracać do Natury, stara się od niej odejść, czyli zrezygnować z tego problematycznego pojęcia, funkcjonującego najczęściej jako pojemnik na ideologię i służącego uzasadnianiu dowolnego prawa lub normy nazywanych naturalnymi1. Filozof odrzuca romantyczną wiarę w istnienie nieskalanej, harmonijnej, pięknej, dziewiczej i w konsekwencji dzikiej Natury oraz tworzy projekt ciemnej ekologii (dark ecology), która nie postuluje powrotu do czystości, gdyż nie ma kryterium piękna. Utrzymywanie pojęcia Natury przez długi czas służyło również podtrzymywaniu komfortowego dla człowieka dystansu, czyli dramatycznego w skutkach podziału na ludzi kulturalnych oraz naturalnych nie-ludzi, których można było dzięki temu posiadać na własność i eksploatować. Chciałbym podążyć ścieżką zarysowaną przez Mortona i zapytać o przyczyny tego rozdzielenia, a także pokazać, dlaczego i w jaki sposób nie-ludzie znikają nam zazwyczaj z oczu. Moim celem będzie ujawnienie porządku symbiotycznego i próba zarysowania możliwości nowej, innej wspólnoty. Morton, zastanawiając się nad tym, co oznacza bycie człowiekiem, twierdzi, że nigdy nie jesteśmy do końca sobą, gdyż tworzą nas nie-ludzie, o których istnieniu chcielibyśmy zapomnieć. Bycie ludzkim, opierające się na wspólnocie, życzliwości, solidarności, przyjaźni i symbiozie, możliwe jest tylko dzięki połączeniu z tym, co nie-ludzkie.

• 2 Zob. B. Latour Dajcie mi laboratorium a poruszę świat, przeł. K. Abriszewski, Ł. Afeltowicz, „Tekst (...)

2Współcześni myśliciele, zmęczeni tradycyjnym przypisywaniem człowiekowi wszelkiej sprawczości, zaczęli w różny sposób upominać się o znikających w niewyjaśnionych, lecz zawsze antropocentrycznych okolicznościach nie-ludzi. Bruno Latour, aby przybliżyć i wyjaśnić ten niepokojący proces, posługuje się modelem czarnej skrzynki, w której niczym w przepastnej czarnej dziurze rozpływają się i giną rozmaici aktorzy dnia codziennego2. Aby wyjaśnić, w jaki sposób działają Latourowskie, złowrogie czarne skrzynki, wystarczy posłużyć się przykładem ciasta drożdżowego.

• 3 Zob. G. Harman Traktat o przedmiotach, przeł. M. Rychter, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
• 4 Zob. M. Heidegger Bycie i czas, przeł. B. Baran, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 96.

6Z kolei Graham Harman zwraca uwagę na antropocentryczne strategie rozpraszania przedmiotów, których indywidualność znika w momencie, gdy zostają sprowadzone do wielości (serii), zbioru posiadanych jakości lub wywoływanych skutków, czy też zredukowane do materii i atomów3. Harman, aby ukazać problem znikania nie-ludzi, nie posługuje się wprost Latourowskim pojęciem czarnej skrzynki, lecz odwołuje się do analiz struktury narzędziowości odnalezionych u Martina Heideggera. Niemiecki filozof twierdzi, że manipulatywno-użytkowy charakter bycia jest podstawowym sposobem funkcjonowania zatroskanego człowieka w świecie, który rozpoznaje inne byty na swojej drodze przede wszystkim jako narzędzia4. Heidegger uważa, że narzędzia zazwyczaj są niewidoczne, gdyż jako poręczne (zuhanden) i wykonujące zleconą im pracę, jednocześnie znikają zakryte posługującą się nimi ludzką ręką. Przedmiot ujawnia swoją obecność jedynie wtedy, gdy psuje się i zaczyna działać wadliwie. Wówczas, jako nieprzydatny, wyjątkowo pojawia się przed ręką (vorhanden), przechodząc tym samym z obszaru praktyki do sfery teoretycznego oglądu.

