• 1 Zob. np. B. Latour Facing Gaia. Eight Lectures on the New Climactic Regime, trans. C. Porter, Polit (...)
• 2 Tamże, s. 144.

4Próbując się zmierzyć z kwestią ujęcia zmian klimatycznych w modelu epoki historycznej, na przykład w formie antropocenu, Latour staje przed jednym zasadniczym wyzwaniem teoretycznym: w jaki sposób pogodzić swoją wcześniejszą tezę o tym, że nigdy nie byliśmy nowocześni z akceptacją antropocenu? Autor Nadziei Pandory wydaje się, przynajmniej w pewnej mierze, świadom tego problemu1, gdy deklaruje, że Antropocen wreszcie będzie stanowić alternatywę dla (teorii) Nowoczesności2. Na razie zwróćmy uwagę na pewną paradoksalność tej sytuacji: zarówno wysiłki określenia początku Nowoczesności, jak i początku antropocenu krążą wokół podobnych dat, podobnych zdarzeń, w obu przypadkach mamy próbę wyłuskania charakterystycznych cech określających współczesność jako pewną formację historyczną.

• 3 Tamże, s. 140-179.
• 4 Zob. B. Latour Nigdy nie byliśmy nowocześni. Studium z antropologii symetrycznej, przeł. M. Gdula, (...)
• 5 Tamże, s. 139-143.

5Ruch Latoura, na pozór skuteczny, kieruje się w stronę rozłączenia obu podejść teoretycznych tak, by nie wyglądały na spokrewnione. Francuski badacz chętnie akceptuje geologiczne czy, szerzej – przyrodoznawcze, wyznaczanie specyfiki antropocenu3, natomiast teza o tym, że nigdy nie byliśmy nowocześni, ma operować na poziomie świadomościowym4 – wydawało nam się, że jesteśmy całkowicie inni niż ci, którzy żyli przed nami (pierwszy wielki podział) i analogicznie odmienni od egzotycznych innych, od „onych” spoza naszego kręgu kulturowego (drugi wielki podział)5, ale to były złudzenia naszych wyobrażeń o sobie.

• 7 Filozoficzny obraz tej powiększającej się separacji Latour przedstawia w tej samej książce: tamże, (...)

6Przypomnę, że schemat leżący u podstaw wyjaśnienia (ryc. 1), a następnie odrzucenia wielkich podziałów przedstawiał dwa zasadnicze poziomy. Poniżej na schemacie znajdowały się ontologicznie płaskie sieci, które namnażały się współcześnie szczególnie intensywnie (operacje translacji), ale w drugim ruchu ulegały one oczyszczeniu tak, że powstawały z nich dwa bieguny: natury i społeczeństwa. Nawiasem mówiąc, do walki z opozycją natura/społeczeństwo Latour powraca w Facing Gaia (19-47). Rzekoma nowoczesność wyłaniała się tam, gdzie wydawało się, że świetnie rozróżniamy, jakie zjawiska są naturalne, a jakie społeczne. Nasi przodkowie nie potrafili tego robić wcale albo przynajmniej tak dobrze robić, więc tu pojawia się pierwszy wielki podział. Front modernizacyjny przesuwa się więc wraz ze strzałką czasu, coraz lepiej separując bieguny natury i społeczeństwa od siebie7. Tym samym Nowocześni są przekonani o tym, że różnią się zasadniczo od ludzi, którzy żyli w przeszłości, czyli byli „przed-Nowocześni”. Analogicznie rzecz się ma z sytuacją, gdy Nowocześni odkrywają innych im współczesnych, a nie przeszłych, którzy nie rozróżniają w taki sposób, jak oni obu biegunów. Wtedy wytwarza się drugi wielki podział.

• 8 J. Law Uwagi na temat teorii aktora-sieci: wytwarzanie ładu, strategia i heterogeniczność, przeł. K (...)
• 9 Tamże, s. 223-226. Law posługuje się w tym kontekście pojęciem „punktualizacji”, oznaczającym sprow (...)

7Sęk w tym, że niezależnie od autowyobrażeń Nowoczesnych wszędzie działają płaskie sieci wiążące ze sobą rozmaite, odmienne materiały, wszędzie mamy do czynienia z heterogeniczną inżynierią8, by posłużyć się określeniem Johna Lawa. Kluczowe jest nie tyle przestrzeganie czystości ontologicznej obu biegunów – sprawy ludzkie z jednej strony, a kwestie natury z drugiej – ile stabilizowanie się wyłaniających9 się układów (asamblaży), sieci, sprawczości, podmiotowości etc.

