• 2 F. Choay Haussmann et le système des espaces verts parisiens, ,,Revue de l’Art” 1975 No. 29, s. 83- (...)
• 3 S. Lefay Le jardin pittoresque entre ouverture et exclusion : les paradoxes de l’intimité, w: Jardi (...)

3Warto przypomnieć, że historia nowoczesnej, XIX-wiecznej, zielonej infrastruktury Paryża pokrywa się z latami panowania Napoleona III, który z okresu wygnania wyniósł także zainteresowanie londyńskimi parkami. W istocie, zakrojona na szeroką skalę modernizacja francuskiej stolicy doby II Cesarstwa, zwana także jej ,,haussmanizacją”, stworzyła podwaliny jej dzisiejszego ekosystemu (jego cztery zasadnicze filary to parki, ogrody, laski i skwery) opartego w dużej mierze na konfiguracji symetrycznie rozmieszczonych, zielonych płuc: położonego na zachodzie Lasku Bulońskiego, na wschodzie Lasku Vincennes, i dwu nowo utworzonych wówczas parków o nieco skromniejszych rozmiarach – Buttes-Chaumont na północy i Montsouris na południu2. Tym samym nowocześnie zaprojektowane przestrzenie zielone, wywodzące się zwykle z dawnych królewskich obszarów łowieckich lub arystokratycznych wilegiatur, w szóstej i siódmej dekadzie XIX wieku zostały otwarte dla szerokiej publiczności. Nie należy jednak zapominać, że społecznie usankcjonowane sposoby korzystania z tych enklaw dawały pierwszeństwo uprzywilejowanym, zasobnym mieszkańcom Paryża i choć miasto zazieleniło się za sprawą upiększonych szpalerami drzew przestronnych alei, a także ogólnie dostępnych skwerów, to fatalne warunki mieszkaniowe ubogiej ludności pozbawionej możliwości obcowania z fantazyjnie zaaranżowaną zielenią nie zmieniły się zasadniczo w tym okresie3.

• 4 Histoire des jardins de la Renaissance à nos jours, dir. M. Mosser, G. Teyssot, Flammarion, Paris 1 (...)

4Za paradygmatyczny przykład organizacji tej poniekąd ekskluzywnej formy miejskiej zieleni można uznać ogród, którego nazwa wywodzi się od germańskiego garto (niem. garten) i jednoznacznie wskazuje na definiujący charakter ogrodzenia. Z antropologiczno-historycznej perspektywy miasto i ogród lub park wywodzą się z podobnego gestu: wydzielenia, wyznaczenia granicy, a także odseparowania. Zieleń miejska – wymagająca poskromienia, ujęcia w karby i funkcjonalizacji – jest zarazem nośnikiem pewnej tęsknoty (za tym, co utracone) i obawy (nakazującej ograniczenie jej sprawczości), zupełnie jakby roślinność przywodziła na myśl wieś, a zatem nie-miasto, element do pewnego stopnia obcy lub nawet groźny, prawie zawsze zaś gorzej wartościowany. Uprzedmiotowiające podejście do flory, czy też szczerzej natury, wyrastające z antropocentrycznych przesłanek filozoficznych, zgodnie z którymi natura pełni rolę służebną, osiągnęło swój paroksyzm we francuskim ogrodnictwie doby André Le Nôtre’a, kładącym szczególny nacisk na ozdobność i regularność kompozycji4. Co ważne, przetrwało ono upadek monarchizmu i na trwale zaważyło na stosunku do – nie tylko miejskiej – roślinności.

• 5 G. Sicotte Le jardin dans la littérature fin-de-siècle, ou quand un motif narratif devient un objet (...)
• 6 M. Cettou Jardins d’hiver et de papier: de quelques lectures et (ré)écritures fin-de-siècle, ,,A Co (...)