• 5 Zob. T. Morton Humankind: Solidarity with Nonhuman People, Verso, London–New York 2017, s. 24.
• 6 Warto zwrócić uwagę na to, że metodą podobną do metody Mortona w swojej twórczości posługuje się po (...)

8Timothy Morton zwraca uwagę na to, że moment wejścia człowieka w dorosłość, czyli tzw. osiągnięcie dojrzałości, niesie ze sobą nie tylko wymóg poprawnego, ale przede wszystkim radykalnego i konsekwentnego odróżniania świata ludzi od nie-ludzi5. Literaturę dla dorosłych możemy rozpoznać m.in. dzięki temu, że nie znajdziemy na jej kartach mówiących tosterów, zmywarek, śrubokrętów i zwierząt, gdyż jedynymi rozmawiającymi w jej przypadku bohaterami, nawet jeśli rzadko z tej okazji korzystają, są tutaj ludzie. Bycie dorosłym według amerykańskiego filozofa wiąże się bezpośrednio z traumatycznym oddzieleniem i katastrofalnym w skutkach zerwaniem ludzkich więzi z nie-ludźmi (The Severing). Wydarzeniem trudnym do jednoznacznego umiejscowienia w czasie i przestrzeni (zwłaszcza jeśli czas postrzegamy linearnie), lecz determinującym nasze codzienne zachowania i kształtującym nasze doświadczenie teraźniejszości. Prawdopodobnie właśnie dlatego większość ludzi po chwilowym zachwycie dorosłością oraz jej złudnymi przywilejami zazwyczaj żałuje, że nie może już powrócić do ekscytującego, wypełnionego nieprzebraną rzeszą realnych stworzeń i wyimaginowanych stworów okresu dzieciństwa6.

• 7 Zob. T. Morton Humankind: Solidarity with Nonhuman People, s. 13.

10Jeśli solidarne trzymanie strony nie-ludzi oraz odbudowywanie więzi z nimi, tworzenie splotu wydaje się dziecinne, szalone lub naiwne, to być może warto pójść dalej tym tropem. Dlatego zradykalizujmy, poszerzmy tok naukowych rozważań, aby włączyć do nich to, co pozostawało do tej pory nie do pomyślenia, jako zbyt błahe, ckliwe i infantylne. Chciałbym, żebyśmy przyjrzeli się disneyowskiej bajce Pocahontas (1995), aby dostrzec w niej nie tylko manifest ontologii zorientowanej na przedmioty (object-oriented ontology/OOO), ale również próbę wytworzenia innej wspólnoty obejmującej ludzi i nie-ludzi. Mam nadzieję, że zawieszenie władzy dorosłości i powiązanie ze sobą dyskursu bajkowego i naukowego w obrębie porządku symbolicznego umożliwi również połączenie tego, co do tej pory konsekwentnie chcieliśmy rozdzielać, czyli pozwoli ujawnić porządek symbiotyczny7.

• 8 Zob. T. Morton Ecology without Nature, s. 89.

13Tymczasem Pocahontas funkcjonuje przede wszystkim, jako nieprzejednana rzeczniczka nie-ludzi (alter ego Timothy’ego Mortona). Bynajmniej nie dlatego, że żyje w zgodzie z Naturą bądź ma do niej uprzywilejowany dostęp, gdyż nasza bohaterka nie posługuje się wcale tą problematyczną kategorią. Należy podkreślić, że wytwarzanie (za pomocą ekomimetycznych strategii, które krytykuje Morton) i utrzymywanie ahistorycznego pojęcia Natury służy przede wszystkim ukrywaniu w niej nie-ludzi, unieważnianiu ich działalności oraz sprowadzaniu ich do naturalnie zachodzących procesów8. Pocahontas, w przeciwieństwie do jej europejskiego gościa, cechuje brak indywidualizmu oraz szczera niechęć do separacji, czyli utrzymywania granicy między tym, co ludzkie i nie-ludzkie. Dzięki temu nie jest w stanie nigdy odczuwać samotności lub izolacji, ponieważ nieustannie znajduje się w towarzystwie innych: nie opuszczają jej nawet na krok szop Meeko, koliber Flit oraz duchy przodków. Pocahontas zaskakuje również dlatego, że zwracając się z wyrzutem i niemałą dawką ironii do Johna Smitha, nie tylko krytykuje jego system wiedzy, ale trzeba przyznać, że robi to śpiewająco:

