• 7 Wszystkie cytaty wg wydania: Cz. Miłosz Dolina Issy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981. Lokalizac (...)

Zmierzch tutaj, w tej rozmaitości, co wyłania się z obu stron drogi, inny niż w Giniu, odzywał się mnóstwem głosów z chaszczy i podmokłych łąk. Buczenia, kwaknięcia, żaby czy dzikie kaczki, albo inne ptaki. Lelki trzepały się skośnym lotem przed nimi. Tomasza przenikał nabożny podziw dla tego wrzenia w ciemności, dla tylu istot, których zwyczaje i sprawy, zakryte, wzywały, żeby poznawać i śledzić. Głupio, że ludzie wszędzie pourządzali pola. Kiedy wjeżdża się między pola, kończy się natychmiast cała piękność. Gdyby od niego to zależało, zabroniłby orać, niechby wszędzie rosły lasy, a w nich biegały zwierzęta. Tak rozmyślał, i postanawiał, że jak dorośnie, założy takie państwo, które całe będzie lasem, ludzi się tam nie będzie wpuszczać, chyba tylko niektórych. Na przykład jak kto? Na przykład takich jak pan Romuald. (DI, 131)7

• 10 A. Mickiewicz Pan Tadeusz, oprac. S. Pigoń, Ossolineum, Wrocław 1996, s. 215.

A za tą mgłą na koniec (jak wieść gminna głosi)
Ciągnie się bardzo piękna, żyzna okolica:
Główna królestwa zwierząt i roślin stolica.
W niej są złożone wszystkich drzew i ziół nasiona,
Z których się rozrastają na świat ich plemiona;
W niej, jak w arce Noego, z wszelkich zwierząt rodu
Jedna przynajmniej para chowa się dla płodu.10

5W Panu Tadeuszu ta idylliczna wizja zostaje naruszona za sprawą „tradycyjnego” litewskiego polowania:

• 11 Tamże, s. 188-189.

I znowu cichość w dole. Dzięcioł na jedlinie
Stuka z lekka i dalej odlatuje, ginie,
Schował się, ale dziobem nie przestaje pukać,
Jak dziecko, gdy schowane woła, by go szukać.
Bliżej siedzi wiewiórka, orzech w łapkach trzyma,
Gryzie go; zawiesiła kitkę nad oczyma,
Jak piórko nad szyszakiem u kirasyjera;
Chociaż tak osłoniona, dokoła spoziera;
Dostrzegłszy gościa, skacze gajów tanecznica
Z drzew na drzewa, miga się jako błyskawica;
Na koniec w niewidzialny otwor pnia przepada,
Jak wracająca w drzewo rodzime dryjada.
Znowu cicho.

Wtem gałąź wstrzęsła się trącona
I pomiędzy jarzębin rozsunione grona
Kraśniejsze od jarzębin zajaśniały lica:
To jagód lub orzechów zbieraczka, dziewica;
W krobeczce z prostej kory podaje zebrane
Bruśnice świeże jako jej usta rumiane;
Obok młodzieniec idzie, leszczynę nagina,
Chwyta w lot migające orzechy dziewczyna.

Wtem usłyszeli odgłos rogów i psów granie:
Zgadują, że się ku nim zbliża polowanie,
I pomiędzy gałęzi gęstwę, pełni trwogi,
Zniknęli nagle z oczu jako lesne bogi.11

6Z podobną sytuacją mamy do czynienia również u Miłosza. Tomasz nieświadomie dokonuje aktu agresji, pozwalając panu Romualdowi, myśliwemu, wkroczyć do królestwa lasu. Ulega wówczas – o czym się niebawem przekonamy – podszeptom „ja”.