• 10 B. Latour Nigdy nie byliśmy nowocześni, s. 25-72.
• 11 Tamże, s. 9-11, zob. także 61-65.

8W tym miejscu może się jednak pojawić pierwsza wątpliwość dotycząca tezy o tym, że nigdy nie byliśmy nowocześni. Latour mówi bowiem, że szczególna, przedziwna ślepota Nowoczesnych, ich wyobrażenie o dwóch biegunach, czy, jak mówi Latour, Nowoczesna Konstytucja10, wytworzyły warunki dla „niekontrolowanego płodzenia się hybryd”11. To jednakże oznaczałoby, że przynajmniej w jakimś wymiarze nastąpiła jakościowa zmiana wyróżniająca kulturę nowoczesną – udało się jej skonstruować mechanizm przyspieszenia ilości i tempa zmian, czy też liczby wprowadzanych do zbiorowego świata innowacji, poprzez umiejętne wyłączenie mechanizmów kontrolnych. Przypomnę, że te ostatnie polegają na tym, że planowanie i ocenianie zmiany w zbiorowym świecie oddelegowano wyłącznie do bieguna kultury/społeczeństwa. Chodzi tu np. o rozmaite procedury polityczne. A jednocześnie, zasadniczym obszarem generowania innowacji w niewyobrażalnych ilościach stała się nauka, głównie nauki przyrodnicze, które jednak zostały przypisane do bieguna (ahistorycznej) natury jako poznawanie czystych faktów. Toteż głównym naszym problemem są niekontrolowane zmiany. To zaś, co Nowocześni postrzegają jako niedostatek poznawczy u nie-Nowoczesnych, w istocie oznacza obecność tychże mechanizmów kontrolnych, które spowalniają proces wprowadzania innowacji do zbiorowości.

• 12 B. Latour Polityka natury. Nauki wkraczają do demokracji, przeł. A. Czarnacka, Wydawnictwo Krytyki (...)
• 13 Tamże, np. s. 176. Jednakże w różnych modyfikacjach schemat ten przewija się przez całą książkę.

9W tym duchu należy postrzegać Latourowski projekt zarysowany w książce Polityka natury12, której centralną pozycję zajmuje schemat przedstawiający trajektorię zmiany w zbiorowości wychodzącej od momentu propozycji nowego aktora, gdy innowacja „puka do bram” zbiorowości, przechodzi następnie cztery etapy (w wersji Nowoczesnej skrócone do dwóch), a na końcu albo zostaje wchłonięta przez zbiorowość, albo odrzucona jako byt eksternalizowany13.

• 14 B. Latour Facing Gaia, s. 149-170.
• 15 Tamże, s. 140-147.
• 16 Ch. Bonneuil, J.-B. Fressoz The Shock of the Anthropocene. The Earth, History and Us, trans. D. Fer (...)

14Wreszcie wraz z Facing Gaia pojawia się kolejne zagrożenie. Zaakceptowanie tezy o początku antropocenu14 oznacza szereg zbieżności z licznymi teoriami nowoczesności. I znów strategia Latoura polega na unikach – nie porównuje, nie zestawia ani nie łączy tezy o antropocenie z żadnymi teoriami przedstawiającymi narodziny nowoczesności. Wchodzi głębiej w opis tego, jak geologowie dyskutują nad kwestią ustalenia, czy przyjąć nową epokę geologiczną i zamknąć Holocen, czy też nie15, ale całkowicie pomija prostą konsekwencję zasadniczej tezy o antropocenie. Skoro „człowiek” stał się siłą telluryczną, to automatycznie pojawia się szereg pytań: jaki człowiek? za sprawą jakich procesów? kiedy te procesy się zaczęły? czy ktoś nimi steruje? dlaczego były w stanie zachodzić tak długo mimo konieczności nakładów olbrzymich środków i energii? itd. Słowem, najbardziej elementarny trening z zakresu nauk społecznych czy humanistycznych skłania do przełożenia tezy o antropocenie (np. wyliczeń stężenia dwutlenku węgla w atmosferze) na kategorie społeczne i kulturowe, do pytania o rolę i przebieg industrializacji (skoro nawet Paul Crutzen sugeruje, by jako umowny początek przyjąć opatentowanie silnika parowego)16, o relacje władzy, a wraz z nimi, otwierając wiek XIX, o rolę imperiów i imperializmu.