• 10 Zob. T. Morton Humankind: Solidarity with Nonhuman People, s. 57.

15Morton w kontekście argumentu o uprzywilejowującej człowieka wyobraźni, której posiadanie miałoby usprawiedliwiać ludzkie pragnienie sprawowania władzy nad nie-ludźmi, przypatruje się twierdzeniu znalezionemu u Karola Marksa. Według autora Kapitału nawet najlepsza z pszczół nigdy nie będzie lepsza od najmniej zdolnego na świecie architekta, gdyż nie jest w stanie niczego sobie wyobrazić, lecz jedynie odtwarzać10. Morton zwraca uwagę, że niektórzy naukowcy będą starali się za wszelką cenę znaleźć dowody na to, że pszczoły jednak używają wyobraźni. Jednak jego zdaniem zdecydowanie bardziej skuteczne jest zaproponowanie innego twierdzenia: nikt nie jest w stanie udowodnić tego, że człowiek posługuje się wyobraźnią.

• 11 Por. J. Derrida O duchu: Heidegger i pytanie, przeł. B. Brzezicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszaw (...)

17Okazuje się, że niezmiennie, z wyjątkowo antropocentrycznym uporem uznajemy rozumienie (język) za najlepszy z możliwych, a przez to uprzywilejowany sposób dostępu do rzeczywistości. Powtarzamy w ten sposób do znudzenia szowinistyczny i męczący już błąd Heideggera, który starał się nas przekonać, że zwierzęta nie posiadają dostępu do bytu jako takiego czy też śmierci jako śmierci. Dlatego zgodnie z poglądami niemieckiego filozofa, w zdaniu „jaszczurka leży na skale”, powinniśmy przekreślić wyraz skała, co miałoby jednoznacznie wskazywać na to, że jaszczurka nie zdaje sobie sprawy z tego na czym leży, gdyż nie jest w stanie nazywać rzeczy11. Zwierzęcość (jeśli istnieje w ogóle taki rodzaj bytu) według Heideggera, w związku z brakiem języka, charakteryzowałaby się specyficznym rodzajem otępienia (Benommenheit), byciem osłupiałym bądź oniemiałym. Między innymi z tego powodu filozof decyduje się na opisanie zwierzęcia jako wybrakowanego, a zatem ubogiego w świat (Weltarm).

• 12 Zob. T. Morton Humankind: Solidarity with Nonhuman People, s. 20.

18John Smith uznaje siebie za światowca nie tylko dlatego, że jest podróżnikiem, ale również w sensie heideggerowskim. Twierdzi, że jego doświadczenie świata zapośredniczone poprzez język jest najlepsze i najpełniejsze z możliwych. Jak gdyby gryzienie, lizanie, ocieranie, wąchanie, drapanie pazurami i drążenie podziemnych kanałów miało być wybrakowanym sposobem uczestniczenia w świecie12. Wydaje się, że Smith dopływa do „Nowego Świata”, ale jedyne czym dysponuje, to stara, zaściankowa i ograniczająca kategoria antropocentrycznego świata. Dlatego Pocahontas/Morton najpierw rozprawia się z heideggerowską wizją rzeczywistości („Ty myślisz, że są ludźmi tylko ludzie, których ludźmi nazywać chce twój świat…”). Następnie zadaje Smithowi pytania, na które ten nie tylko nie zna odpowiedzi, ale sam nigdy nie potrafiłby ich sformułować, uwięziony w obrębie paradygmatu antropocentrycznego („Czy wiesz, czemu wilk tak wyje w księżycową noc? I czemu ryś tak zęby szczerzy rad?”).