7Kiedy bierzemy do ręki Dolinę Issy, już od pierwszej strony dzielimy z Miłoszem zachwyt światem przyrody, słuchamy charakterystycznego języka litewskiej awifauny, poznajemy, zależne od rytmu pór roku, zwyczaje ptactwa nazywanego po imieniu z niezwykłą precyzją:

I zawsze w pewnej chwili jest z pagórka widok na niebieską taflę jeziora z białą, ledwo dostrzegalną plamką perkoza, ze sznurem kaczek ciągnących nad trzcinami. Na bagnach lęgną się tutaj masy błotnego ptactwa, na wiosnę w bladym tutejszym niebie trwa wracający seriami warkot, wa-wa-wa bekasów – taki dźwięk wydaje powietrze w ich sterach z piór, kiedy odprawiają swoje monotonne akrobacje oznaczające miłość. Ten wątły warkot i bełkot cietrzewi, jakby gdzieś daleko gotował się horyzont i kumkanie tysięcy żab na łąkach (ich liczba decyduje o liczbie bocianów, mających swoje gniazda na dachach chat i stodół) są tutaj głosami tej pory, kiedy po gwałtownym topnieniu śniegów kwitnie kaczeniec i wilcze łyko – drobne różowoliliowe kwiatki na krzakach jeszcze bez liści. Dwie pory roku są temu krajowi właściwe, jakby dla nich był stworzony: wiosna i jesień – długa, najczęściej pogodna, pełna zapachów moknącego lnu, stukania międlic, biegnących z daleka ech. Gęsi ogarnia wtedy niepokój, zrywają się nieporadnie chcąc wzbić się za dzikimi, które nawołują z wysoka; zdarza się, że ktoś przynosi do domu bociana ze złamanym skrzydłem: to ten, co uratował się od śmierci, jaką towarzyszowi niezdolnemu lecieć w podróż nad Nil wymierzają dziobami strażnicy prawa: opowiada się, że tam i tam wilk porwał komuś wieprzaka; z lasów słychać muzykę psów gończych: sopran, bas i baryton szczekają w biegu, goniąc za zwierzyną i po modulacji poznaje się, czy idą śladem zająca czy sarny. (DI, 5-6)

9W moim odczuciu stosunek Miłosza do zwierząt (a zwłaszcza ptaków), dający się zrekonstruować na podstawie lektury Doliny Issy, jest paradoksalny. Poeta staje się orędownikiem dwóch, niedających się pogodzić, stanowisk. Spójrzmy na fragment, w którym Tomasz po raz pierwszy sprzeniewierza się bezinteresownej, po schillerowsku naiwnej miłości do ptasiego świata:

Pierwszy raz Tomasz asystował podstępom, jakich człowiek używa wobec zwierzyny, kiedy przyjechał do Borkun na kilka dni pomagać zbierać grzyby […]. Pan Romulad łęk kosza przewiesił przez ramię, przytrzymywał ręką rzemień fuzji, na sznurku w kieszonce trencza miał kościany wabik, który, jak powiedział, może się przydać. Wabiki wyrabia się ze skrzydła sowy, czasem z kości zajęczej, ale wtedy ton ich nie jest tak czysty. Na tym wabiku naśladuje się trel jarząbka, a to dlatego, że inaczej nie dadzą się wypatrzeć, przy każdym niebezpieczeństwie przytulają się do pnia tak, że nie odróżni się ich od kory. Na dany znak Tomasz znieruchomiał z nożykiem przyłożonym do grzyba, w ciszy sypiącego się igliwia odezwało się drżące gwizdanie. Powolutku wsunęli się w gęstwinę, w półmrok. Pan Romuald przyłożył do ust wabik. Dmuchał delikatnie i przebierał palcem po dziurkach. Cisza. Serce Tomaszowi waliło tak głośno, że bał się, żeby nie było tego słychać. Nagle odpowiedział jarząbek, i znów, bliżej. Furkot i przed nimi, na gałęzi świerku, zobaczył w rudej ciemności cień, który kręcił głową na wszystkie strony, szukając towarzysza. Podrzut ramienia tak szybki, że echo strzału rozległo się z nim równocześnie, a kiedy rozwiał się dym (Romuald używał dymnego, nie bezdymnego prochu), jarząbek leżał nieruchomo pod drzewem, ledwo do odróżnienia od ściółki zeschłych igieł. (DI 136-137)