• 17 Zob. tamże, s. 47-98. Zob. także przenikliwą krytykę Jasona W. Moore’a: tegoż Capitalism in the Web (...)

15Czyni to oczywiście wiele autorek i autorów, posuwając się w bardzo różne strony. Być może instruktywne byłoby tutaj przyjrzenie się etykietkom proponowanym jako alternatywa dla krytycznie analizowanego „antropocenu”, któremu zarzuca się mylące ujednolicenie rozmaitych ludzi w jednym zbiorczym „człowieku”-„anthroposie”, naturalizowanie technokratycznych rozwiązań problemów związanych ze zmianą klimatyczną, maskowanie destrukcyjnych relacji władzy i inne17.

• 18 J.W. Moore Capitalism in the Web of Life.
• 19 Ch. Bonneuil, J.-B. Fressoz The Shock of Anthropocene, część krytyczna: s. 3-98, alternatywne narra (...)

16Toteż spoglądając z perspektywy humanistycznej (a nie geologicznej), „antropocen” to nic innego jak nowe określenie na Nowoczesność. Jego zaletą jest wydobycie na plan pierwszy problemów ekologicznych, które procesy modernizacyjne spowodowały, ale wadą skrzętne ukrycie całego kontekstu politycznego. Stąd nie dziwi wcale sięganie wprost do rozmaitych narracji o Nowoczesności. Oczywiście, narracja antropocenowa kłóci się z optymistycznymi podejściami teoriomodernizacyjnymi, ale częściowo współgra swym minorowym obrazem z podejściami krytycznymi (jak np. teorią kapitalistycznego systemu-świata Wallersteina w wersji rozwijanej przez Jasona Moore’a18), które jednak biją ją na głowę pod względem właśnie zdolności do operacji krytycznych, co być może najlepiej pokazuje książka The Shock of Anthropocene ze swoimi krokami krytycznymi uzupełnionymi o alternatywne narracje19.

• 20 Literatura w tym zakresie jest olbrzymia. Przykładowe teksty podejmujące z ANT dyskusję z odniesien (...)

19Warto chociaż wyrywkowo zaznajomić się z ujęciami krytycznymi w stosunku do propozycji Latoura. Nie jest niczym zaskakującym, że od samego swojego początku ANT była uwikłana w dyskusje, poddawana krytyce, m.in. za swą niewrażliwość polityczną20, toteż nie sposób nie odnieść wrażenia, że przynajmniej pewien zakres dzisiejszych zarzutów podąża tym samym torem co dawniejsze argumenty, punktując to, co nie zostało naprawione albo zostało naprawione nie dość dobrze.

• 21 A. Malm The Progress of this Storm. Nature and Society in a Warming World, Verso, London–New York 2 (...)
• 22 Tamże, s. 21-43.
• 23 Tamże, s. 127-137.

20Głos krytyczny odnajdujemy w książce The Progress of This Storm Andreasa Malma21, którego podejście można streścić następująco: tylko filozoficzny realizm daje nam narzędzia do wiarygodnego mówienia o klimacie i jego związkach z ludzką działalnością. Częścią tego realistycznego nastawienia jest przyjęcie silnej ontologicznej dychotomii natura – społeczeństwo. Stanowisko to powraca na różne sposoby w całej książce, np. w rozdziale pierwszym, w którym Malm prowadzi dyskusję z konstrukcjonizmem (constructionism), w tym konstrukcjonizmem społecznym22, czy też w momencie podsumowania dyskusji z Latourowskim obrazem Gai, gdzie autor proponuje własne rozwinięcie tezy realistycznej w odniesieniu do klimatu w postaci 10 tez, co nazywa zresztą „klimatycznym realizmem”23.

• 24 Tamże, s. 119-156.
• 25 Zob. analizę wywodu Latoura dokonaną przez Malma, tamże, s. 119-127.

21W rozdziale On Unicorns and Baboons: For Climate Realism24 Malm czyta uważnie prace Latoura, wskazując na zagnieżdżone w nich sprzeczności. Jego zarzuty można sprowadzić do dwóch zasadniczych kwestii: przekaz Latoura w kwestii negacjonistów zmiany klimatycznej i roli nauki jest niejednoznaczny, przez co w istocie wzmacnia tych pierwszych i osłabia wszystkich tych, którzy chcieliby działać, opierając się na tej drugiej25. Po drugie, zupełnie nietrafione w tych okolicznościach jest podtrzymywanie przez Latoura tezy, że należy pozbyć się myśli krytycznej.

