Navigation – Plan du site

AccueilNuméros132LibrairieHans Citroen. “Auschwitz (en ande...

Librairie

Hans Citroen. “Auschwitz (en andere verhalen)

Johan Strobbe
p. 148-149
Référence(s) :

Hans Citroen. Auschwitz (en andere verhalen). ALM Publising: Rotterdam, 2020, 156 p.

Texte intégral

Hans Citroen. “Auschwitz (en andere verhalen)

Hans Citroen. “Auschwitz (en andere verhalen)”

1Auschwitz laat de Nederlandse kunstenaar Hans Citroen (Den Haag, 1947) niet los. Met zijn partner Barbara Starzynska (+2010), zelf afkomstig uit het Poolse Oswiecim (de Poolse benaming voor Auschwitz), schreef hij een decennium terug Auschwitz-Oswiecim (2011), een werk over de regionale betekenis van de Auschwitzkampen. Hij werkte mee aan radiodocumentaires en televisiefilms rond dit onderwerp, publiceerde Auschwitz, de Judenrampe (2016) over een vergeten perron waarop het merendeel van de Joden van 1942 tot 1944 arriveerde en maakte vorig jaar samen met Christophe Busch de tentoonstelling Auschwitz.camp in Kazerne Dossin in Mechelen. In november 2020 verscheen dan het boekje Auschwitz (en andere verhalen).

2“Auschwitz duikt in mijn leven te pas en te onpas op” geeft auteur Hans Citroen zelf toe en dit boek is hier de treffende illustratie van. Zijn kennismaking met het Duitse werk- en vernietigingskamp begon al als kind want zijn opa overleefde Auschwitz en alhoewel daar, zoals bij veel oud-gevangenen niet openlijk mocht over gesproken worden, doken die oorlogsgebeurtenissen toch voortdurend op. Dat gebeurde op de meest onverwachte momenten zoals al uit het openingshoofdstuk blijkt. De kleine Hans mocht opa Hartog vergezellen naar de kampioenenmatch van zijn favoriete voetbalploeg ADO Den Haag, maar “nog voor de rust zijn we weggegaan. ‘Voor ons zat een gevangene uit Auschwitz’, zei hij in de auto.” (p. 7) Dit voorval en de licht onderkoelde stijl die de auteur hierbij hanteert, is kenmerkend voor veel van de 42 hoofdstukjes of – zoals de titel het aangeeft – verhalen in dit werk.

3Als beeldend kunstenaar toont Hans Citroen zich vaak kleurrijk en non-conformistisch, literair daarentegen uit hij zich eerder minimalistisch. In zijn verhalen – ik zou een aantal ervan eerder als cursiefjes bestempelen – staat zelden een woord te veel. Voor uitgebreide plaats- of sfeerbeschrijvingen is er geen plaats. Dat stoort niet, integendeel. Hij is een kritisch observator, het (ver)oordelen laat hij aan de lezer over. Zo beschrijft hij hoe veteranen van de Prinses Irene Brigade aanwezig waren in Normandië op de viering van de zeventigste verjaardag van de geallieerde Operation Overlord (6 juni 1944) en voegt daar laconiek aan toe dat de Nederlandse brigade pas op 8 augustus 1944 in de kunstmatige haven van Arromanches aanmeerde: “Na het verzamelen op de kade liepen de mannen naar een veldkeuken op het strand om daar lunchpakketjes in ontvangst te nemen”. Vijfhonderd Surinaamse soldaten die zich ook hadden aangemeld, werden geweigerd. “Geen nikkertjes in de Irenebrigade”, riep minister-president Gerbrandy tijdens de ministerraad van de regering in ballingschap” (p. 11).

4Ik som graag nog paar voorbeelden op van de koele, soms cynische zinnen waarmee de auteur niet bepaald zuinig is. “Opa’s Joodse afkomst was nooit bijzonder. Dat veranderde tijdens de bezetting” (p. 21). “Opa’s thuiskomst was een drama. Zijn bedrijf bestond niet meer. Hij kreeg een belastingaanslag over 1944. ‘Antisemitisme is niet het monopolie van de Duitsers’, zei opa” (p. 22). Opa Hartog Citroen weigerde consequent na zijn terugkeer uit Auschwitz om nog één voet in Duitsland te zetten. Maar de kleinzoon is niet te beroerd toe te geven dat grootvader ook heel inconsequent kon zijn. Hartog was ervan overtuigd dat alleen de mensen die de kampen hadden meegemaakt hem konden begrijpen, maar vermeed vreemd genoeg ieder contact met oud-gevangenen, reed rond in een Opel Kaptän en verhandelde Adler kantoormachines.