11Wraz z wkroczeniem w świat łowiecki perspektywa, z jakiej Tomasz zaczyna postrzegać dzikie zwierzęta, niemal całkowicie się zmienia. Bezinteresowność wiedzy na temat ptasich zwyczajów i zachowań ustępuje miejsca interesowności. Ten proces można obserwować na wielu płaszczyznach. Wiemy, że na kartach Doliny Issy Miłosz z niezwykłym wyczuciem stara się naśladować głosy ptaków (o ile w słowach można oddać lub choćby zasugerować ten śpiew). Etycznie wątpliwą kulminacją tych zdolności jest wabienie przez Tomasza młodych jastrzębi, które potem stara się upolować (dwukrotnie strzela celnie). Pewien swych naśladowczych zdolności tłumaczy: „«Pii-ii» – przenikliwy krzyk musi wychodzić ze ściśniętego gardła i tu tkwi trudność, bo powtórzyć ileś razy, a odczuwa się ból” (DI, 223). Ta próba przeniknięcia do świata jastrzębich obyczajów w rzeczywistości nie jest prawdziwym zbliżeniem się do natury. Szczególnie dobitnie pokazuje to kolejny fragment, w którym Tomasz zdaje emocjonującą relację z fałszywego – jak sądzę – utożsamienia:

• 14 O okrutnym drapieżnictwie jastrzębia pisał (z pewną przesadą) pod koniec XIX wieku polski przyrodni (...)

Zaryzykować i wabić, jedyny sposób. Zapominając, że jest sobą, przybrał duszę jastrzębia, tak starał się, żeby dobrze mu wypadło. „Pii-ii”. I tamten, podniecony, rzucił odzew. Załopotał, to wystarczyło, żeby Tomasz go wypatrzył. Celował prawie na oślep, raczej zgadywał, niż widział myszatą plamę w czerni. Po strzale ptak zerwał się, zwinął się i spadał tłukąc się, usiłując się zatrzymać. Tomasz skoczył ku niemu, witki siekły go po twarzy. Już drugi, zabił drugiego – śpiewało w nim. Zastał go leżącego na wznak, jeszcze żywego, szpony sterczały obronnie. Zamiast towarzysza czy matki, których zaproszenie tak wyraźnie do niego się kierowało, olbrzymia istota pochylała się nad nim, porażonym niemocą. Tomasz oczywiście czerpał usprawiedliwienie swego postępku w tym, że drapieżnik karmił się mięsem i krwią rozdzieranych przez siebie gołębi i kurczaków14. Stuknął go więc kolbą w głowę i złote oczy przesłoniły się od dołu powieką. Mięso po zdjęciu skóry oddane zostanie Lutni, a wypchana skóra zachowa przez pewien czas pozór tej właśnie, a nie innej osoby, zanim nie zalęgną się w nim mole.
Jeżeli Tomasza nawiedzały skrupuły (co się zdarzało), tłumaczył sobie, że stworzenie, które zabija, i tak umrze, więc chyba wszystko jedno, czy trochę wcześniej czy później. Jakoś że zwierzęta chcą żyć, nie było całkowicie wystarczające, bo on przecie miał cel – zwyciężenia, wypchania, i ten cel wydawał się ważniejszy. (DI, 223-224)

12Tomasz, samousprawiedliwiając się, nie bierze pod uwagę tego, że nie jest poszukującym jedzenia drapieżnikiem, że nie zabija, by zaspokoić głód. Ten fragment chciałabym zestawić z uwagami Helen Macdonald, która w przejmujący sposób opisywała swój sokolniczy epizod z samicą jastrzębia o imieniu Mabel:

• 15 H. Macdonald J jak jastrząb, przeł. H. Jankowska, Czarne, Wołowiec 2016, s. 322-323.