• 26 Ch. Bonneuil, J.-B. Fressoz The Shock of the Anthropocene.
• 27 Tamże, s. 3-98.

22O ile Malm za tło swojej książki przyjmuje „twardą” opozycję stanowisk wokół problemów środowiskowych: krytyczni badacze/negacjoniści; stanowiska użyteczne/szkodliwe etc., to Christophe Bonneuil i Jean-Baptiste Fressoz w przywoływanej już wyżej książce The Shock of the Anthropocene26 toczą spór na bardziej zniuansowanym terenie, obierając za cel pracy krytycznej w pierwszej części swojej książki dominujące narracje o antropocenie27.

• 28 Piszą oni: „dla Bruno Latoura, ludzie stali się czynnikiem geologicznym «mimowolnie»” – tamże, s. 7 (...)
• 29 Tamże, s. 75.

23Ich zarzuty sprowadzają się do uznania, że podejście Latoura daje się wpisać w schemat dominującej narracji o antropocenie. Podziela ono z tym ostatnim schemat przebudzenia28 – kiedyś byliśmy nieświadomi tego, co człowiek robi przyrodzie, ale teraz już się przebudziliśmy, a tym samym – to druga cecha – Latour reprodukuje w gruncie rzeczy z „niewielką modyfikacją” Wielki Podział (na przednowoczesnych i nowoczesnych)29.

• 30 Tamże, s. 78.

24Niebezpieczeństwo związane ze schematem niewiedzy/przebudzenia oraz wielkiego podziału – argumentują autorzy – wiąże się nie tylko z wymazaniem historii refleksji środowiskowej, ale też z tym, że usunięcie jej w taki sposób powoduje „depolityzację kwestii ekologicznych, a tym samym utrudnia zrozumienie dzisiejszych problemów”30.

• 31 Zob. tamże, s. 79.

25Trzeci argument odnajdujący u Latoura własności dominującej narracji antropocenowej wskazuje na jej technokratyczność31. Jej bohaterami są naukowcy-przyrodnicy, problemy mają charakter techniczny, rozwiązania również polegają wyłącznie na wyborze takiej czy innej opcji technicznej. W rezultacie znika tradycyjna humanistyczna narracja krytyczna, problemy na skalę planetarną mają swoich fachowców i tylko oni są w stanie je rozpoznać i podjąć w trybie technicznym, nigdy nie są to problemy polityczne czy społeczne, nie wymagają one pracy krytycznej ani reorganizacji społeczno-politycznej.

• 32 Przygotowana przeze mnie recenzja tej książki złożona do „Prac Kulturoznawczych”.

27Próba określenia potencjału krytycznego teorii przez jej analizę i interpretację jest oczywiście normalną formą pracy teoretycznej. Ale znajdujemy się w o tyle korzystnej sytuacji, że możemy bezpośrednio zestawić sposób prowadzenia wywodu przez Latoura na temat interesujących nas zagadnień z analogicznym momentem w wywodach Christophe’a Bonneuila i Jeana-Baptiste’a Fressoza w The Shock of Anthropocene i je porównać. W innym miejscu argumentowałem, że książka ta jest przede wszystkim gruntownie przemyślaną pracą krytyczną poprowadzoną na kilku poziomach, oferuje bowiem nie tylko krytykę w sensie wyszukania słabości w materiale poddanym analizie i ich wypunktowania, ale przedstawia też kilka alternatywnych i dobrze udokumentowanych narracji32. Przeczytajmy dwa dłuższe fragmenty dotyczące postaci Jamesa Lovelocka, twórcy koncepcji Gai, która – jak podpowiada już sam tytuł książki Latoura – stanowi centralną kategorię jego nowej propozycji. Najpierw Latour w swoim charakterystycznym gawędziarskim stylu:

• 37 B. Latour Facing Gaia, s. 97-139.
• 38 Ch. Bonneuil, J.-B. Fressoz, The Shock of Anthropocene, np. s. 87-96 czy s. 161-167.
• 39 Tamże, s. 92. Ciekawe, że i tutaj można zrobić podobne, choć krótsze zestawienie. Latour również ws (...)