5Ogród to także, jak dobrze wiemy, wyeksploatowany motyw literacki, miejsce bukoliczne (Arkadia, Eden), a zarazem chronotop denotujący w okresie romantyzmu koncepcje egalitarne i utopijne. O ile jednak topos klasycznego ogrodu wiązał się raczej z harmonią, ładem, wreszcie zdrowiem i odnową (za sprawą uzdrawiających właściwości roślin, w tym zwłaszcza ziół), o tyle ogród dekadencki zyskał złowrogi wymiar – symbolizował wynaturzenie, generował matrycę wyobrażeń erotycznych. Zarówno w prozie, jak i w sztuce użytkowej końca XIX i początku XX wieku na pierwszy plan wysunięto budzące fascynację gatunki patogenne, niecodzienne, egzotyczne, ich łacińskie nazwy przywodziły na myśl rzadkie choroby5. Nie bez znaczenia był tu również nowy porządek miejskich praktyk kulturowych, których celem było okiełznanie i poskromienie roślinnego żywiołu. Mieszczanie, zwłaszcza przedstawiciele burżuazji, upodobali sobie wycieczki do ogrodu botanicznego, arboretum, stanowiących nieodłączną część wystaw światowych, oranżerii. Popularnością cieszyły się ogrody zimowe, a także ogrodowe szklarnie. Ich na wskroś sztuczny, ostentacyjnie zamknięty i duszny charakter odpowiadał zarówno wyobrażeniu na temat idealnie urządzonego wnętrza, jak i nade wszystko scjentystycznej idei laboratorium, a zarazem kolonialnej kartografii świata fauny i flory. Obcowanie z roślinami nabrało waloru edukacyjnego, poznawczo wzbogacającego, przy czym udoskonalana od czasów Linneusza taksonomia działała równocześnie niczym narzędzie wiedzy i władzy6.

• 7 Cent ans d’histoire des jardins ouvriers 1896-1996. La Ligue française du coin de terre et du foyer(...)
• 8 D. Franck „Pas de parcs pour Paris ?”, „Bulletin de l’Association de géographes français” 1989 No. (...)
• 9 W przeciwieństwie do kultury polskiej, w obrębie której miejskie ogródki działkowe zostały szeroko (...)

6Na przeciwległym biegunie utylitarnych użytków, którym podporządkowywano miejską roślinność, a zarazem w odniesieniu do odrębnych grup społecznych, sytuowały się dydaktycznie zabarwione projekty dotyczące ogrodów jako przestrzeni kształcenia najmłodszych i poprawy jakości życia robotników. Rodzimym przykładem byłyby dobrze znane ogródki jordanowskie oraz tzw. ogrody Raua zakładane na terenach miast pod zaborami, przeznaczone zaś dla dzieci i młodzieży. Nieco wcześniej (dokładnie trzy dekady) od Henryka Jordana podobny pomysł wysunął inny lekarz-społecznik, Moritz Schreber (stąd Schreberplatz oraz Schrebergarten). Idea ogródków robotniczych, znanych jako miejskie ogródki działkowe, sięgająca korzeniami rewolucji przemysłowej w Wielkiej Brytanii, przyjęła się i we Francji. W efekcie w przededniu I wojny światowej region paryski liczył ponad tysiąc pięćset takich parceli, z których połowa znajdowała się na przedmieściach7. Ten w pewnym stopniu podrzędny wymiar przestrzenny i klasowy pozostanie ich cechą charakterystyczną. Do dziś można zauważyć znaczące różnice w rozmieszczeniu terenów zielonych, a także ich dostępności: podczas gdy zachodnie, zamożne obrzeża miasta sąsiadują z niegdysiejszymi parkami królewskimi, rogatki północne i wschodnie pozbawione są podobnego kontaktu. Nie dziwi zatem fakt, że to właśnie tam najsilniej rozwinęło się oddolne i kolektywne ogrodnictwo. Podczas gdy na mieszkańca regionu Seine-Saint-Denis przypadają dwa metry kwadratowe zieleni, ten sam współczynnik w odniesieniu do regionu Hauts-de-Seine osiąga ponad dziesięciokrotnie wyższą wartość8. Tym samym możliwość wchodzenia w interakcję z miejską florą pozostaje przywilejem, a poszczególne praktyki zdają się znamionować przynależność do określonej grupy społecznej9.

• 10 C. Eveno L’humeur paysagère, Christian Bourgois, Paris 2015, s. 14. Strefa, inaczej zona (zone non (...)