Mabel nie jest człowiekiem. Ze wszystkich nauk, jakie wyniosłam z tych spędzonych z nią miesięcy, ta jest najważniejsza: istnieje świat rzeczy – skał i drzew, kamieni i trawy oraz wszystkiego, co pełza, biega i fruwa. Są rzeczami samymi w sobie, ale my, żeby je zrozumieć, nadajemy im znaczenia potwierdzające nasze widzenie świata. Przebywając z Mabel, nauczyłam się, jak czuć się bardziej człowiekiem, kiedy poznało się, choćby w wyobraźni, co to znaczy nim nie być. Nauczyłam się też, jak niebezpieczne jest mylenie dzikości, którą czemuś przypisujemy z dzikością będącą prawdziwą cechą. Jastrzębie to wcielona śmierć, krew i horror, ale nie usprawiedliwiają potworności. Ich nieludzkość należy cenić, bo to, co robią, nie ma nic wspólnego z nami.15

Romuald zasługiwałby na to, żeby wpuścić go do Królestwa, do którego wstęp zwyczajnym ludziom byłby wzbroniony. Bo przejmował się obecnością zwierzyny, muskuł latał mu w policzku, zmieniał się cały w czujność i na pewno nic poza tym na świecie wtedy go nie obchodziło. Co innego jego gospodyni Barbarka – ta należała do dorosłych, szkoda, taka ładna i wyglądająca prawie dziecinnie. Że ludzie żyją odnosząc się obojętnie do tego, co najważniejsze, powinno nas zasmucać – nie wiadomo, czym właściwie wypełniają swoje życie. (DI, s. 137)

• 24 Tamże, s. 10.

Pożądanem więc jest, by jaknajwiększa ilość młodzieży garnęła się do tego pożytecznego, pięknego i szlachetnego kunsztu, wyrabiając w sobie należyte pojęcie o istocie myśliwstwa, polegającej nie na zabiciu największej ilości zwierzyny i prześcignięciu w tem swych współtowarzyszy, ale na umiłowaniu dzikiej przyrody, badaniu jej wszystkich tajemnych przejawów i zżyciu się kompletnem z jej bytem i treścią. Wewnętrzne życie puszczy, tak piękne, bujne i szerokie, a tak mało dostępne dla ludzi, obracających się w ciasnem kółku swych marnych spraw i zarażonych od dziecieństwa przez zgniłe tchnienie miejskiego zepsucia, leży jak otwarta księga przed temi, którzy pragną w niej czytać i siły żywotne czerpać.24

• 27 Tamże, s. 57.

Ten król naszej skrzydlatej zwierzyny, tajemniczy śpiewak nocy, nieczęsty jest niestety na ziemiach polskich; mało jest zakątków, któreby się poszczycić mogły wielką ich ilością. Na przeważnej przestrzeni Litwy i Białej Rusi rzadki jest i coraz rzadszy się staje, gnieciony przez postęp kultury, a raczej wprost przez przenikanie ludzi wgłąb wielkich lasów, tej prasiedziby olbrzymiego ptaka.27

18Celny strzał Romualda nie jest dla Tomasza traumą, wręcz przeciwnie „Jest w nim szczęśliwość i dziękczynienie Bogu” (DI, 177). Najbardziej niewiarygodna jest jednak refleksja podsumowująca to nadzwyczajne polowanie: „Uderzył piorun i zabił. A on, Tomasz, przebywał z piorunem, z drugiej strony spotkali się tak, jak mogli się spotkać i trochę żal, że nigdy inaczej, tylko tak. Właściwie tęsknił do porozumienia z różnymi żyjącymi istotami takiego, jakiego nie ma. Czemu ta przegroda i czemu, jeśli się kocha naturę, trzeba zostać myśliwym” (DI, 177)