• 13 Zob. tamże, s. 83-84.

19Okazuje się, że świat nigdy nie był wyłącznie ludzkim przywilejem, wynikającym ze sprawnego posługiwania się językiem, jak chciałby tę sprawę widzieć Heidegger/Smith. Należy przyznać, że człowiek nie należy wcale do wyjątków i nie tylko nie jest jedynym, który wytwarza świat (worlding), ale również nie robi tego najlepiej – w różny sposób tworzy go właściwie każda istota (nawet głaz). Niegdyś ekskluzywne i nobilitujące pojęcie świata współcześnie uległo niespodziewanej pauperyzacji, można nawet powiedzieć, że w tym momencie nie ma bardziej dostępnej i taniej idei na rynku filozoficznych koncepcji. Dzieje się tak dlatego, że każdy ze światów, również ludzki, jest z konieczności niekompletny – nie istnieje żaden uprzywilejowany (językowy bądź pozajęzykowy) dostęp do rzeczywistości w jej całości13. Dzięki temu, że każdy z ludzi i nie-ludzi ma podobnie niedoskonały, podziurawiony dostęp do świata, nie musimy zajmować się podporządkowywaniem innych, lecz raczej solidarną współpracą.

• 14 Zob. tamże, s. 37. Morton w kontekście nie-ludzi oraz ich posiadania (dowolnego rozporządzania włas (...)

21Pocahontas zwraca uwagę na to, że główna zasada, jaką posługuje się Smith, czyli prawo własności prywatnej, służące do podporządkowywania sobie nie-ludzi, jest jednym z najbardziej destrukcyjnych zachowań. Nie chodzi przy tym o to, aby nadawać nie-ludziom prawa, lecz po prostu nie należy ich sobie przywłaszczać. Pojęcie własności prywatnej wiąże się z niebezpiecznym przekonaniem, że jeśli coś do nas należy, wówczas możemy tym dowolnie rozporządzać i zrobić dosłownie wszystko (zniszczyć, zepsuć, zabić)14. Tymczasem nikt nie posiada nikogo na własność i dotyczy to również samego pojęcia świata, który współtworzymy zawsze z innymi.

• 15 Zob. T. Morton Dark Ecology: For a Logic of Future Coexistence, Columbia University Press, New York (...)

22Morton upatruje przyczyny wielkiego rozdzielenia (The Severing) ludzi i nie-ludzi w powstaniu rolnictwa 12 tysięcy lat temu oraz w jego bezkonkurencyjnym rozwoju w czasach rewolucji neolitycznej, dlatego współczesnych ludzi nazywa potomkami rolników z Mezopotamii (Żyzny Półksiężyc). Przejście od kolektywów zbieracko-łowieckich do wspólnot opartych na działalności rolniczej uznaje za katastrofalne w skutkach, a specyficzny, antropocentryczny sposób myślenia, który się wówczas narodził, związany również z odpowiednim zarządzaniem ziemią, nazywa agrologistyką (agrilogistics)15. Używanie ziemi i zarządzanie nią jako prywatną własnością wzmacnia destrukcyjny nawyk posiadania, blokuje myślenie o współegzystencji oraz uniemożliwia ludzką solidarność z nie-ludźmi. Część z nich zostaje udomowiona, natomiast reszta zostaje wykluczona i nazwana szkodnikami. Agrologistyka, wynikająca bezpośrednio z rolnictwa, przyczyniła się według Mortona do rozpowszechnienia patriarchatu, zubożenia/wyjałowienia gleby, wzmocnienia społecznej hierarchii i do globalnego ocieplenia. Ważne jest również to, że od tej pory przestrzeń społeczna, która nie należała nigdy jedynie do człowieka, zostaje przez niego zawłaszczona i wzięta w posiadanie.