7O tym dwutorowym typie interakcji z miejską zielenią – zarazem jako przedmiocie uczonej, estetyzującej kontemplacji, jak i wernakularnych praktyk – wspomina Claude Eveno, pisarz, wykładowca i reżyser, na co dzień zajmujący się urbanistyką i studiami nad pejzażem, autor książek L’humeur paysagère i Revoir Paris. Źródeł swoich zainteresowań dopatruje się właśnie w przebywaniu w rodzinnych ogrodach bądź w ich namiastkach: „Trudno o bardziej banalną czynność umysłową niż wspominanie ogrodu z własnego dzieciństwa. Nawet dzieci biedoty zamieszkującej paryskie przedmieścia korzystały ze strefy tak, jakby była prawdziwym ogrodem. Nie ulega wątpliwości, że wspomnienia z tego okresu były dla nich tak samo magiczne, jak te, które przywoływać mogli ich lepiej sytuowani rówieśnicy zamieszkujący wolnostojące domy z przyległym ogrodem10”. Autobiograficznie zabarwiona narracja Eveno osadzona jest w kontekście historycznym, dzięki któremu zostaje stematyzowane doświadczenie pokoleniowe:

• 12 Pisarze paryscy wywodzący się z innych regionów Francji wspominają o tym w swoich autobiogeografiac (...)

8Ten element wydaje się szczególnie istotny, gdyż w pewnym stopniu stabuizowany i słabo obecny we współczesnych narracjach autobiograficznych osadzonych we francuskiej stolicy12. Narrator przywołuje z pamięci odwiedzane na różnych etapach życia ogrody odległych krajów, w tym także te, które są naznaczone intymnymi wspomnieniami (najczęściej paryskie lub podparyskie), jednak każdorazowo postrzega opisywany pejzaż przez pryzmat bogatych odniesień malarskich, filmowych, historycznych i literackich. Tym samym w jego konstrukcję zostaje wpisana inherentna dlań i nierozstrzygalna podwójność: to zarazem widok natury i przedstawienie tego widoku. Kluczem jest tu przetworzenie pierwotnego stanu natury przez człowieka i zapośredniczenie kulturowe, które pozwala uchwycić specyfikę tak pojmowanej przyrody. Jeśli zatem w krajobrazie się nie mieszka i dostarcza on innego, niecodziennego typu doświadczenia, to w istocie narrator przenosi postawę flâneura w przestrzeń otaczającej go zieleni: spacerując po miejskich parkach i ogrodach, kontempluje spektakl usztucznionej, ujarzmionej natury, a zarazem snuje opowieść osadzoną w rytmie eseistycznej, kunsztownie rozbudowanej frazy.

• 16 R.C. Foltz Czy przyroda jest sprawcza w znaczeniu historycznym? Historia świata, historia środowi (...)
• 17 Rozmowa z legendarną filozofką i aktywistką: Luce Irigaray, przeł. K Szopa, ,,Nowa Orgia Myśli” 201 (...)

Zdaje się, że Lacroix wybiera ten aspekt środowiskowej historii Paryża nie bez powodu, lecz po to, by na przykładzie praktyki badawczej Nylendera i wpływu rewolucji przemysłowej na florę wykazać głęboką współzależność wszystkich elementów miejskiego ekosystemu. Jego wrażliwość ukształtował zaś zwrot, jaki dokonał się w humanistyce pod koniec ubiegłego wieku. W następujących słowach problem ujmował wówczas amerykański historyk Richard C. Foltz: „A przecież powinnyśmy pamiętać, że ludzie wchodzą w interakcje nie tylko ze sobą nawzajem, lecz również – wszędzie i zawsze – ze światem nie-ludzi. Wszelkie działania człowieka zachodzą w kontekście ekosystemów, które w różnym miejscu i czasie mają na nie najróżniejszy wpływ16”. Jeszcze dobitniej wyraża dziś pokrewną myśl filozofka Lucy Irigaray. Sformułowana przez nią koncepcja ontologicznej relacyjności zakłada, że: „życia nigdy nie da się zredukować do «bytu» czy «obiektu». Możemy jedynie komunikować się i tworzyć wspólnotę poprzez nie. To przez tlen, jakiego dostarczają nam rośliny, przychodzimy na świat i możemy żyć dzięki oddychaniu. […] świat roślin może działać jako żywy pośrednik […]”17.Takim właśnie pośrednikiem między ludzkimi i nie-ludzkimi mieszkańcami stolicy Francji okazują się rośliny w ujęciu Lacroix:

• 20 Zob. D. Beerling The Emerald Planet. How Plants Changed Earth’s History, Oxford Univeristy Press, O (...)
• 21 Nie-miejsca pamięci. Elementarz, red. R. Sendyka, [Wydawnictwo], Kraków 2017, s. 50.

