• 1 H. Kang Wegetarianka, przeł. J. Najbar-Miller i Ch. Jeong In, Kwiaty Orientu, Skarżysko-Kamienna 20 (...)

Moje organy wewnętrzne zanikają, prawda? Nie jestem już zwierzęciem. Nie potrzebuję jedzenia, aby żyć. Wystarczą mi promienie słońca.1

• 2 M. Marder Plant-Thinking. A Philosophy of Vegetal Life, Columbia University Press, New York 2013, s (...)

1Pytanie o roślinę, jej ontologiczny status i sposób bycia z perspektywy tradycyjnej metafizyki może wydać się bezpodstawne, jeśli jednak przyjmiemy punkt widzenia postmetafizyczny, kierując swoją uwagę na wszystkie rodzące się ontologie wielości, zrozumiemy, że pytanie o to, czym – czy raczej jak – jest roślina, w rzeczywistości pozwoli nam na skonstruowanie filozoficznych i antropologicznych koncepcji, które będą bardziej krytyczne, etyczne, świadome i otwarte na innego. Żeby jednak zacząć, należy zwrócić się w stronę narracji i bytów, które były przez zachodnią myśl marginalizowane lub ignorowane. Roślina w tradycji metafizycznej często, jeśli w ogóle, przedstawiana była jako coś gorszego, niepełnego, „niekompletnego”. Ale właśnie dzięki takiemu statusowi może się ona stać bytem rewolucyjnym, który jak pisze Michael Marder, dzięki swojemu wykluczeniu z tradycji filozoficznej, zyskuje „kluczową rolę w bieżącym przewartościowywaniu metafizycznego systemu wartości”2.

• 3 Deleuze i Guattari w Tysiącu plateau zwracali uwagę przede wszystkim na stawanie-się-zwierzęciem, a (...)
• 4 „Stawanie się nie wytwarza niczego poza sobą. […] Tym, co rzeczywiste, jest samo stawanie się, blok (...)

2W niniejszym artykule sięgam po feministyczną powieść Wegetarianka koreańskiej pisarki Han Kang, wierząc, że w niektórych przypadkach literatura może nauczyć nas więcej o emancypacyjnych i mniejszościowych sposobach bycia niż praca filozoficzna. Czytelniczka w pierwszej chwili może poczuć się rozczarowana tym wyborem – Wegetarianka opowiada bowiem o kobiecie, która pod wpływem snu porzuca dotychczasową egzystencję i, koniec końców, zostaje zamknięta w szpitalu psychiatrycznym. Bohaterka powieści nie zamienia się w roślinę naprawdę, jeśli jednak sięgniemy do wykładni Deleuze’a i Guattariego3 i potraktujemy opowieść o Yong-hye jako historię stawania-się-rośliną – czy raczej bycia-rośliną, ponieważ przemiana kobiety jest bardziej trwała i ostateczna – dostrzeżemy, że to, co nie daje się ująć w realistycznym przedstawieniu, może w rzeczywistości dziać się gdzieś obok, mimochodem, stawać się na naszych oczach. Dlatego należy zadać sobie pytanie, jak zmienia się sposób bycia bohaterki Wegetarianki, a nie czy rzeczywiście zmienia się ona w roślinę. Jeśli będziemy pamiętać o Tysiącu plateau, będziemy również wiedzieć, że stawanie-się-rośliną nie oznacza praktycznej zmiany w roślinę, ale zmianę w trybie funkcjonowania. Stawanie-się-rośliną jest rzeczywiste, chociaż roślina, którą się stajemy, nie jest4.

• 5 J. Elfving-Hwang Representations of Feminity in Contemporary South Korean Women’s Literature, Globa (...)

3Stosowanie teorii wyrosłych z zachodniej myśli akademickiej do analizy koreańskiej powieści powoduje oczywiście zasadniczy problem metodologiczny. W tym przypadku traktuję jednak Wegetariankę jako powieść, która mimo pochodzenia kulturowego stanowi równie inspirujący przykład „roślinnej” literatury dla europejskiej czytelniczki. Co więcej, chciałabym uniknąć idealizowania dalekowschodniej kultury jako radykalnie innej i niedostępnej, zwłaszcza że ukazana w książce społeczna rzeczywistość paradoksalnie pod wieloma względami wcale nie jest tak odległa od naszej, co pokazuje m.in. wykorzystywana przeze mnie praca Joanny Elfving-Hwang Representations of Femininity in Contemporary South Korean Women’s Literature5.

