Gertjan Broek. “Uitschot in uniform”

Agrandir Original (jpeg, 595k)

1In 2014 promoveerde historicus Gertjan Broek aan de Universiteit van Amsterdam op zijn proefschrift Weerkorpsen. Extreemrechtse strijdgroepen in Amsterdam, 1923-42. Nu herwerkte hij zijn academische tekst tot een non-fiction boek, waarvan de titel Uitschot in Uniform al meteen de teneur en de conclusie van het verhaal duidelijk maakt.

2In zijn boek vertelt Gertjan Broek de geschiedenis van de Weerbaarheidsafdelingen of kortweg WA, in de jaren dertig en tijdens de Tweede Wereldoorlog de sterke arm van de Nederlandse NSB, de Nationaal-Socialistische Beweging van Anton Mussert. Het eerste publieke optreden van deze stootgroep dateert van januari 1933 toen een relatief kleine groep van 32 leden een korte mars doorheen Utrecht aflegden. Inspiratie vonden zij ongetwijfeld in Duitsland en Italië, waar nationaalsocialistische stoottroepen al langer op de vuist gingen met hun socialistische en communistische tegenhangers.

3De NSB beschouwde haar Weerbaarheidsafdeling niet als een soort militair corps, maar als een ‘wacht’ ter “verdediging van woordvoerders, ter beveiliging van vergaderingen en als bescherming van de zetel der beweging”. Dat het daarbij regelmatig tot opstootjes en vechtpartijen met politieke tegenstanders kwam, deerde de WA’ers hoegenaamd niet.

4Een half jaar na de oprichting telde de beweging al meer dan vijfhonderd actieve leden. Steeds vaker moest de politie optreden bij straatgeweld tussen linkse en rechtse groepen. In de Amsterdamse Jordaan vielen bij vechtpartijen met antifascisten vijf doden en 56 zwaargewonden. Omdat het geweldsmonopolie van de overheid onder druk kwam te staan, besloot die overheid de WA aan banden te leggen. Actieve militairen kregen verbod om deel uit te maken van private milities, WA’ers was het niet langer toegestaan om zich te vertonen in hun ondertussen gekende zwarte hemden, laarzen en petten. Vermits ook zonder uniformen de rellen en het geweld bleven toenemen stuurde de regering eind 1935 aan op een wettelijk verbod van particuliere weerkorpsen. Anton Mussert voelde de bui al geruime tijd hangen. Bovendien kreeg hij het zelf steeds moeilijker met het gewelddadig optreden van zijn WA, dat de populariteit van de NSB niet ten goede kwam. Lang voor het wettelijk verbod van kracht werd, hief Mussert zelf de WA op.

5Vele WA’ers konden zich slechts met moeite neerleggen bij de beslissing van de NSB-leiding. Dromend om ooit opnieuw “in volle uniform en met vliegende vaandels en slaande trommen door de straten te trekken” organiseerden zij zich noodgedwongen in ‘wandelverenigingen’, waarvan de emblemen voor de aandachtige toeschouwer niets aan de verbeelding overlieten. Het aantal straatgevechten en schermutselingen nam niet af, integendeel zelfs.

6Dat de voormalige WA’ers haast drukker bezig waren dan voorheen, was niet naar de zin van de NSB-leiding. Toen de NSB bij de parlementsverkiezingen in 1937 lang niet de verhoopte overwinning behaalde, wees zij als oorzaak van haar nederlaag naar het veelvuldig agressieve optreden van haar aanhangers tijdens de verkiezingsstrijd, dat vele Nederlanders tegen de borst stootte.

7Ook de overheid had stilaan genoeg van de gevechten en opstootjes. Na drie jaar wachten werd in februari 1939 de Wet op de weerkorpsen eindelijk van kracht. Voor de voormalige WA’ers veranderde er niet veel, want officieel was hun beweging door Mussert zelf al lang opgedoekt. In hun ‘wandelverenigingen’ bleven ze er ook nu van overtuigd dat hun afdelingen ooit terug zouden opstaan.

8Na de Duitse invasie veranderde alles. Onder het nieuwe regime werd de oorspronkelijke WA opnieuw opgericht en mocht ze terug in uniform verschijnen. Al snel richtten zij hun pijlen op nieuwe slachtoffers. In de Amsterdamse Jodenwijk werden Joodse passagiers voortaan uit voorbijrijdende trams gesleurd, restaurants verplicht om Joodse klanten de toegang te weigeren. Verwondert het dat de publieke opinie de aanhangers van Mussert als voetknechten van de Duitse bezetter beschouwde?

9Net als voorheen de NSB-leiding waren de Duitse bezetters niet opgezet met het toenemende straatgeweld van ongeregelde groepen. In tegenstelling tot de NSB lieten de Duitsers echter minder makkelijk over zich heen lopen. Zij wilden de WA’ers in de eerste plaats inschakelen in de eigen oorlogsmachine. Veel WA’ers belandden in de Waffen-SS, de Kriegsmarine, in transporttroepen of bewakingsdiensten. Velen trokken naar het Oostfront. WA’ers die in Nederland bleven, werden ingelijfd in de nieuw opgerichte Vrijwillige Hulppolitie, die onder bevoegdheid van het ministerie van Binnenlandse Zaken viel, en dus niet langer onder de NSB. Later kreeg Mussert de toelating om een Landwacht op te richten, een nieuw beschermingskorps dat politiebevoegdheden kreeg en ook wapens mocht dragen. Even leek het alsof de stoottroepen van de NSB eindelijk echte macht in handen kregen. Maar het einde van de oorlog kwam op dat moment al snel dichterbij, en daarmee ook het roemloze einde van de NSB.

10Gertjan Broek heeft de verdienste om de geschiedenis van de WA onderbouwd en gedetailleerd te vertellen. Ook tientallen jaren na de feiten mogen de historische feiten immers niet in de vergetelheid geraken. Dat een dissertatie aan de oorsprong van dit boek ligt, draagt ongetwijfeld bij tot de deskundigheid en de grondigheid van de tekst. Tegelijk blijft hier en daar doorschemeren dat de auteur zich oorspronkelijk niet tot het brede publiek maar tot andere academici richtte. Zo wordt op een aantal plaatsen te weinig aandacht besteed aan achtergrondinformatie, die voor een doorsnee lezer toch erg nuttig zou zijn. Bijvoorbeeld over de figuren van Mussert en Seyss-Inquart, maar net zo goed over gebeurtenissen als de muiterij op de Zeven Provinciën. Wellicht vraagt de lezer zich aan het einde ook af welk lot Mussert was beschoren en hoeveel WA’ers er hun burgerrechten verloren en/of in de gevangenis belandden. Dat wordt in het boek jammer genoeg niet verteld. Ook wordt weinig aandacht besteed aan de verhouding van WA en NSB tot de andere fascistische en nationaalsocialistische groeperingen die in Nederland actief waren, wat ongetwijfeld relevant zou zijn om de positie van beide in het Nederlandse politieke bestel in te schatten. Ondanks deze randbemerkingen blijft Uitschot in Uniform een zeer lezenswaardig boek, waarvan de lectuur weliswaar enige concentratie vraagt maar de lezer beloont met een duidelijk inzicht in een boeiend en wellicht verrassend stuk geschiedenis.