Wstał i zadzierał głowę, ale świerk, skąd sypały się łuski szyszek, był ogromny, tam wysoko małe ptaszki trzepotały się, przemknęło skrzydło prześwietlone blaskiem słońca, jednak prócz trzepotu nic nie mógł rozróżnić. Obchodził drzewo naokoło, bez skutku. A korciło go, bo nie znał ich nazwy, z tak daleka nie poznawał i w ogóle z tymi małymi ptakami miał największy kłopot. Romuald na przykład pytany o ich gatunki machał tylko ręką: „A kto ich tam wie?” (DI 273-274)

20Casus Miłosza warto zestawić z wierszem Głuszec włoskiego noblisty, Eugenia Montalego, z tomu La bufera e altro (są to wiersze z lat 1940-1954, opublikowane w 1956 roku):

• 29 E. Montale Il gallo cedrone, w: tegoż, Tutte le poesie, a cura di G. Zampa, Mondadori, Milano 1990, (...)

Gdzie upadasz po szybkim strzale
(twój głos bulgocze, czerwonoczarny
gulasz z nieba i ziemi na wolnym ogniu)
ja także kulę się, płonę w rowie.

Łkanie prosi o pomoc. Rozkoszniej było
żyć niż grzęznąć w tej magmie,
łatwiej rozkładać się na wietrze niż
tu w błocie, zeskorupiali w płomieniu.

W piersi czuję twoją ranę, pod
skrzepem skrzydła, mój ciężki lot
mierzy się z murem i zostanie z nas tylko
kilka piór na oszronionym ostrolistnym dębie.

Bójki drapieżnych dziobów, gody, gniazda jaj
marmurkowych, boskie! Teraz pączek
roślin wieloletnich, jak gąsienica,
migocze w ciemności, Jowisz jest pogrzebany.29

22Fascynacja myślistwem nie jest jedyną formą odejścia od, nieskażonego cywilizacją, świata natury. Okazuje się, że Tomasz z jednej strony ceni sobie kontakt z dzikim ptactwem Litwy, z drugiej jednak pociąga go potrzeba zdobycia systematycznej wiedzy na jego temat, zawładnięcia nim w sposób intelektualny. W Dolinie Issy Miłosz pokazuje, że jego miłość do ptaków i wiedza o nich ma swoje źródło w bezpośrednim obcowaniu z nimi w naturalnym środowisku, ale odkrywa przed czytelnikami również efekty regularnej pracy badawczej chłopca, który z przyjemnością oddaje się zadaniu klasyfikacji ptasich gatunków. Taką funkcję pełni jego – magiczny niemal – zeszyt „Ptaki”:

Ów zeszyt dowodził zdolności Tomasza do skupienia uwagi na tym, co go pasjonowało. Trud się opłacał, bo nazwać i zamknąć ptaka w piśmie to prawie to samo, co mieć go na zawsze. Nieskończona ilość barw, odcieni, świstów, gwizdów, trzepotów – przewracając karty miał je tutaj przed sobą, działał i porządkował jakoś nadmiar tego, co jest. W ptakach wszystko właściwie skłania do niepokoju: dobrze, one są, ale czy można tylko to stwierdzić i dalej nic? Światło mieni się na ich piórach, kiedy lecą, od żółtego ciepłego wnętrza dziobów, które młode otwierają w gnieździe utajonym w gąszczu, przenika nas prąd miłosnej wspólnoty. I ludzie uważają ptaki za drobny szczegół, taką sobie ruchomą ozdobę, ledwo raczą ją zauważyć – kiedy powinni by byli całe życie poświęcić temu jednemu celowi, jeżeli znaleźli się razem z podobnymi dziwami na ziemi: rozpamiętywaniu szczęścia. (DI, 152)

• 33 Tamże, s. 480.

