Hoe vertaal je historische gebeurtenissen naar een historische roman?

1Wanneer de oorlog begint, wonen er ongeveer 65.000 Joden in België. Velen verblijven al decennia in het land, vele anderen zijn recent vanuit nazi-Duitsland in België terechtgekomen. Vooral de Anschluss van Oostenrijk en de Kristallnacht van november 1938 betekende voor vele Joden het sein om te vertrekken.

2Zodra het Duitse leger België bezet, vestigen de SS-diensten zich in hun hoofdkwartier aan de Brusselse Louizalaan. Van daaruit starten zij quasi onmiddellijk hun politiek van uitsluiting, vervolging en deportatie van de Joden in België. Al snel mogen Joden niet langer een openbaar ambt bekleden of worden tewerkgesteld in de advocatuur, het onderwijs of de pers. Later zullen nog andere beroepen voor Joden worden verboden. Voortaan moeten Joodse ondernemingen het drietalige opschrift ‘Jüdische Unternehmen – Joodsche onderneming – Entreprise juive’ dragen. De Joodse gemeenschap wordt verplicht alle in België wonende Joden te registreren en hun gegevens in kaart te brengen. Vanaf juli 1941 krijgen Joden op hun identiteitskaart in rode letters het woord ‘Juif’ of ‘Jood’ gestempeld.

3Tijdens de Wannseeconferentie in januari 1942 besluiten de nazi’s de uitroeiing van de Joden – die in Rusland en Oost-Europa al volop aan de gang is – in een stroomversnelling te brengen. Ook in België wordt gestart met de deportatie naar het ‘Oosten’. In mei worden Joden vanaf de leeftijd van zes jaar verplicht de beruchte Jodenster te dragen. Met de valse belofte dat ze in het buitenland kunnen gaan werken, worden Joden vanaf juli 1942 opgeroepen om zich aan te melden in de Dossinkazerne in Mechelen. De nazi’s hebben deze kazerne uitgekozen als Sammellager, de plaats waar zij Joden verzamelen tot de groep groot genoeg is per trein te worden gedeporteerd. Begin augustus vertrekt een eerste konvooi met aan boord net geen duizend Joden, waarvan 51 kinderen jonger dan zestien jaar.

4In België worden voortaan Joden op straat opgepakt of door de SS en de Feldgendarmerie uit hun huizen gehaald. Bij razzia’s in Antwerpen steken ook Vlaamse SS-ers en eenheden van de stedelijke politie een handje toe. Naar schatting 2.000 à 3.000 Joden verlaten hun woning en duiken onder. Ongeveer 3.000 Joodse kinderen worden onder een valse naam opgevangen bij particulieren of in – veelal katholieke – weeshuizen, kloosters en internaten.

5Begin 1943 zijn al negentien transporten met meer dan 18.000 mensen naar het oosten vertrokken. Het wordt steeds duidelijker dat hun bestemming geen werkkamp is, maar veeleer het concentratiekamp en vernietigingscentrum Auschwitz-Birkenau. Voor steeds meer mensen voldoende reden om uit de treinen te ontsnappen.

6Ondertussen is op initiatief van de communist Hertz Jospa het Joods Verdedigingscomité opgericht. De leden van het comité willen het volgende transport vanuit Mechelen overvallen en zo veel mogelijk mensen laten ontsnappen. Daarvoor zoeken zij steun bij het communistische Onafhankelijkheidsfront, die het plan echter te riskant vindt. Ten slotte besluit de 25-jarige Joodse dokter Youra Livchitz de overval op eigen houtje uit te voeren. Hij kan daarbij rekenen op de steun van zijn twee boezemvrienden, de 22-jarige Robert Maistriau en de eveneens 25-jarige Jean Franklemon.

7Op 19 april 1943 maakt de SS voor de twintigste maal een deportatietrein klaar. 1.631 Joden – mannen, vrouwen, bejaarden en ook 237 kinderen onder de zestien jaar – worden in enkele tientallen veewagons geduwd. Voor het eerst vervangen die de derdeklaspassagierswagons, waaruit tijdens de vorige transporten steeds meer gedeporteerden ontsnapten. Precies om 22.00 u zet de trein zich in beweging.