• 6 Tamże, s. 17.
• 7 Tamże.
• 8 Tamże, s. 20.
• 9 Jak pisze Elfving-Hwang, jeszcze do niedawna kobiety nazywano an saram, czyli ludźmi-wewnątrz, nato (...)

4Nie chcąc zagłębiać się w historyczno-kulturowe podłoże Wegetarianki, chciałabym zwrócić w tym miejscu uwagę na zaledwie parę istotnych wątków wyłaniających się z pracy Elfving-Hwang. Badaczka, analizując przedstawienia kobiet w powieściach kilku współczesnych koreańskich pisarek, pokazuje, że mimo oczywistych przemian, jakie przeszło koreańskie społeczeństwo w wyniku modernizacji i kapitalizacji, pozycja kobiety wciąż pozostaje w nim niezwykle ograniczona przez symbolikę, głęboko zanużoną w neokonfucjańskiej tradycji, która kojarzyła kobiecość z tym, co pasywne, negatywne i materialne6. Co więcej, w przednowoczesnej Korei ściśle przestrzegano przypisanych płciom ról społecznych, które miały odzwierciedlać konfucjański dualizm i utrzymywać ład społeczny 7. Według Elfving-Hwang w przednowoczesnej Korei kładziono szczególny nacisk na rygorystyczne przestrzeganie zasad rządzących życiem kobiet i ograniczanie ich wolności, ponieważ w przypadku tych, których bierność i stabilność stanowiła podłoże dla aktywnych ojców, mężów i synów, wszelkie odejście od przypisanej pozycji mogło okazać się poważnym zagrożeniem nawet dla pokoju8. W efekcie tym bardziej istotne stało się trzymanie kobiet w domu. Wyobrażenie o prawdziwej i cnotliwej kobiecie, jak pisze badaczka, było ściśle związane z tym, co wewnątrz – jej zadania i zainteresowania musiały więc ograniczać się do wypełniania domowych i matczynych obowiązków9, a każde przekroczenie tej granicy postrzegane było jako potencjalne zagrożenie dla społeczeństwa.

• 10 Tamże, s. 83.
• 11 Zob. tamże, s. 86-87.
• 12 Zob. tamże, s. 47-53.

5Jak ukazuje Elfving-Hwang, współczesna Koreanka być może ma większą realną swobodę, ale symbolicznie wciąż pozostaje uwikłana w strukturalne schematy, które uniemożliwiają jej zbudowanie własnej tożsamości i wyjście poza granicę przypisanego jej terytorium. Rola bohaterek w analizowanych przez badaczkę powieściach zostaje ograniczona do wymogów dobrej żony i matki, działalność sprowadzona do wypełniania domowych obowiązków, a seksualność zrównana z potrzebami mężczyzny10. Przeznaczona dla nich przestrzeń nie pozwala im w żadnym stopniu na samorealizację, ponieważ jest skonstruowana11 przede wszystkim w celu opieki nad pracującym mężem, zaspokajania jego potrzeb oraz wychowania dzieci, słowem – zapewniania stabilności rodzinie, a w dalszym rozrachunku społeczeństwu jako takiemu12.

• 14 Tamże, s. 24.

9Zderzenie logiki rozsądku z logiką snu jest tu kluczowe. Zdroworozsądkowa rzeczywistość to ta, w której wszystko zostaje sprowadzone do prostych wzorów zachowań i ma swoje miejsce w świecie społecznym, rządzonym prawem praktyczności. Natomiast logika snu jest logiką bez logiki, swoistym buntem realnego, które przebija się przez płaszczyznę ustandaryzowanych wyobrażeń i doprowadza ją powoli do rozpadu. Dzięki temu zabiegowi Han Kang udaje się pokazać świat społeczny jako papierowy, fantazyjny i, koniec końców, bardziej idealistyczny niż świat senny, w którym wszystkie tłumione instynkty, potrzeby i funkcje organizmu wychodzą na wierzch. Yong-hye pod wpływem snów stopniowo przestaje być zdolna do funkcjonowania w dotychczasowym trybie, co wbrew pozorom nie oznacza jej porażki – pokazuje to jednak, jak wypracowane społecznie formy podmiotowości nie przystają do realnie żyjących jednostek. Okazuje się przy tym, że każde z działań, które podejmuje, by wyzwolić się z opresji, czyni ją zarazem coraz mniej ludzką. Wegetarianizm jest przecież „niezgodny z instynktem. Jest przeciwny naturze”14, ponieważ mięso to znak ludzkiej dominacji nad naturą, oznaka cywilizacji, podobnie jak język, który przecież jest zarazem na wskroś męskocentryczny, gdyż od zarania dziejów służył mężczyznom u władzy do strukturyzowania świata zgodnie z ich perspektywą. Być może niejedzenie mięsa jest walką z męską opresją, ze społeczną rolą kobiety i symboliką kobiecości, ale jest również pierwszym krokiem ku odrzuceniu tego, co ludzkie. „Czy jednak da się żyć bez mięsa?”, pyta żona prezesa Chonga, co czytelniczce, która być może sama jest wegetarianką, może wydać się pytaniem absurdalnym, ale w rzeczywistości powieści Han Kang wcale nie jest, co więcej, odpowiedź na nie jest przecząca – nie, nie da się, przynajmniej nie, jeśli jest się żoną, córką, kochanką.