32I tutaj widać, jak ścieżki obu wywodów się rozchodzą. Latour w dalszej części rozdziału o Gai rozwija wątek zbieżności między Lovelockiem i Galileuszem oraz dokonuje całkiem tradycyjnej interpretacji prac tego pierwszego, która ma wyjaśnić nieporozumienia wynikające z powierzchowności lektury37. Z kolei Bonneuil i Fressoz znacznie szerzej kreślą zimnowojenny kontekst38 wskazując jego rolę w pracach jeszcze innych bohaterów i uczestników dyskusji na temat antropocenu. Przykładowo Paul Crutzen powszechnie uznawany za autora tego określenia brał udział w programie badań opracowujących scenariusze nuklearnej zimy możliwej w wyniku wojny nuklearnej39.

• 40 B. Latour Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, przeł. A. Derra, (...)
• 41 B. Latour, S. Woolgar Laboratory Life. The Social Construction of Scientific Facts, Sage Publicatio (...)
• 42 Ch. Bonneuil, J.-B. Fressoz The Shock of the Anthropocene, s. 62.

33Nie sposób więc w tym kontekście nie zapytać: kto podąża za aktorami? Albo wręcz powtórzyć za Latourem: „kto zapomnina o relacjach władzy?”40. Celowo podkreśliłem klasyczny gest autora Facing Gaia polegający na reinterpretacji historycznego tekstu, bo chcę go zestawić z tym, co robią Bonneuil i Fressoz: podążają za aktorem i pytają o jego sprawczość. Skoro ważnym graczem w interesującym ich i nas kontekście był Lovelock, to zastanówmy się jakiego rodzaju sieć on stanowi, z czego się ona składa, jaka jest jej sprawczość. Okazuje się, że pytanie z zakresu „socjologicznej analizy procesów myślowych” – czyli czegoś, co Latour robił w swojej pierwszej książce Laboratory Life, napisanej ze Stevem Woolgarem41 – prowadzi do prostego stwierdzenia przejścia: myślenie o Ziemi jako o systemie nie zaczęło się u Lovelocka, gdy pisał o Gai, ale było normalną częścią kontekstu jego wcześniejszych prac związanych z rozmaitymi działaniami zimno- i gorącowojennymi, w których Ziemia stanowiła całościowy, jednolity teatr działań i to nie tylko polegających na przemieszczaniu okrętów czy samolotów na duże odległości, ale również takich, w których wykorzystuje się rozmaite nowe technologie do identyfikowania różnorodnych bogactw naturalnych, a następnie ich eksploatowania42.

• 43 Tamże, s. 122-147.

34Moglibyśmy uznać, że ruch krytyczny odbywa się właśnie w tym miejscu, ale Bonneuil i Fressoz idą dalej. W późniejszych partiach swojej książki, tworząc alternatywne sposoby opowiadania historii wobec dominującej narracji antropocenowej, zwracają uwagę na kluczową, a przynajmniej niezwykle istotną rolę działań wojennych dla zmian klimatycznych, które usiłuje uchwycić kategoria antropocenu43. Czyli, upraszczając, Lovelock, tworząc wizję Gai, czy Crutzen, pisząc o antropocenie, ujmowali w słowa stan świata, do którego wytworzenia wcześniej się przyczynili. Kto zatem zapomniał o relacjach władzy?

• 45 B. Latour Facing Gaia, s. 140-179.

37W istocie trywializując Foucaulta, moglibyśmy tutaj powiedzieć, że naukowcy byli niezbędni, by toczyła się zimna wojna, bo dostarczali coraz to nowych narzędzi do jej prowadzenia. Zderzając krytyczny ruch Bonneuila i Fressoza z wywodem Latoura, można go sprowadzić do dwóch prostych kroków: jak naukowcy współtworzyli kontekst zimnej wojny? Jak kontekst zimnej wojny współtworzył naukowców? Latour nie tylko nie zadaje ani jednego, ani drugiego pytania, ale nie śledzi wcale połączeń, czy powiązań – Lovelocka w tym przypadku – o których tak bardzo przypomina krytycznie omawiając figury Globu oraz Atlasa i przeciwstawiając im Gaję pojmowaną jako coś zbudowanego na połączeniach, a nie jako całość składającą się z części45.

• 46 Ch. Bonneuil, J.-B. Fressoz The Shock of the Anthropocene, s. 99-287; J.W. Moore Capitalism in the (...)