8Nauwelijks tien kilometer verder hebben Youra en zijn kompanen zich opgesteld. Ze zijn vanuit Brussel naar de spoorlijn in Boortmeerbeek gefietst. Hun bewapening bestaat uit slechts een enkel pistool, gekregen van het verzet. Dat heeft hen ook geld gegeven om uit te delen aan wie kan ontsnappen. Op de sporen hebben zij een stormlamp geplaatst met rood papier errond. Zodra de trein de lamp nadert, realiseert de Belgische machinist dat het om een verzetsactie gaat en laat hij de trein stoppen. Tijdens de actie die volgt – en ondanks de bewaking van een detachement Schupo’s (Schutzpolizei) – slaagt enkel Robert Maistriau erin de deuren van een wagon open te wrikken. Zeventien gevangenen kunnen aldus ontsnappen.

9Nog voor de trein de Duitse grens bereikt, wagen nog meer dan 200 andere Joden de sprong naar de vrijheid. Zesentwintig van hen worden tijdens hun ontsnappingspoging neergeschoten of maken een ongelukkige val die hen het leven kost. De jongste ontsnapte is de 11-jarige Simon Gronowski. Hij leefde met zijn ouders en zijn zus in Brussel, waar zijn vader een lederwinkel had. Toen de nazi’s het gezin oppakten, verbleef Simons vader in het hospitaal. Simon zelf belandde samen met zijn zus Ita en zijn moeder Chana in de Dossinkazerne. Op 19 april bevond Simon zich samen met zijn moeder op de trein. Omdat zijn zus Ita ouder was en in België was geboren, zou zij op een later transport belanden. Kort na de overval werd Simon door zijn moeder uit de trein geduwd. Zowel zijn moeder als zijn zus werden later in Auschwitz vermoord. Simon werd opgevangen door een Belgische rijkswachter en overleefde de oorlog. Hij bracht het tot advocaat bij de Brusselse balie en getuigt tot op vandaag over zijn ervaringen, waarbij hij een warm pleidooi houdt voor verdraagzaamheid en vriendschap.

10Een van de andere mensen die uit de trein wist te ontsnappen, is de 22-jarige verpleegster Regine Krochmal. Zij was opgepakt als lid van de ondergrondse verzetsgroep Österreichische Freiheitsfront, waarna zij in de Dossinkazerne belandde. Met de hulp van een spoorwegwachter slaagde zij erin terug naar Brussel te geraken. Later werd zij opnieuw door de Gestapo gearresteerd en belandde voor de tweede maal in de Dossinkazerne, waar zij bij het einde van de oorlog werd bevrijd.

11Kort na de overval werd Youra Livchitz gearresteerd en ter dood veroordeeld. Op 17 februari 1944 werd hij geëxecuteerd. Robert Maistriau dook onder in de Ardennen, waar hij zich aansloot bij de ‘Groupe G’. Zowel hij als Jean Franklemon overleefden de oorlog.

Tot zover de historische feiten. Hoe vertaalde ik deze feiten nu in een historische roman?

12De overval op Transport XX intrigeerde mij enerzijds omdat er tijdens de Tweede Wereldoorlog slechts één enkel Jodentransport tot stoppen werd gedwongen, nog wel in België. Anderzijds was er het opmerkelijke feit dat deze actie niet werd uitgevoerd door een geroutineerde verzetsgroep, maar door een handjevol jongemannen zonder ervaring ter zake.

13Bij de overval waren een aantal mensen betrokken, die ieder op zich stof bieden voor een boeiend verhaal, zij het om verschillende redenen. Er waren de overvallers: Youra Livchitz en zijn vrienden Robert Maistriau en Jean Franklemon. Er waren de meer dan 200 mensen die uit de trein wisten te ontsnappen. En er was de vijand: de SS of Gestapo.

14Zowat alle personages die bij de overval waren betrokken leverden stof voor een boeiend verhaal. Jammer genoeg hadden de meesten van hen in werkelijkheid weinig of geen contact met elkaar. Om de historische feiten in romanvorm te kunnen vertellen was het noodzakelijk een aantal personages met elkaar in contact te brengen, zodat hun interacties stof konden bieden voor een dramatisch en meeslepend verhaal. Net zoals bij vele andere roman- en filmverhalen die op ware feiten zijn gebaseerd, nam ook ik dus de vrijheid om gebeurtenissen, personages, namen, voorvallen, locaties en feiten uit dramatische overwegingen te wijzigen of aan te passen.