• 15 Opowieści o kobietach, które cierpią na zaburzenia psychiczne z powodu patriarchalnej przemocy i sp (...)

10Zachowanie Yong-hye okazuje się tak niezrozumiałe dla jej otoczenia, że wywołuje kolejno strach, przemoc i odrzucenie. Chong coraz częściej traci cierpliwość, aż w końcu, kiedy jego żona wciąż odmawia mu swojego ciała, zaczyna ją gwałcić. Ojciec, wściekły na córkę i jej fanaberie, również dopuszcza się na niej przemocy. Kiedy wszelkie formy perswazji zawodzą, a jej wegetarianizm nie okazuje się ani modą, ani fanaberią, oczywistą konkluzją wydaje się choroba psychiczna. Przypuszczenia te zostają potwierdzone, kiedy podczas rodzinnego obiadu Yong-hye podcina sobie żyły. Rzecz w tym, że to, co dla jej otoczenia jest jawnym dowodem zaburzenia, dla Yong-hye jest kolejną rozpaczliwą próbą sprzeciwienia się wszechogarniającej opresji15.

• 18 „Jej widok kompletnie go poraził. Wprawdzie już wcześniej, w czasie wizyty w jej mieszkaniu, przypa (...)

15Plamka między pośladkami kobiety mówi do artysty o czymś pradawnym, niemal mistycznym, wzbudza zarazem erotyczny i estetyczny pociąg. Mężczyzna maluje kwiaty na jej ciele, które są dla niego wyobrażeniem „efemerycznego piękna”18 obojętnej, pasywnej rośliny. Ostatecznie funkcją kwiatów okazuje się estetyzacja ciała, związanie go z fantazmatyczną wizją Natury i uczynienie z kobiety żywego symbolu własnej obsesji. W efekcie Yong-hye staje się pięknym obiektem seksualnym oraz, być może, sublimacją pragnienia o zjednoczeniu się z nieokiełznaną przyrodą.

• 19 I. Kant Krytyka władzy sądzenia, przeł. J. Gałecki, PWN, Warszawa 2004, s. 94.
• 20 E.P. Miler The Vegetative Soul. From Philosophy of Nature to Subjectivity in the Feminine, State Un (...)
• 21 Tamże, s. 24.

16Dla Kanta w Krytyce władzy sądzenia pojęcie piękna jest silnie związane ze stosunkiem człowieka do przyrody i z rozkoszą, którą w tej relacji odczuwa. Prawdziwe piękno nie jest według filozofa czymś, czego możemy doświadczyć empirycznie, ale stanowi efekt gry wyobraźni i intelektu; o pięknie danego przedmiotu decyduje sama jego forma, którą Kant określa mianem celowości bez celu, tzn. celowości, która nie ma dla podmiotu żadnej wartości praktycznej, np. nie prowadzi do poznania. Jednocześnie sąd smaku mówi raczej o właściwościach podmiotu niż przedmiotu, jego fundamentem jest bowiem „subiektywna zgodność wyobraźni z intelektem”19. Piękne jest również to, w czym podmiot może dostrzec jedność w różnorodności. Jednak, jak słusznie zauważa Elaine P. Miller, ta jedność, poczucie ciągłości i całościowości, które odnajdujemy w kontakcie z przyrodą, to, zgodnie z Kantem, coś sztucznego, ponieważ nie wynika z empirycznego doświadczenia, ale z ludzkiej projekcji na kontemplowaną rzeczywistość20. Jak zauważa badaczka, według Kanta estetyka musi opierać się na naturze jako totalności „samej w sobie”, chociaż obiektywnie, z perspektywy wiedzy nie jest to możliwe21:

• 23 M. Marder Plant-Thinking, s. 140.

