Chłopskość czy temat wiejski? Kilka uwag na marginesie nr 6/2017 „Tekstów Drugich”
Notes de la rédaction
DOI: 10.18318/td.2018.2.26
Texte intégral
- 1 Tu należałoby podjąć dyskusję, czy problemem jest „chłopskość”, czy „temat wiejski”? Jednak sprawy (...)
1Z wielkim zainteresowaniem przeczytałem artykuły zamieszczone w nr 6 „Tekstów Drugich” z 2017 roku, które są poświęcone tematowi chłopskości1. Ponieważ z mym śp. Ojcem, Stefanem Lichańskim, zajmowaliśmy się tymi problemami, pragnę podzielić się kilkoma uwagami. Zwłaszcza że, z pewną przykrością, zauważyłem w kilku artykułach dziwne opustki bibliograficzne – kompletnie dla mnie niezrozumiałe.
- 2 S. Lichański Pisarstwo wsi i ziemi, zwł. s. 5-24.
- 3 List z archiwum Stefana Lichańskiego, z dnia 24 listopada 1945 r. podpisany przez Jerzego Borejszę.
2Gdy Ojciec w 1983 roku przygotowywał książkę Pisarstwo wsi i ziemi, zwracał uwagę, nie po raz pierwszy!, na kwestię i przemian kulturowych wsi, i przemian samego tematu wiejskiego2. Tu pierwszy ekskurs: czy mamy mówić o „chłopskości” – czymkolwiek była i jest (oraz będzie?!), czy o – właśnie – temacie wiejskim w literaturze polskiej? Jest to o tyle istotne, że inny będzie obiekt, o którym mówimy. Ojciec wolał mówić o „temacie wiejskim”, bowiem uważał, że przemiany, jakie poczęły zachodzić na wsi jeszcze w okresie II Rzeczypospolitej, zmieniały podmiot, czyli kulturę ludową (chłopską, wiejską). Przemiany te, po roku 1945, gwałtownie przyspieszyły, co Ojciec odczuł, gdy Go, w roku 1945, Jerzy Borejsza wyrzucał z redakcji „Wsi” za: „[…] odbieganie od tego, co zdaniem naszym jest linią wytyczną demokracji polskiej3”. Poszło o kwestie związane z problematyką spółdzielczości, trochę na wzór tradycji poznańskich.
3Nie w tym problem, a w tym, że przypomniany konflikt wskazywał na rozpoczynającą się przemianę kulturową wsi i kultury wiejskiej: chodziło o kierunek tychże zmian, ale także o zachowanie tradycji kultury wiejskiej.
- 4 S. Lichański Pisarstwo wsi i ziemi, s. 6.
4Jak wiemy – co zresztą widać też z artykułów zamieszczonych we wspomnianym numerze „Tekstów Drugich” – wszystko poszło „zgodnie z linią wytyczną demokracji polskiej” i kultura wiejska zaczęła de facto zanikać. A przecież Ojciec wskazywał w cytowanej książce, że4:
kultura ludowa nie jest subkulturą jednego zamkniętego i wyodrębnionego socjalnie środowiska, ale fundamentalną warstwą kultury narodowej. Myśl ta świtała już Goszczyńskiemu, ale w pełni rozwinął ją Norwid.
- 5 S. Lichański Kuszenie Hamleta, LSW, Warszawa 1965
- 6 Tamże, s. 18.
Wydaje się, że ten pogląd został obecnie zarzucony. Artykuły przynoszą zapewne trafne rozpoznania socjologiczne, ale pomijają kwestię, jak mniemam, fundamentalną. Wieś i jej kultura gwałtownie zmieniły się nie „same z siebie”, ale był to wynik splotu różnych okoliczności, z których kompletne abstrahowanie w trakcie tzw. transformacji ustrojowej od jej konsekwencji kulturowych jest chyba sprawą najistotniejszą. I wcale mnie nie cieszy, że już w roku 1965, w tomie Kuszenie Hamleta5 Ojciec pisał6:
W naszych oczach rozpada się ostatecznie potężna i olbrzymia formacja kulturowa o wielowiekowych tradycjach. Do przeszłości przechodzi wzorzec osobowy gospodarza- rolnika, tak fundamentalne znaczenie mający dla całego okresu przedprzemysłowego; rozpada się dawna rodzina wiejska, stanowiąca samoistną i samodzielną komórkę produkcyjną; ulegają zniweczeniu dawne formy integracji społecznej w ramach gromady, gminy, parafii, regionu wiejskiego. Oznacza to w konsekwencjach definitywny i nieodwołalny zmierzch kultury ludowej z całą specyfiką jej moralności, obyczajowości, zwyczaju, twórczości artystycznej, życia kulturalnego i towarzyskiego.