38Dlaczego kontekst zimnej wojny jest tu taki istotny? Bonneuil i Fressoz, ale również Jason Moore, choć w innym zakresie, precyzyjnie wykazują, że kwestia ustalenia faktycznych historycznych procesów i podmiotów zmian stanowi drogę do przeciwdziałania negatywnym zmianom klimatycznym46. Problemy zostaną rozwiązane na dobre nie przez wynajdywanie lokalnych rozwiązań technicznych, a przez rozpoznanie problemogennych procesów i interwencję w tym miejscu. Odnosząc to do naszego przykładu ze smogiem: zamknij fabrykę Stanach Zjednoczonych, a zlikwidujesz (albo zmniejszysz) problem smogu tam, ale otwierając ją później w Chinach, przemieścisz go tylko. Całkowite jego rozwiązanie wymaga innego działania.

• 47 M. Foucault Trzeba bronić społeczeństwa, s. 25.

39Widzimy więc, że Latour nie tylko nie daje narzędzi do pracy ekokrytycznej, ale, że sam jest od niej daleki. Foucault słusznie podpowiada, by „wydobyć na jaw i precyzyjniej określić stawkę, o jaką toczy się gra w tym przeciwstawieniu, w tej walce, w tym buncie, w tym wystąpieniu różnych odmian wiedzy przeciwko wiedzy zinstytucjonalizowanej i przeciwko efektom władzy dyskursu naukowego”47. To znaczy, kształt dyskusji wokół antropocenu wyraźnie potwierdza tezę autora Nadzorować i karać, że „efekty władzy dyskursu naukowego” (współ)wytwarzają określony porządek. Latour asymetrycznie traktuje jako źródło wiedzy wypowiedzi przyrodoznawców, czyli to, co Bonneuil i Fressoz nazywają „oficjalnym dyskursem antropocenowym” i wypowiedzi badaczy społecznych i humanistów, które zdają się nie mieć dla niego wielkiej wartości, ale czyniąc to, potwierdza porządek, który tenże oficjalny dyskurs (współ)tworzy. Tymczasem krytyczne ujęcie autorów The Shock of Anthropocene oraz ich alternatywne narracje pokazują słabości zarówno oficjalnego dyskursu, jak i jego porządku. Konkluzja jest taka, że Latour oferuje jeszcze mniej możliwości pracy krytycznej niż robi „sama” tradycyjna ANT.

• 48 B. Latour Facing Gaia, s. 140-179.
• 49 Ch. Bonneuil, J.-B. Fressoz The Shock of the Anthropocene, s. 65-98.
• 50 Tamże, s. 47-64.

40Moglibyśmy tę analizę poprowadzić dalej, przyjrzeć się bacznie, jak Latour posługuje się w kolejnym rozdziale kategorią antropocenu48, którą bierze za dobrą monetę. Moglibyśmy zwłaszcza zwrócić uwagę, że jest świadom rozmaitych dobrze rozpoznanych już, problemów: że całościująca kategoria „anthropos” jest nie do obronienia49 czy że porządkowanie historii według stadiów jest co najmniej problematyczne50, ale nie jest w stanie zaproponować wiarygodnego pozytywnego ujęcia teoretycznego. Dostajemy szereg znanych już z wcześniejszych jego prac teoretycznych posunięć związanych z koniecznością zwracania uwagi na powiązania, pytania o sprawczość, paradoksalności rozmiarów społecznych aktorów, zwodniczości tego, co globalne, konieczności prac całościujących, by jakąś całość uzyskać jako rezultat, ale wszystko to nie składa się na nic nowego. Owszem, otrzymujemy interesującą reinterpretację sfer Sloterdijka w kategoriach Latourowskich, ale oprócz tego i wielu nieistotnych wtrąceń Latour niepotrzebnie bawi się w rozwijanie mitologii Globu i Atlasa jako bohaterów negatywnych. Czy naprawdę w nich tkwi problem? Czy to Atlas wytwarza smog w Chinach lub w Polsce? Koniec końców jednak, gdy sięgniemy do innych ważnych pozycji podejmujących tematykę antropocenu, dochodzimy do sytuacji przypominającej dwóch Jamesów Lovelocków, których widzieliśmy wcześniej. Relacje władzy, dominacji, hegemonii, ustabilizowane struktury władzy, i rola w nich nauki i naukowców, mechanika kompleksu militarno-przemysłowego, interesy, kapitalizm, nic z tego wszystkiego się u autora Nadziei Pandory nie pojawia. Latour nawet nie próbuje zreinterpretować tych kategorii za pomocą swojego słownika. Nie ma więc mowy o ruchu krytycznym.