15Over de motivatie van Youra om de actie uit te voeren is weinig bekend. Hoewel hij in werkelijkheid ruim vier kilometer van de familie Gronowski woonde, zijn zij in de roman elkaars overburen. Op die manier is Youra getuige van de arrestatie van de jonge Simon en zijn ouders. Dat Youra dit met eigen ogen ziet, vormt het inciting incident waardoor het verhaal echt op gang komt. Hoewel in de roman een hechte band tussen Youra en Simon wordt beschreven, hebben zij elkaar in werkelijkheid niet ontmoet. Zelfs niet tijdens de overval. In de roman is Simon een van de zeventien personen die tijdens de overval dankzij Youra en zijn vrienden uit de trein kunnen ontsnappen, in werkelijkheid is de kleine Simon zoals verteld een eind verder door zijn moeder aangemaand om uit de treinwagon te springen.

16Ook Youra en Regine hebben elkaar nooit ontmoet. De liefdesgeschiedenis in de roman is dus volledig fictief. Maar het rechtstreekse contact tussen de twee jonge mensen maakt het verhaal aangrijpender en dus boeiender. Het geeft beide personages extra motivatie om de trein te overvallen of om zelf uit de trein te ontsanppen. Zoals Goethe al duidelijk maakte, is ‘Wahrheit und Dichtung’ lang niet hetzelfde.

17Elk heldenverhaal heeft een sterke vijand nodig. Een meer geduchte en gevreesde vijand dan de SS is nauwelijks voor te stellen. In de roman geef ik deze vijand een gezicht in de figuur van Obersturmführer Kurt Asche, als ‘referent Joodse Zaken’ verantwoordelijk voor de vervolging en deportatie van van de Joden in België. Vriend en vijand rechtstreeks confronteren maakt een verhaal altijd sterker. Daarom laat ik al bij het begin van het verhaal Youra als dokter Kurt Asches hand verzorgen, zodat zij bijna onmiddellijk tegenover elkaar worden geplaatst. Een confrontatie die zich in de loop van het verhaal nog een aantal keren zal herhalen.

18Een roman streeft geen volledigheid na, maar vertelt een verhaal. Volledigheid is het voorrecht van een studie of documentaire. Daarom heb ik een aantal historische figuren samengevoegd tot één personage of heb ik fictieve gebeurtenissen in het verhaal van een historische figuur verwerkt. Zo laat ik Jonas Polak uit de kazerne ontsnappen, waarna hij gemarteld en doodgeschoten wordt. In werkelijkheid werd hij niet gedood, hoewel andere gevangenen dit onzalige lot wel ten deel viel. Nog een paar voorbeelden van Dichtung: verzetsleiders Raymond en Papa vertegenwoordigen meerdere historische verzetsmensen die zich tegen de Duitse bezetter keerden. Zij staan onder meer voor Hertz Jospa, Maurits Bolle, Roger Van Praag, Robert Leclerq en Jean Terfve. De Joden die in de roman tijdens een razzia worden opgepakt gaf ik de namen van mensen die allen met Transport XX naar Auschwitz werden gedeporteerd en er vermoord werden. Zo vormen Lucien en Julie Behr-Hoenel, Jacob Blom, Joséphine Kaminski, Noé en Marthe Nozyce en hun kinderen Robert en Gisèle in het boek een hommage aan de meer dan 25.000 mensen die vanuit Mechelen op transport naar Auschwitz werden gezet. Hetzelfde geldt voor Akiwa Korn, Alfred Kains en Meyer Tabakman, die ik in de kazerne naar hun toekomstige lot laat gissen en van wie enkel Alfred Kains de oorlog overleefde.

19Ik ben er van overtuigd dat ieder van de meer dan 25.000 gedeporteerden zijn of haar persoonlijk en boeiend verhaal heeft. Maar ‘kiezen is verliezen’. En een boek biedt nooit voldoende ruimte om duizenden individuele verhalen in detail te vertellen. Dus is het verhaal dat ik in mijn boek Transport XX vertel het resultaat van het maken van keuzes en het dramatisch samenbrengen van dramatische personages die toelaten de historische feiten te verwerken in een hopelijk boeiende en beklijvende roman over moed en opoffering, over vriendschap en liefde, over het maken van de juiste keuze, ook wanneer het gevaar groot is en de risico’s reëel. Ik kan enkel maar hopen dat ik in deze zelfopgelegde opdracht geslaagd ben.