Warto zauważyć, że współczesna humanistyka ekologiczna, rozwijana chociażby w obrębie wspomnianej już historii środowiskowej, stawia sobie za cel zbadanie sprawczości nie-ludzkich podmiotów, w tym roślin, interpretuje także to, jak krajobraz reaguje na wydarzenia historyczne20. W efekcie: „zmienia się również sposób myślenia o samej przyrodzie. Przestaje być ona postrzegana wyłącznie jako bierne tło wydarzeń historycznych i zaczyna występować w roli sprawcy (agenta) historii człowieka”21. Ten aspekt jest równie silnie obecny u Lacroix, który skrupulatnie odnotowuje botaniczne ciekawostki z okresu II wojny światowej:

• 23 Na temat tego drugiego epizodu piszę obszerniej w artykule Miejska fauna Claude’a Arnauda. O kontrk (...)

W istocie, burzliwe wydarzenia historyczne, w poczet których można wpisać okupację niemiecką lub falę rewolucji kulturowej maja 1968 roku, modyfikują nie tylko przebieg życia codziennego, ale i ekosystem Paryża. Wstrzymanie ruchu samochodowego, a nade wszystko pracy pobliskich fabryk, chwilowo redefiniuje relacje miasta industrialnego i jego przyrody23. Opisywana zależność – dotycząca wpływu wydarzeń historycznych na warunki bytowania i rozwoju flory – sięga znacznie dalej. Te same paulownie, budzące zachwyt Ernsta Jüngera, okupanta przebywającego wówczas w Paryżu, postrzegane były jako przejaw niezwykłości tego okresu, urastając do rangi elementu opowieści czy wręcz mrocznej, miejskiej legendy. Paradoksalnie bowiem obsypany kwiatami, wypełniony samosiejkami Paryż okresu okupacji w oczach jego mieszkańców tracił swój metropolitalny charakter, ulegał równocześnie przemocy i prowincjonalizacji. Z jednej strony nazbyt bujna roślinność stanowiła widomy znak poniżenia, z drugiej natomiast, dzięki zaadministrowanej w mieście uprawie, pozwalała wzbogacić skromne racje żywieniowe. Ta powikłana relacja wydaje się pod wieloma względami symptomatyczna dla stosunku do flory miejskiej wyrażanego nie tylko przez pisarzy.

• 24 Zob. F. Martin-Achard Des promenades dans cette épaisseur des choses reconstruites. Introduction au (...)
• 25 Autor wybrał szesnaście obszarów nieoznaczonych na mapie Paryża numer 2314 OT sporządzonej przez IG (...)
• 26 P. Vasset Pour en finir avec la promenade, w: Le grand Paris est un roman, dir. H. Bleskine, Éditio (...)

12Dziennikarz i prozaik średniego pokolenia, Philippe Vasset, należy do tego samego grona pisarzy-podmiejskich eksploratorów co m.in. François Bon, François Maspero, Jacques Réda, Jean Rolin, Denis Tillinac24. Vasset jest autorem wielu cenionych powieści, lecz największą popularnością cieszy się wydana przed dekadą Un livre blanc [Biała książka], stanowiąca część projektu ,,geografii równoległej”, w ramach której pisarz postanowił sprawdzić, co kryje się w miejscach oznaczonych na mapach jako białe plamy, współczesne terrae incognitae usytuowane zwykle na obrzeżach metropolii. W tym celu, przy użyciu oficjalnej kartografii25, postanowił przez rok eksplorować niezmapowane zakątki regionu paryskiego. Efektem prowadzonego przez niego śledztwa stała się książka i interaktywna mapa dostępne na stronie kolektywu. Pisarz opublikował następnie wskazówki dotyczące uprawianych przez niego praktyk, czyli rodzaj antyporadnika, który zamiast tradycyjnej, miejskiej przechadzki promuje raczej podmiejski rekonesans26.

• 27 Zob. B. L. Garrett Explore Everything: Place-hacking the City, Verso Books, New York 2013, P. Dobra (...)
• 28 K. Zinowiec-Cieplik Nowoczesna natura we współczesnym mieście, „Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula” 20 (...)