Niestety, kwestie te pozostały tylko apelem; wskazany tom „Tekstów Drugich” pokazuje jak, z fatalnym skutkiem, spełniła się powyższa przestroga. Ojciec wielokrotnie wskazywał na pewne tropy, na możliwości przeciwstawienia się tym fatalnym tendencjom, które zaczęły się w 1945 roku i których nigdy nie udało się zahamować – z różnych przyczyn takie procesy społeczne są i nieuchronne, i zapewne konieczne. Ale można nad nimi, do pewnego stopnia, zapanować, a nawet delikatnie sterować; nigdy jednak takiej próby nie podjęto (bo m.in. działalność „Cepelii” czy ludowych zespołów pieśni i tańca, acz ważkie, kwestii nie rozwiązują).
- 7 I tak wydaje się, że tezy Andrzeja Ledera są i trafne, i nie, bowiem opis tła, na które rzutuje on (...)
5Acz z częścią tez chętnie podjąłbym polemikę (m.in. z tekstami Andrzeja Ledera, Andrzeja Skrendy, Przemysława Czaplińskiego czy Bożeny Karwowskiej oraz Andrzeja Zieniewicza)7, to nie jest to ani moment, ani miejsce.
6Uznałem za konieczne przypomnienie badacza, który jest przemilczany, a którego diagnozy okazały się boleśnie prawdziwe.
7Warszawa, 28 marca 2018 roku
Notes
1 Tu należałoby podjąć dyskusję, czy problemem jest „chłopskość”, czy „temat wiejski”? Jednak sprawy te należy odłożyć na zupełnie inne rozważania, por. też S. Lichański Szanse tematu wiejskiego, w: tegoż Pisarstwo wsi i ziemi, LSW, Warszawa 1986, s. 8-24 oraz 238-330.
2 S. Lichański Pisarstwo wsi i ziemi, zwł. s. 5-24.
3 List z archiwum Stefana Lichańskiego, z dnia 24 listopada 1945 r. podpisany przez Jerzego Borejszę.
4 S. Lichański Pisarstwo wsi i ziemi, s. 6.
5 S. Lichański Kuszenie Hamleta, LSW, Warszawa 1965
6 Tamże, s. 18.
7 I tak wydaje się, że tezy Andrzeja Ledera są i trafne, i nie, bowiem opis tła, na które rzutuje on swe uwagi, pozostawia wiele do życzenia; „Warszawa” zapewne była ważnym pismem, ale dlaczego nie „Wieś”, która była chyba ważniejsza (m.in. poprzez ściślejszy związek z PSL-em); mam też wątpliwości nie co do opisów i analiz konkretnych tekstów, jakich dokonują Andrzej Skrendo, Przemysław Czapliński czy Andrzej Zieniewicz, ale do ogólniejszych założeń teoretycznych, na jakich oparli swoje rozważania. Sądzę, że przyczyny stanu, w jakim znalazła się wieś i jej kultura, są daleko głębsze; nie jest to jednak, jak wspomniałem, miejsce na takie polemiki.
Haut de pagePour citer cet article
Référence papier
Jakub Z. Lichański, « Chłopskość czy temat wiejski? Kilka uwag na marginesie nr 6/2017 „Tekstów Drugich” », Teksty Drugie, 2 | 2018, 421-423.
Référence électronique
Jakub Z. Lichański, « Chłopskość czy temat wiejski? Kilka uwag na marginesie nr 6/2017 „Tekstów Drugich” », Teksty Drugie [En ligne], 2 | 2018, mis en ligne le 15 avril 2018, consulté le 06 novembre 2024. URL : http://journals.openedition.org/td/9353
Haut de pageDroits d’auteur
Le texte seul est utilisable sous licence CC BY 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Haut de page