• 16 Zob. T. Morton Ecology without Nature, s. 14.

23Jedną z proponowanych przez Pocahontas/Mortona dróg wyjścia z tej sytuacji jest porzucenie idei Natury, w której znikają rozpuszczeni nie-ludzie (w podobny sposób jak w czarnej skrzynce Latoura lub podręczności Heideggera/Harmana). Utrzymywanie fikcji związanej z istnieniem odwiecznej, ahistorycznej, niemej i niepodlegającej zmianom Natury umożliwia traktowanie nie-ludzi jako bierny, zawsze odnawialny zasób, który można wykorzystywać zgodnie z naszym, ludzkim interesem. Dopiero gdy pozbędziemy się wyobrażenia naturalnej przestrzeni, funkcjonującej niczym pojemnik, wówczas okaże się, że każdy nie-człowiek ma swoją indywidualną, niepowtarzalną historię, własny czas w rytm, którego się starzeje i szereg cech, o jakich prawdopodobnie nigdy się nie dowiemy16.

• 18 Zob. T. Morton Dark Ecology, s. 81.

25Wspólnota jest możliwa przede wszystkim dzięki temu, że w zasadzie nigdy nie przestała istnieć, gdyż wszyscy są ze sobą połączeni (interconnectedness)18. Jedynie ludzie stracili ją na chwilę z oczu, beznadziejnie zapatrzeni w iluzję indywidualizmu i samowystarczalności. Ujawnienie współzależności niweluje wszystkie linie podziału i granicę, jaką między światem ludzi i nie-ludzi pragnie postawić antropocentryczny umysł. Pocahontas chce uświadomić Smithowi, że rzeczywistość ma charakter relacyjny, a w jej wytwarzaniu zawsze uczestniczymy kolektywnie. Filozofia przez wieki chciała postrzegać byty i idee jako istniejące w izolacji, jednak jej projekt od samego początku skazany był na porażkę, a sam okazał się kiepską fantazją i mrzonką. Ludzi i nie-ludzi nie poznajemy wcale poprzez ich substancje (czego domagała się klasyczna myśl filozoficzna), ale raczej przez sieć oddziaływań, którymi są połączone. Jeśli coś nie oddziałuje i nie łączy się z innymi, najprawdopodobniej nie istnieje.

• 19 Zob. J. Derrida Widma Marksa. Stan długu, praca żałoby i nowa Międzynarodówka, Wydawnictwo Naukowe (...)

27Należy podkreślić, że Morton ani przez chwilę nie stara się być filozofem, który proponowałby utopijne idee związane z niemożliwym powrotem do romantycznej wizji harmonijnej i pięknej Natury. Jest raczej zwolennikiem ciemnej ekologii (dark ecology), która przyjmując postać melancholijnej etyki, ujawnia czym jest życie jako współistnienie w obliczu ekologicznej katastrofy. Uświadamia nam, że współcześnie zbyt często przyłączają się do nas nie-ludzie, którzy nie budzą w nas wcale optymistycznych nastrojów, lecz raczej niosą ze sobą ciemność, niepokój i depresję. Jego filozoficzny projekt okazuje się bardzo mocno związany z derridiańską widmontologią (hauntology)19. Myślenie ekologiczne jest z gruntu widmowe, gdyż zakłada zawsze istnienie (n+1) tego, z czym jesteśmy w jakiś sposób połączeni, nawet jeśli w danej chwili jest to jedynie niewyraźne przeczucie. Na przykład gdy na naszym talerzu pojawia się ryba, najczęściej trudno nam sobie uświadomić, że przybywa wraz z rtęcią, która odtąd staje się częścią naszego organizmu, a każde uruchomienie silnika naszego samochodu wiąże się z nasilaniem się efektu cieplarnianego. Dlatego Morton zaleca nam, byśmy obdarzali miłością rzeczy takie jakimi są naprawdę, zamiast oczekiwać, że ohydna ropucha pod wpływem ekologicznych pocałunków i zabiegów zamieni się w księcia z bajki.