• 52 A.W. Nowak Wyobraźnia ontologiczna. Filozoficzna (re)konstrukcja fronetycznych nauk społecznych, Wy (...)
• 53 A.W. Nowak Ciężar wyboru.
• 54 Tamże, s. 131-132.

44W swojej Wyobraźni ontologicznej analizuje on w rozbudowany sposób, idąc zresztą w ślady Latoura, a jeszcze wcześniej Deleuze’a i Guattariego, grę w go52 lub, jak zaznacza w późniejszym od książki artykule go/weiqi53, podkreślając jej chiński rodowód, jako matrycę dla myślenia o płaskiej ontologii, przeciwstawiając ją szachom. Te ostatnie byłyby z kolei świetnym modelem dla ontologii np. Arystotelesa54. Ujmując rzecz lapidarnie, różnica wygląda następująco: szachy to gra, w której każdy z uczestniczących pionków ma predefiniowane, „wewnętrzne” własności (esencje), które realizują się w świecie o również określonych właściwościach (tradycyjna szachownica). W grze chodzi o to, aby wraz z upływem czasu, w „zewnętrznym” świecie rozwijać optymalne konfiguracje tych wewnętrznych własności. Z kolei w go/weiqi każdy kamień jest identyczny, jest tylko czymś, co zajmuje miejsce. Jego rola oraz wytwarzające się struktury w całości odbywają się „na zewnątrz”. Nie ma tu realizowania przedustawnych esencji w określonych warunkach, jak w szachach, a jedynie przekształcające się struktury, kamienie uzyskują swe lokalnie określone cechy właśnie jako części tych struktur.

• 55 B. Latour Nadzieja Pandory. Eseje o rzeczywistości w studiach nad nauką, przeł. K. Abriszewski i in (...)
• 56 Np. w: K. Abriszewski Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura, Un (...)

46Ontologia go/weiqi dobrze opisuje poziom translacji, czyli najniższą część schematu, ale jednocześnie jej założenia pozostają jedynie hipotetycznymi wskazówkami heurystycznymi. W toku proponowanej przez ANT analizy empirycznej („empirycznej metafizyki”) możemy śledzić translacje, ale nigdy nie schodzimy do poziomu rudymentarnych kamieni z gry. Przywołajmy przykład. W znanym fragmencie książki Nadzieja Pandory poświęconym krążącej referencji55, który wielokrotnie omawiałem56, Latour opisuje badania puszczy amazońskiej prowadzone przez grupkę uczonych. Wędruje on z nimi, analizując kolejne przejścia na drodze od „kawałka rzeczywistości” do końcowego raportu naukowego poprzez szereg kroków. Mamy więc ciąg ruchów w grze hybrydyzacji, gdzie ziemia i drzewa łączą się z przymocowanymi do nich tabliczkami opatrzonymi numerami czy nałożoną na nie abstrakcyjną siatką współrzędnych, walizka łączy się z próbkami gleby umieszczonymi w opisanych plastikowych woreczkach itd. Zawsze jednak „gra” jest rozgrywana przez gotowe, zróżnicowane elementy-aktorów. Walizkę (pedokomparator) można połączyć z próbkami gleby i woreczkami właśnie dlatego, że są od siebie różne. Możemy więc zgodnie z sugestią zawartą w go/weiqi śledzić wytwarzanie się i przekształcanie rozmaitych struktur, ale nie wydobędziemy z nich pojedynczych kamieni. Jednocześnie jasne jest, że zachodzi jakiegoś rodzaju proces „manipulowania” esencjami, że są one wykształcane na tym poziomie, ale jako esencje charakteryzujące całe sieci.

• 57 Foucault tak go przedstawia: „Oto idealny obraz żołnierza tak jak opisywano go jeszcze na początku (...)
• 58 I ponownie Foucault: „Druga połowa XVIII wieku: żołnierz zostaje czymś, co można wyprodukować. Z ni (...)

