1Theodor W. Adorno (1903-1969)
Als filosoof, socioloog, musicoloog en componist is Adorno, samen met Max Horkheimer, een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de ‘kritische theorie’ van de Frankfurter Schule, die gewijd was aan de analyse van de industriële samenleving. Het is onmogelijk bovengenoemd citaat, en met name de afgeknotte vorm waarin het het vaakst wordt weergegeven (vetgedrukt), te vermelden zonder tegelijkertijd te wijzen op de controverses die het heeft uitgelokt en die het beroemd hebben gemaakt, zozeer zelfs dat de auteur zich genoodzaakt zag er herhaaldelijk op terug te komen om het te nuanceren.

2Adorno schreef deze zin in 1949, toen hij net was teruggekeerd uit zijn Amerikaanse ballingschap. Hij stelde vast dat Duitsland zich volledig inzette voor zijn wederopbouw en meende dat het zijn rekeningen met het naziverleden na de procesfase had vereffend. De genocide samengevat onder de naam ‘Auschwitz’ werd gezien als ‘één oorlogsmisdaad onder andere’ (Youssef Ishaghpour). Het is tegen een dergelijk misverstand over het specifieke karakter van de ramp dat Adorno protesteert. Hij wijst erop dat de recente barbaarsheid ons verbiedt om met cultuur – of het nu gaat om denkbeelden of kunstwerken – om te gaan zoals wij vroeger deden.

3Het radicale karakter van zijn betoog onderstreept een aporie: enerzijds suggereert elke metafysische constructie, elk kunstwerk, het bestaan van een betekenis, die alleen vals kan zijn in het licht van de voorbije catastrofe; anderzijds moeten het denken en de kunst, om de terugkeer van de barbarij te voorkomen, de verschrikkingen van de recente geschiedenis weerkaatsen, of anders zullen zij ervoor abdiceren. Tot aan zijn dood is Adorno nooit opgehouden een filosofie en een esthetica te ontwikkelen die de herinnering aan de ramp levend hielden (zie Youssef Ishaghpour, Le Poncif d’Adorno. Le poème après Auschwitz, Parijs: Éditions du Canoë, 2018).