18Jednak, na co zwraca uwagę Michael Marder w Plant-Thinking, teoria estetyczna Kanta ma swoją drugą stronę. Jej założenia pomagają uniknąć esencjalizacji i ontologizacji natury –organicznego, „wegetatywnego życia”23. Kwiat u Kanta jest zwolniony z wszelkiej użyteczności i konieczności, jest uosobieniem celowości bez celu i jako taki nie wpisuje się ani w opozycję naturalny – sztuczny, ani podmiot – przedmiot. Dla człowieka jawi się jako piękny, ale jest to jedynie konsekwencja jego niejasnego ontologicznie statusu i piękno nie odbiera mu wolności:

• 25 Tamże, s. 123.

19Kwiat, nawet jeśli stanowi tylko przejściowy etap wegetatywnego cyklu, wciąż pozostaje czymś więcej. To „więcej” nie jest jednak naddatkiem sensu ani nawet piękna, ponieważ kwiat jako taki nie znaczy nic. Nie potrzebuje tożsamości, jest „niewyrażalny, nieokreślony, bez formy”25.

• 27 M. Marder Plant-Thinking, s. 68.

21W wielości i różnorodności twarzy ze snu Yong-hye rozpoznaje samą siebie, co paradoksalnie wcale nie oznacza, że udaje jej się ponownie uchwycić własną tożsamość. Człowiek o wielu twarzach nie jest sobą, nie jest z sobą tożsamy. Ta wielość przywodzi na myśl raczej wielość właściwą właśnie roślinie, która, choć czasem postrzegana jako jedna, nigdy jedna nie jest, zawsze jest nagromadzeniem istnień27. Tożsamość przestaje mieć tu znaczenie, podobnie jak własna twarz, która „wyłania się z brzucha”, nie jest więc już umiejscowiona na piedestale, ale gdzieś po środku, co zrównuje jej wartość z całą resztą ciała, pozbawia ją właściwej jej symboliki.

• 28 Tamże, s. 43.
• 29 Marder dodaje: „it is nothing out of the ordinary for the plant to fall apart, to fall off with or (...)

22Jak pisze Marder, „roślinomyślenie [plant-thinking] zaczyna się wraz z rozpadem tożsamości”28. W rzeczywistości kwiaty na ciele Yong-hye, tak jak u Kanta, nie znaczą nic poza sobą, są całkowicie zwolnione z łańcucha celów, z podmiotowo-przedmiotowych zależności, i potwierdzają bycie Yong-hye jako bycie organizmu. Yong-hye, podobnie jak roślina, staje się bytem całkowicie płytkim i powierzchownym. Według Mardera „w sensie metafizycznym życie wegetatywne jest obiektywnie płaskie, ponieważ nie szczyci się żadną głęboką esencją, ponieważ roślina może wirtualnie odrzucić każdą ze swych części i nie odczuć straty”29. Nowa roślinna „podmiotowość” w rzeczywistości wcale podmiotowością nie jest, stanowi nową formę bycia, bycia w procesie, które niczego nie waloryzuje, do niczego nie dąży, ale też nie jest zależne od żadnych fantazmatycznych struktur.

• 30 Tamże, s. 143.

23Artystyczny eksperyment zostaje w końcu przerwany przez, zdawałoby się, najbardziej zdroworozsądkową osobę w całej rodzinie, czyli In-hye, żonę artysty i siostrę Yong-hye; kobieta doprowadza do rozwodu z niezrównoważonym mężem oraz do trwałej hospitalizacji siostry, zdiagnozowanej przez lekarzy jako schizofreniczka z jadłowstrętem. Jednak In-hye, chociaż, w przeciwieństwie do swojej siostry, stara się działać słusznie i ulegać otoczeniu, uznając porządek społeczny za priorytet, w rzeczywistości czuje się rozdarta, pusta i martwa, przestaje wierzyć w otaczającą ją rzeczywistość. Słowa jej siostry: „Dlaczego uważasz, że śmierć to, coś złego?”30, bezustannie do niej powracają. Być może gdyby nie posiadała dziecka, sama popadłaby w szaleństwo, sama przeistoczyłaby się w roślinę, czego potencjalność wyraża być może polip wyrosły w jej waginie. W odróżnieniu od męskich bohaterów powieści In-hye jest świadoma własnego wyalienowania i samotności, przez co jej narracja unika fantazmatyczności i otwiera się powoli na cierpienie siostry.