Ten sam i nie ten sam szedłem przez las dębowy
Dziwiąc się, że muza moja, Mnemozyne,
Nic nie ujęła mojemu zdziwieniu.
Skrzeczała sroka i mówiłem: sroczość,
Czymże jest sroczość? Do sroczego serca,
Do włochatego nozdrza nad dziobem i lotu
Który odnawia się kiedy obniża
Nigdy nie sięgnę a więc jej nie poznam.
Jeżeli jednak sroczość nie istnieje
To nie istnieje i moja natura.
Kto by pomyślał, że tak, po stuleciach,
Wynajdę spór o uniwersalia.33

24Pytanie o to, jak uchwycić, jak zdefiniować „sroczość”, początkowo rodzi pokusę poszukiwania odpowiedzi w drobnym szczególe wyglądu ptaka („do włochatego nozdrza nad dziobem”) czy w charakterystycznym, falistym locie, doskonale oddanym w poetyckiej frazie (Miłosz pisze o locie, „Który odnawia się kiedy obniża”). Okazuje się jednak, że te precyzyjne rozważania na temat srok mają doprowadzić do nieprecyzyjnej, abstrakcyjnej refleksji na temat istoty wszelkich stworzeń (a więc zarówno ptaka, jak i człowieka), która jest niepoznawalna, ale może być – przekonuje poeta – przeczuta. Paradoksalnie w wystudiowanej refleksji na temat „sroczości” Miłosz wydaje się bardziej empatyczny niż w Dolinie Issy.

25Podobny koncept pojawia się w Widzeniach nad Zatoką San Francisco (które po raz pierwszy ukazały się w Paryżu w 1969 roku):

• 34 Fragment, w którym Miłosz pisze o „złodziejskości” sójek, budzi wątpliwość, ponieważ „złodziejskość (...)
• 35 Cz. Miłosz Widzenia nad Zatoką San Francisco, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1989, s. 20.

O klasyfikacje! Czy tylko w umyśle czy, pomimo wszystko, też poza nim? Sójki skrzeczą za oknem, żebyż to sójki, ale albo Steller’s Jays albo Scrub Jays, czarne w górnej połowie, niebieskie u dołu, z czarnym czubem, tyle że głos jednych i drugich, złodziejskość34, bezczelność te same co u ich pobratymców w odległym o tysiące mil moim rodzinnym kraju. Czym jest sójkowatość? W krótkości cyklu ich życia, w powtarzalności jego przez millenia, bez wiedzy, że istnieje coś takiego jak „bycie sójką” czy „bycie Steller’s Jay”, jest coś zdumiewającego.35

26Zarówno w wierszu Sroczość, jak w przytoczeniu z Widzeń… mamy wyraźnie do czynienia z – charakterystycznym dla całej twórczości Miłosza – pytaniem o istotę (w analizowanych przeze mnie przykładach: istotę ptaka). Teraz już jesteśmy pewni, że naiwna, dziecięca wrażliwość została bezpowrotnie utracona. Choć w zaproponowanej tutaj interpretacji Doliny Issy pokazuję, że Tomasz – skażony świadomością dorosłego Miłosza – tak naprawdę nigdy nie uzyskał prawdziwego dostępu do dzikiego ptasiego świata.

27W tym kontekście jakże prawdziwie brzmi odniesienie do chłopięcych lat z Widzeń nad Zatoką San Francisco:

• 36 Cz. Miłosz Widzenia nad Zatoką San Francisco, s. 18.

Będąc chłopcem miałem dosyć zajęć z tym, co biega, lata, pełza, co rośnie, czemu można się przyglądać, czego można dotknąć i nie interesowałem się słowami. […] A jednak, na inny sposób byłem wielbicielem słów, choć nie tych układanych w zdania i frazy. Przyrodnik, kolekcjoner duszonych w wyziewach formaliny i wbijanych w szpilkę chrabąszczy, okazów roślin w zielnikach, ptasich jajek podbieranych w gąszczu za cenę podrapania twarzy i bosych nóg, byłem pewien wyjątkowej wagi moich czynności i odrzuciłbym jako zniewagę przypuszczenie, że może nie ja jedyny pośród moich rówieśników przeżywam taką namiętność. Romeo – a moją Julią była zarówno nieobjęta obfitość kształtów i barw jak jeden owad, jeden ptak przykuwający moją uwagę przez całe dnie albo tygodnie. Zakochiwałem się, co prawda, bądźmy należycie podejrzliwi, za pośrednictwem. Fascynowały mnie przede wszystkim kolorowe ilustracje w przyrodniczych książkach i atlasach, a więc nie Julia-Natura, tylko jej portret przekazany przez rysownika czy fotografa.36

28Przyjrzyjmy się jeszcze fragmentowi poematu Po ziemi naszej, napisanego w Berkeley w 1961 roku:

• 37 Cz. Miłosz Wiersze wszystkie, s. 527.