49Świetnym, znanym w literaturze, przykładem są Foucaultowskie opisy żołnierzy z Nadzorować i karać. Żołnierz przednowoczesny jest opisany jako zasadniczo już ukształtowany57. Dla odmiany żołnierz nowoczesny jest surowym, materiałem dostarczonym przez „naturę”, który dopiero będzie podlegać odpowiedniemu kształtowaniu58. Łatwo tutaj wskazać wszystkie trzy momenty procesu: surowy materiał – poziom hybrydyzacji człowieka i militarnej machiny; poziom gotowego żołnierza – ustalone kategorie w porządku symbolicznym, żołnierze i cywile; wreszcie pomiędzy nimi procesy porządkowania, wytwarzania żołnierza poprzez powtarzalne musztrowanie, szkolenie, weryfikowanie, ćwiczenie, egzaminowanie, awansowanie etc. I tutaj znajdujemy kluczowe mechanizmy modernizacyjne – w nowych formach porządkowania toczących się na skalę wcześniej niespotykaną.

• 59 Kwestie te bardzo dokładnie i w sposób rozbudowany omawia Michał Herer – tegoż Gilles Deleuze: stru (...)

51Właśnie tego rodzaju pytania mają charakter krytyczny. Latour nie odkrywa relacji władzy, ponieważ studiując swoje lokalne przepływy i połączenia, nie stawia starego, Kantowskiego pytania krytycznego o warunki możliwości, już jednak nie w duchu królewieckiego filozofa, czyli o ogólne, niezmienne metafizyczne warunki, ale w duchu filozofa, z którego Latour dużo czerpał, to jest z Gilles’a Deleuze’a. Chodzi o jego warunki możliwości, ale pojmowane empirycznie, jako ulokowane w sferze immanencji59.

• 60 B. Latour Facing Gaia, s. 140-147.

52Rzecz wydaje się – mimo wszystko – całkowicie prosta. Choćby w przykładzie geologów, którym Latour poświęca tyle miejsca60. Na poziomie montowania (splatania, asemblowania) antropocenu zastanawiają się, głosują, prowadzą dalsze badania. Na poziomie pytania transcendentalnego, krytycznego, które porządkuje ich rozważania, można zastanawiać się, dzięki jakim środkom mogą siedzieć godzinami i debatować? Kto zapłacił za to, że zjechali się w jedno miejsce? Kto utrzymuje sieci komunikacyjne, dzięki którym mogli się spotkać? Których geologów i z jakich powodów nie było stać na to, by dotrzeć na to spotkanie? Wracają również wszystkie te pytania i uwagi, które pod adresem dominującej narracji antropocenowej kierują Bonneuil i Fressoz, jak np. dlaczego nie istnieje społeczna historia energii? jak do antropocenu ma się XX-wieczny przemysł wojenny? jakie są związki między zmianą klimatyczną a kulturą konsumpcji? itd.

• 61 G. Deleuze Nietzsche i filozofia, przeł. B. Banasiak, Spacja, Warszawa 1993.
• 62 B. Latour The Pasteurization of France, trans. A. Sheridan, J. Law, Harvard University Press Cambri (...)
• 63 A. Giddens Konsekwencje nowoczesności, przeł. E. Klekot, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 15-21.
• 64 J.W. Moore Capitalism in the Web of Life.

53Powtórzmy więc jeszcze raz, jeśli dolny poziom schematu Latoura, przedstawiający translacje, hybrydyczne sieci odpowiada Nietzscheańskiemu ścieraniu się sił (oczywiście w interpretacji Deleuzjańskiej61), kamieniom z go/weiqi czy też bytom, które się do siebie nie redukują z Irreductions62, to poziom środkowy oznacza empiryczne warunki możliwości, które konkretyzują i porządkują to, co dzieje się „poniżej”. Zaś już uporządkowane rezultaty pojawiają się na „górnym” piętrze modelu jako względnie ustabilizowane uniwersum, którego jedną z cech charakterystycznych może być dychotomiczny układ biegunów natury i społeczeństwa. Dla lepszego uzmysłowienia tego, co dzieje się na środkowym poziomie porządkującym, możemy podstawić w to miejsce rozmaite propozycje, które usiłowały uchwycić nowoczesność, jej narodziny i rozwój. Można więc za tradycją marksowską widzieć tu procesy utowarowienia wkraczające w coraz to nowe obszary, można za Anthonym Giddensem zwrócić uwagę na wykorzenianie lokalnych zjawisk i interakcji, skutkujące ich przekształcaniem w długie łańcuchy rozpięte na „nieokreślonych obszarach czasoprzestrzeni”63, możemy też rozpoznać tu mechanizm przesuwania granic systemowych, który tak bardzo akcentuje Jason Moore64.