Navigation – Plan du site

AccueilNuméros134PortfolioZwischenanstalten de voorkamers v...

Portfolio

Zwischenanstalten de voorkamers van de gecentraliseerde naziperitocide

Johan Puttemans
p. 40-47
Traduction(s) :
Les Zwischenanstalten : L’antichambre du péritocide nazi centralisé [fr]

Texte intégral

1Vanaf de tweede helft van januari 1940 concretiseerde de gecentraliseerde patiëntenmoord zich in nazi-Duitsland met de systematische vergassingen in het moordcentrum Grafeneck. Tijdens het eerste semester van het jaar 1940 werden vier moordcentra, uitgerust met vergassings- en verbrandingsinstallaties, georkestreerd vanuit Berlijn om de naziperitocide ten uitvoer te brengen. Op basis van de vragenformulieren die op voorhand door de instellingen werden ingevuld en door de Gutachters (expertartsen) werden geëvalueerd en beoordeeld, werden patiënten door de moordtransportdienst GeKraT ter plaatse opgehaald (de chauffeurs droegen witte schorten om het geheel een meer medische indruk te geven). Ze werden terstond naar het moordcentrum gebracht en er de dag zelf nog vergast. Om de familieleden in te lichten, werden vervalste en misleidende overlijdensakten ter plaatse door de lokale afdeling van de burgerlijke stand opgemaakt en ondertekend door artsen. Omdat meerdere fouten werden begaan, riskeerde het onwettige moordproject bekend te raken. Onder andere om deze reden besliste – en organiseerde – professor Heyde (het medisch hoofd van de gecentraliseerde naziperitocide, de Zentraldienststelle T4 te Berlijn) om vanaf de zomer van 1940 zogenaamde Zwischenanstalten (‘tusseninstellingen’) op te richten, die een tussenstop vormden tussen de instellingen waar de patiënten werden opgehaald (de Abgabeanstalt) en de moordcentra waar zij uiteindelijk werden vermoord. Elk moordcentrum werd uitgerust met een aantal tusseninstellingen die zich in de buurt bevonden.

2De tusseninstelling, die soms ook werd aangeduid met de term ‘Beobachtungsanstalt’ (‘observatie-instelling’), trad effectief in voege vanaf oktober 1940. Aan de hand van transportlijsten haalde de GeKraT de patiënten op die door de expertartsen geselecteerd werden. In het begin werden deze patiënten rechtstreeks naar het moordcentrum gebracht, maar dat zorgde voor problemen toen het verzorgend personeel vragen begon te stellen aan de chauffeurs van de GeKraT over de bestemming. Deze vragen rezen voornamelijk omdat het transport en de moord heel snel op elkaar volgden. Opmerkelijk was dat het eigenlijke opzet van de overbrenging van patiënten, namelijk hen te vermoorden, reeds vanaf de lente 1940 in de psychiatrische instellingen gekend was. Eens de tusseninstellingen opgericht waren, konden die ongemakkelijke vragen eenvoudiger ontweken worden: ze werden ‘eenvoudigweg naar een andere instelling overgebracht’, een praktijk die gebruikelijk was en geen argwaan wekte. Om administratieve verwarring bij familieleden, maar ook bij sociale diensten die instonden voor het (financiële) onderhoud van die patiënten, te vergroten, werden meerdere brieven verstuurd, wat het traceren (zeker in oorlogstijd) haast onmogelijk maakte. De GeKraT lichtte familieleden en andere belanghebbenden in van de transfer naar een andere instelling zonder aan te geven waarheen. Hier werden patiënten enige tijd in observatie geplaatst. Victor Brack (die de dagelijkse leiding had over de gecentraliseerde naziperitocide) zou tijdens het ‘Artsenproces’ in Neurenberg aangeven, dat dit een periode van drie maanden betrof. Na twee à drie weken werden echter nieuwe lijsten opgesteld, waarna de uiteindelijke transfer naar een moordcentrum een feit werd. Zodra de patiënten aankwamen, werden de families ingelicht over hun goede aankomst in deze nieuwe instelling. Men verzocht de familieleden (omwille van de oorlogssituatie) om geen contact met hen op te nemen en er werd hen gezegd dat bezoeken onmogelijk waren. Dit schrijven werd ondertekend door een arts, die in veel gevallen een schuilnaam gebruikte. De daaropvolgende – en laatste – brief vermeldde het overlijden. Die brief werd verstuurd vanuit het moordcentrum (het zogenaamde ‘ziekenhuis’).

3Het opzetten van tusseninstellingen diende verschillende doelen. Het eerste en voornaamste was dat de tusseninstelling, zoals haar naam het aangaf, een functie van tussenstap vervulde in de gecentraliseerde naziperitocide. Met deze tussenstap werd de ware aard van het programma verdoezeld voor omstanders. Zo werd het aanzienlijk moeilijker om de patiënt te traceren bij het eventuele indienen van een klacht. Ook voorkwamen deze tusseninstellingen overbevolking van de moordcentra; meerdere instellingen, zowel ziekenhuizen, Heil- und Pflegeanstalten en privéziekenhuizen, werden zo ingericht dat op organisatorisch vlak de moordcentra maximaal hun sinistere taken konden uitvoeren. Tusseninstellingen opereerden dus als verzamelpunten; als er voldoende te doden mensen waren ondergebracht, konden ze – naargelang de capaciteit van het moordcentrum – collectief gedeporteerd worden naar het dichtstbijzijnde T4-centrum, en soms ook naar andere moordcentra. Zo verliep het moordproces in de T4-moordcentra vlotter. De tusseninstellingen stonden dus in functie van de moordcentra en hun eventuele overbevolking, maar ze vervulden ook de taak kleinere en middelgrote psychiatrische instellingen te ledigen en zo de patiënten reeds onder hun controle te hebben. Bovendien voerde het medisch personeel een bijkomende controle uit: de in de tusseninstelling aanwezige arts had de bevoegdheid om de verdere deportatie van Zwischenverlegten (patiënten die in Zwischenanstalten verbleven) te voorkomen, als die vond dat de patiënt niet in aanmerking kwam voor het moordprogramma. Concreet beïnvloedde dit de nieuwe lijsten die voor de transfer gestuurd werden naar de moordcentra. Als een patiënt in zijn instelling overleed, werd die uiteraard van de lijst geschrapt. Maar ook de patiënten die volgens de inschatting van de arts nog bekwaam waren om te werken, kon hij van verdere deportatie vrijwaren, net als oud-strijders. Voor Vorberg (hoofd van de GeKraT) daarentegen, bleef het hoofddoel van de Zwischenanstalten nog steeds aus transporttechnischen Gründen het deporteren en uiteindelijk vermoorden van de geselecteerde patiënten. Telkens als de tusseninstellingsarts akkoord ging met de opgestelde lijsten, werden de personen in kwestie getransporteerd naar hun laatste instelling, waar ze dan de dag zelf nog vermoord werden.