• 31 M. Marder Plant-Thinking, s. 86.
• 32 J. Elfving-Hwang Representations of Feminity…, s. 149.
• 33 M. Marder Plant-Thinking, s. 168.
• 34 Tamże, s. 86.
• 35 Tamże, s. 69.
• 36 Tamże, s. 29.

25Yong-hye wyzwala się ostatecznie z osaczającej ją rzeczywistości. Bycie-rośliną zwolnione jest z zasad binarnie pojmowanej seksualnej różnicy i opowiada się za seksualnością rozproszoną, perwersyjną, nie-reprodukcyjną31. Czytelniczka może uznać to za odpowiedź Han Kang na stwierdzenie przez Joannę Elfving-Hwang, że w ramach koreańskiej struktury społecznej kobiety nie są w stanie przekroczyć własnego statusu z powodu braku jakichkolwiek pozytywnych przedstawień kobiecej seksualności; kobieta skazana jest na esencjalistycznie pojmowaną kobiecość, ponieważ wszelka aktywna seksualność jest z miejsca uznawana za dewiację32. Tam, gdzie panuje patriarchalny porządek symboliczny, nie ma miejsca na żadne pozytywnie rozumiane bycie kobietą33. Dlatego Yong-hye kobietą być przestaje, uciekając z nadanego jej porządku w bycie-rośliną. W ramach własnej ontologii roślina „nie przyjmuje opozycyjnej postawy wobec swojego otoczenia”34. Roślina wyłamuje się z podziałów na męskie i kobiece, aktywne czy pasywne35. Nie jest ani podmiotem, ani przedmiotem. Jest zawsze na marginesie. Wreszcie, jest gdzieś między życiem i śmiercią; jest obojętna wobec śmierci, ponieważ w swojej wielości, będąc naraz korzeniem, liściem, kwiatem, owocem i nasieniem, uczestniczy w śmierci cały czas. A jednocześnie pozostaje żywotnością samą, wznosząc się w tym samym czasie ku słońcu i schodząc głęboko w ziemię, ku życiu i śmierci zarazem36.

• 37 J. Elfving-Hwang Representations of Feminity…, s. 165-167.
• 38 Tamże, s. 177.

26W swojej książce Elfving-Hwang stawia tezę, że podstawową trudnością realistycznej prozy koreańskiej jest jej silne uwikłanie w panujący porządek symboliczny, przez co pisarkom ciężko uciec od zadomowionych w kulturze religijnych, mitycznych i archetypicznych wyobrażeń kobiecości. Z tego powodu proza fantastyczna, która podważa zasady zastanej rzeczywistości, może stać się istotną przestrzenią rekonstruowania tych schematów37. Dlatego, jeśli nie będziemy traktować Wegetarianki, wbrew temu, co sugeruje nam troje narratorów, jako powieści realistycznej, w której główna bohaterka popada w szaleństwo, możemy dostrzec inną, mniej „racjonalną” perspektywę. Jak zauważa Elfving-Hwang, „jedyny «autentyczny» wyraz kobiecości może zostać odnaleziony w tym, co męskość odrzuca jako nadmiar”38. Przemiana Yong-hye jest zatem właśnie tym nadmiarem, który w ramach panującego porządku członkowie jej rodziny próbują skategoryzować jako szaleństwo. Jeśli jednak uznamy ów nadmiar jako taki, okaże się być może, że Yong-hye udaje się uciec społeczeństwu i stworzyć alternatywną formę bycia kobietą. Alternatywa ta jest jednak radykalna: być kobietą poza patriarchatem oznacza tu porzucenie nie tylko kobiecości, ale i ludzkiej kondycji w ogóle. Pamiętać należy jednak, że w powieści to, co ludzkie, jest tożsame z tym, co społeczne, patriarchalne i męskie. Ucieczka z tej struktury jest nie tylko propozycją wyzwolenia kobiety z jej kobiecości, ale po prostu propozycją alternatywnej struktury, która zamiast opierać się na metafizyce opozycji, zasadza się na różnorodności, wielości, na ontologii różnicy. W pewnym sensie ta alternatywna rzeczywistość w Wegetariance ukazuje się nie tylko jako lepsza propozycja, ale również jako sposób walki z fantazmatycznym społeczeństwem, które zamiast pozostać blisko ziemi, ciała i realnego, więzi jednostki w sztucznych i alienujących rolach.