13Opowieść Vasseta nie tylko zainspirowała wielu czytelników do podjęcia podobnych działań, ale i wpisała się w zyskujący popularność nurt eksploracji miejskiej. Urbex (ang. urban exploration), nazywany też speleologią lub archeologią miejską (ang. urban spelunking/archeology), łączy się z praktyką hackowania konkretnych typów przestrzeni, np. opuszczonych budynków (najczęściej użyteczności publicznej lub postindustrialnych, typu fabryki, koszary, szpitale, sanatoria, parki, silosy, składowiska), wreszcie dachów i kanałów, a także tuneli i katakumb27. Eksploratorzy miejscy próbują dostać się do miejsc niezamieszkanych, nieużywanych, niszczejących czy wręcz popadających w ruinę, przede wszystkim wszak niewidocznych, słabo znanych lub po prostu opuszczonych i przez to zapomnianych, nad którymi władzę przejęła przyroda. Swoje wyczyny, które z zasady nie powinny pozostawiać śladów ani modyfikować zastanego stanu rzeczy, rejestrują za pomocą zdjęć lub notatek, niekiedy efektem podobnych wypraw stają się blogi, albumy fotograficzne, a także książki. W tej perspektywie interesująco wypada romantyczna topika ruin wchodząca w dialog z poetyką postapokaliptyczną, gdyż obydwie akcentują rolę roślin zarastających niegdysiejsze tereny zurbanizowane. Co ciekawe, tego typu miejsca stanowią również inspirację dla nowych rodzajów podejścia do miejskiej flory, redefiniują jej rolę i znaczenie dla ekosystemu, a przede wszystkim bioróżnorodności. Jak trafnie odnotowuje Kinga Zinowiec-Cieplik: ,,Lata 90. XX wieku, z głośnymi rewitalizacjami wielkopowierzchniowych poprzemysłowych katastrof przyrodniczych, jak Park Krajobrazowy Duisburg Nord w zagłębiu Rurhy, czy Park Krajobrazowy Cospuden na południe od Lipska, jako prekursorzy, przygotowały grunt dla współczesnych zielonych idei28”.

• 30 Wild Urban Woodlands, eds. I. Kowarik, S. Körner, Springer, Berlin 2005.
• 31 P. Del Tredici The Flora of the Future. Celebrating the botanical diversity of cities, ,,Places: Jo (...)
• 32 P. Del Tredici Spontaneous Urban Vegetation: Reflections of Change in a Globalized World, ,,Nature (...)

15Ingo Kowarik, badający zadrzewienia pojawiające się na terenach silnie zurbanizowanych (głównie w obrębie pozostałości postindustrailnych), argumentuje na rzecz rozważnej integracji nowoczesnych ekosystemów z systemami zielonej infrastruktury, która uwzględniałaby zarówno estetyczne potrzeby mieszkańców, jak i historyczne i socjo-ekonomiczne uwarunkowania danego miasta30. Z kolei Peter Del Tredici dzikie rośliny obszarów zurbanizowanych nazywa roślinami kosmopolitycznymi31. Badacz zwraca uwagę na interesujący fakt, który niekiedy umyka naszej uwadze, a mianowicie na znaczące różnice w podejściu do tych samych gatunków roślin uwarunkowane wyłącznie zmiennym kontekstem ich występowania: ,,Wielu mieszkańców miast interpretuje obecność rośliności samorzutnej w ich sąsiedztwie jako przejaw degradacji i zaniedbania, nawet jeśli te same rośliny występujące na przedmieściach lub na wsi mogliby postrzegać jako ,,dzikie kwiaty”. Tym samym, kontekst występowania roślin w istotnym stopniu wpływa na sposób, w jaki je postrzegamy32”.

• 34 J. Kociatkiewicz, M. Kostera Antropologia pustych przestrzeni, w: Pisanie miasta – czytanie miasta, (...)
• 35 Nature en ville. Désirs & controverses, dir. L. Bourdeau-Lepage, La librairie des territoires, Lyon (...)

18Koncepcja Trzeciego Pejzażu jest wyraźnie polemiczna wobec założeń architektury krajobrazu, odbiega również od antropologii pustych przestrzeni34 w tym stopniu, w jakim kwestionuje zasadność tego określenia. Przyroda nie znosi próżni, a nieużytki, tereny niezabudowane, postindustrialne lub niezmapowane obszary miasta w rzeczywistości wcale nie są puste, choć niejednokrotnie naruszają horyzont oczekiwań jego mieszkańców35. Szczególnego rodzaju świadectwa na temat zmian zachodzących w podejściu do miejskiej flory, ale też różnorodności postaw i praktyk z nią związanych dostarcza zatem twórczość pisarzy, którzy potrafią dostrzec i literacko zobrazować kulturową sprawczość roślin.