Gdziekolwiek jesteś, owijają ciebie kolory nieba,
tak jak tutaj, przenikliwe oranże i fiolety,
zapach roztartego w palcach liścia tobie towarzyszy
nawet we śnie, ptaki są nazwane
językiem tego miejsca: towhee przyszła do kuchni,
posyp trochę chleba na trawniku, przyleciały juncos.

Gdziekolwiek jesteś, dotykasz kory drzew
próbując jej chropowatości innej a domowej.
Wdzięczny za wschody i zachody słońca
gdziekolwiek jesteś, nie zdołasz być obcy.37

29Doświadczenia z dzieciństwa przyczyniły się do częściowego choćby poznania dzikiego świata litewskich lasów, ale też zrodziły potrzebę dokonywania pierwszych prób systematyzacji, dotykania za pośrednictwem słów. Poeta przyznaje, że nie może uwolnić się od formuł i nazw, ale dzięki temu, że zawsze otwierał się na świat przyrody, w każdym miejscu na ziemi będzie umiał się odnaleźć, ponieważ zna rytm natury. Miłosz pokazuje, że tak naprawdę nigdy nie wkroczył do „matecznika”, zawładnęła nim bowiem konieczność klasyfikowania:

• 38 Tamże, s. 19.

W tej woli klasyfikacji był wściekły arystotelizm, powtarzałem wczesne procedery porządkowania otaczającego nas świata, jakby prawdą było, że dzieciństwo, chłopięctwo, dojrzałość odpowiadają fazom, przez jakie przechodzi ludzkość. I dodam, że szał mój miał cechy wyraźnie samcze, wyrażała się w nim ta sama chciwość rozgraniczeń, definicji, mocniejszych niż rzeczywistość konceptów, która jednych uzbrajała w miecz, innych wtrącała do lochu i prowadziła wiernych na święte religijne wojny.38

30Miłosz zdaje – można by rzec – uczciwą relację, wskazując na swoje porządkujące zapędy: interpretuje bowiem potrzebę nazywania ptaków jako próbę zawładnięcia nimi. Ale przemilcza fakt, że Tomaszowi w Dolinie Issy wkłada do ręki myśliwską broń…

31Prowadząc kwerendę w Archiwum Zbigniewa Herberta w Warszawie, natrafiłam na notatki wskazujące, że Herbert planował napisać książkę zatytułowaną Rok jagnięcia. Już sam tytuł można odczytać jako krytyczne nawiązanie do Roku myśliwego Miłosza. Upewnia w tym jeden z niewielu zachowanych zapisków, mający – jak sądzę – otwierać ten nieukończony, a lepiej rzec, ledwie zaczęty, tom:

• 39 Zapiski oznaczone skrótem „R.J.”, numeracja rzymska „VIII”, pochodzą z Archiwum Zbigniewa Herberta (...)

Zwierzę ofiarne
Bardzo późno, bo w lipcu 1991, kiedy zbliżały się moje 67 urodziny ^{wiosna życia}, uświadomiłem sobie, że jestem zwierzęciem ofiarnym: tytuł tej książki, który w zamierzeniu był agresywny i polemiczny w stosunku do książki Miłosza, nabrał nowego i, jak się zdaje, prawdziwego sensu.
Od dzieciństwa kochałem zwierzęta dzikie, bezpańskie, cierpiące. Wielkim zaniedbaniem.39