• 20 Morton zwraca również uwagę na to, że jednym z argumentów na rzecz wegetarianizmu jest właśnie roma (...)

28Ekologia nie jest wcale skazana na pięknoduchostwo, eskapistyczny sentymentalizm oraz drzemiący w niej regresywny, by nie powiedzieć bajkowy optymizm, łączący ze sobą fascynację pięknem z moralnością20. Myślenie ekologiczne, dzięki swojej ciemnej wersji, otwiera się na wykluczaną do tej pory brzydotę przestrzeni (po)przemysłowych, obrzydliwość industrialnych odpadów oraz irytujący hałas dźwięków miast, dotychczas rozpoznawanych jako zanieczyszczenia niesione przez nowoczesność i znajdujących się po stronie techniki (kultury). Romantyczna wyobraźnia ekologiczna okazuje się przede wszystkim wytworem konsumpcjonizmu, który stara się za jej pomocą poradzić sobie z poczuciem winy, rosnącym wraz z nasilającą się konsumpcją oraz produkcją problematycznych śmieci. Utopijna wizja wewnątrzświatowej, rajskiej harmonii możliwa jest jedynie wówczas, gdy wyobrazimy sobie idylliczną bezczynność – zwierzęta i ludzie wspólnie będą pogrążeni w braku jakiejkolwiek aktywności.

• 21 Warto dodać, że pisałem ten artykuł podczas grypy, razem z wirusami z rodziny ortomyksowirusów, któ (...)

29Jeżeli zdecydujemy się spojrzeć na historię Pocahontas oczami Mortona, otrzymamy wówczas opowieść o połączeniu, która proponuje przeżywać najbardziej głębokie ekologiczne doświadczenie bez naiwnego optymizmu, pragnienia piękna oraz uzdrawiającej mocy światła. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na to, że Pocahontas umiera w wieku 21 lat, a przyczyną jej śmierci były prawdopodobnie prątki gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis) lub wirusy odpowiedzialne za czarną ospę (variola virus), które przedostały się do „Nowego Świata” w ciałach kolonizatorów. Jednak Europejczycy nie tylko przywieźli ze sobą nie-ludzkich aktorów do Ameryki, ale również zabrali ze sobą zupełnie nowych aktywistów i działaczy na „Stary Kontynent”. Jednym z nich był prawdopodobnie krętek blady (Treponema pallidum), który dał znać o swoim istnieniu w postaci epidemii kiły (1494) bezpośrednio po wyprawach Krzysztofa Kolumba21.

• 22 Zob. T. Morton Ecology without Nature, s. 194.

30W klasycznym odczytaniu Pocahontas, wystarczy jedynie przestać być człowiekiem, aby stać się ludzkim i nawiązać wspólnotę z nie-ludzmi, którzy przedstawiani są najczęściej jako piękni i niezwykle estetyczni, czyli godni ludzkiego pożądania. Tymczasem Morton w swojej „ciemnej ekologii” proponuje nam nie tylko połączyć się z tym, co odrażające i obrzydliwe, ale przede wszystkim odnaleźć to w sobie samych. Zamiast zgodnie z antropocentryczną mesjańską wizją starać się wyciągnąć świat z bagna, lepiej samemu do niego wejść i sprawdzić, co w nim się kryje. Ulubioną figurą i jednocześnie zapowiedzią innej, nie-ludzkiej wspólnoty jest dla Mortona Frankenstein, czyli budząca wstręt hybryda utkana z byle jakiego ciała (any body), czyli tego, co odrzucone, a jednocześnie niezwykle towarzyskie i spragnione kontaktu22. Co stanie się, jeśli stracimy Naturę? Zyskamy przede wszystkim towarzystwo, niezwykle aktywny kolektyw, zgromadzenie nie-ludzi, które budzi w nas obrzydzenie i przerażenie, a im bardziej chcemy się go pozbyć, tym z większą mocą lgnie do nas.