5Na ongeveer een derde van het boek maken de jeugdherinneringen helemaal plaats voor de geschiedenis van en de bezoeken aan Auschwitz. De verhalen worden iets langer, de toon meer beschrijvend, er komt ruimte voor dialogen. Dat Hans Citroen verliefd werd op de in Nederland verblijvende Barbara Starzynska, die uitgerekend in Oswiecim was opgegroeid, betekende voor hem een in meerdere opzichten gelukkig toeval. Nu reisde hij jaarlijks minstens drie keer naar haar Poolse heimat en hij leerde er de plaatselijke visie op of versie van het kampverleden kennen via haar familie. Dankzij het tolken van zijn vriendin kon hij in gesprek treden met de laatste getuigen daar. De Poolse kijk – eerst de communistische, later de Pools-nationalistische – op Auschwitz ervaart hij als confronterend. De plaatselijke bevolking spreekt tot zijn verbazing steevast over ‘Museum Auschwitz’ en maakt een strikt onderscheid tussen kamp en stad.

6De gesprekken met oude buurtbewoners – vaak trok enkel de geruststellende aanwezigheid van Barbara hen voor een babbel over de streep – behoren tot de interessantste bladzijden. Kula bijvoorbeeld werkte als huishoudhulp bij twee Duitse families en werd er naar eigen zeggen prima behandeld. Toch koestert ze aversie voor de generatie ‘oorlogs-Duitsers’. Of Barbara zelf, die als kind heerlijke familiemomenten beleefde op picknick naast de villa van kampcommandant Rudolf Höss: “Villa Höss riep een hele prettige sfeer op. Villa Höss betekende zonnen, zwemmen en plezier” (p. 97). Of de ontmoeting met een man die als jongen bevriend was met de zoontjes van Höss: ”Ik liep toen vaak over de spoorviaduct. Ik stond daar naar de treinen te kijken en dan zag je in de verte van die lange rijen mensen met soldaten. Een keer kwam zo’n SS’er naar me toe. Hij schreeuwde dat ik door moest lopen. Iedereen wist het. Dat waren de Joden. Ze kwamen en ze kwamen. Als jongen wist ik dat ik er niet naar moest vragen” (p. 148).

7Een bejaarde garagist getuigt hoe zijn familie door de Duitsers uit hun huis werd gezet, het afbraken en het materiaal gebruikten voor de bouw van kamp Birkenau. Na de oorlog bouwde de familie het huis opnieuw op, met materiaal uit het kamp. Het baart de auteur opzien dat de Polen er na de bevrijding schijnbaar achteloos zo snel de draad van het gewone leven weer oppakten, de palen van de omheining voortaan gingen hergebruiken als doelpalen of om wasdraden aan vast te knopen. Het oorlogsverleden werd uit de omgeving gewist en netjes teruggedrongen tot achter de prikkeldraad van ‘Museum Auschwitz’. Hans Citroen noemt die tegenstelling tussen het dagelijks leven dat er onbekommerd verder gaat en het vreselijke verleden van de site “onwezenlijk”. Die tegenstelling doet zich echter voor op alle plekken waar zich een slachtpartij voltrok. In Ieper bijvoorbeeld ontspon zich na 1918 een soortgelijke discussie: de Britten wilden de puinen van de stad als een monument bewaren voor de eeuwigheid, terwijl de terugkerende inwoners tot ontzetting van de Britse militairen en hun families zo snel mogelijk have en goed wilden heropbouwen en hun leven als vanouds verderzetten.

8Hans Citroen richt zich in zijn ‘verhalen’ in de eerste plaats tot een Nederlands publiek. De zaak Willem Aantjes, waar hij twee keer een kort essay aan wijdt, de politionele acties van 1947-1949 in Indonesië (“oorlogsmisdaden, vergelijkbaar met die van SS”, p. 39), de ontmaskering van ‘verzetsdichter’ Jan Campert, dit zijn allemaal thema’s die in Nederland veel stof deden opwaaien maar in Vlaanderen of elders weinig tot niet bekend zijn. Enkele verhalen hebben zelfs met Auschwitz of de wereldoorlog niets van doen en vormen een ietwat vreemde eend in de bijt. Blijft ten slotte de vraag waarom zowat de helft van de verhalen al eerder verscheen in zijn boek Auschwitz-Oswiecim uit 2011.

9Hans Citroen schrijft vlot en aangenaam. Het autobiografische aspect in elk hoofdstuk alsook de korte interviews herleiden het onoverzichtelijke kwaad van het Holocaustgebeuren tot menselijke proporties. Dit boek kan een opstap zijn voor wie over Auschwitz-Birkenau meer wil weten of een wetenswaardige aanvulling voor de kenners van het onderwerp. Een standaardwerk, zoals de auteur zelf zijn Auschwitz-Oswiecim uit 2011 meer dan eens benoemt, is dit beslist niet, maar die pretentie heeft Auschwitz (en andere verhalen) dan ook helemaal niet.

Haut de page

Table des illustrations

Titre Hans Citroen. “Auschwitz (en andere verhalen)
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10049/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 760k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Johan Strobbe, « Hans Citroen. “Auschwitz (en andere verhalen) »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 132 | 2021, 148-149.

Référence électronique

Johan Strobbe, « Hans Citroen. “Auschwitz (en andere verhalen) »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 132 | 2021, mis en ligne le 26 janvier 2023, consulté le 18 avril 2024. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/10049 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.10049

Haut de page

Auteur

Johan Strobbe

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search