4Na de Tweede Wereldoorlog verklaarden artsen uit deze tusseninstellingen dat zij zo probeerden om mensen te redden. Dit excuus heeft niet lang standgehouden; de meeste instellingen die voor deze tussenstop werden uitgekozen, beantwoordden aan de criteria van het nazimoordprogramma en stonden ideologisch volledig achter de door de nazi’s in praktijk omgezette negatieve eugenetica. Het door de arts uitgevoerde medische onderzoek was even vluchtig als het oordelen over leven en dood door de gebureaucratiseerde expertartsen in Berlijn. Bekwaamheid om te werken bleek de belangrijkste factor om een persoon van de dood te redden. Na verloop van tijd ging professor Heyde klagen bij de ministeries van Binnenlandse Zaken van de deelstaten, omdat de artsen van de tusseninstellingen zich naar zijn mening teveel beslissingsmacht toe-eigenden. Er werd beslist dat directeurs van de tusseninstellingen lijsten konden invullen voor verdere deportatie of weerhouding. Om en bij de twee tot zes procent van de patiënten in Zwischenanstalten werden weerhouden van verdere deportatie en werden vervolgens teruggestuurd naar hun oorspronkelijke Abgabeanstalt. Het gebruik van tusseninstellingen was niet van toepassing tijdens de gedecentraliseerde naziperitocide; het moorden gebeurde toen in situ. Ook patiënten die na een gerechtelijk vonnis geplaatst waren, werden om veiligheidsredenen niet naar de tusseninstellingen gebracht. Joodse patiënten, die vanaf april 1940 ‘om raciale redenen’ al meer geviseerd werden, werden in aparte verzamelinstellingen ondergebracht, bijvoorbeeld te Berlin-Buch (voor de Joden uit de regio’s Brandenburg en Berlijn). Toen de naziperitocide in Polen plaatsgreep, ondergingen Poolse patiënten niet hetzelfde lot als hun Duitse lotgenoten; zij werden niet verplaatst en werden aanzienlijk minder ‘humaan’ vermoord.

5Het korte verblijf in de tusseninstelling betekende voor heel wat patiënten een pijnlijke laatste levensfase. De instellingen werden nauwelijks verwarmd, er heerste grote voedselschaarste en medische hulp was er haast onbestaande. Eveneens kampten vele instellingen met overbevolking. Na een verblijf van enkele weken bevonden heel wat patiënten zich in een verzwakte fysieke staat, alvorens afgevoerd te worden naar de moordcentra. Wanneer familieleden daarentegen te veel druk uitoefenden om fysiek in contact te komen met hun verplaatste familielid, kon deze patiënt nog weerhouden worden van deportatie naar een moordcentrum. Deze mogelijkheid was in het begin van de gecentraliseerde naziperitocide niet mogelijk, omdat de persoon meteen bij aankomst in de gaskamer vermoord werd – ook al waren die uitzonderingen naar nazi-ideologische maatstaven vrij zeldzaam.

6Het gebruik en bestaan van Zwischenanstalten had een impact op de later begane genocide op Joden in het Generalgouvernement; daar werden geen instellingen gebruikt, maar werden Joden die vermoord moesten worden opeengepakt in getto’s en samengebracht op de Umschlagplatz, waarna ze onmiddellijk naar hun dood werden gevoerd in de moordcentra.

Vanop de hoogtes van Eltville-am-Rhein (Hessen) geniet de Landesheilanstalt (Staatsinstelling) van Eichberg van een prachtig zicht, dat haast de wreedheden doet vergeten die in de naztijd in dit tehuis in het zuidwesten van Duitsland werden begaan

Vanop de hoogtes van Eltville-am-Rhein (Hessen) geniet de Landesheilanstalt (Staatsinstelling) van Eichberg van een prachtig zicht, dat haast de wreedheden doet vergeten die in de naztijd in dit tehuis in het zuidwesten van Duitsland werden begaan

Nog voordat de gecentraliseerde naziperitocide begon, werden patiënten er gedwongen gesteriliseerd

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Vanaf 1941 werden vanuit deze voormalige publieke instelling, die in de jaren 1930 tot een psychiatrisch ziekenhuis werd omgebouwd, ongeveer 800 patiënten naar het T4-vernietigingscentrum Hadamar gezonden

Vanaf 1941 werden vanuit deze voormalige publieke instelling, die in de jaren 1930 tot een psychiatrisch ziekenhuis werd omgebouwd, ongeveer 800 patiënten naar het T4-vernietigingscentrum Hadamar gezonden

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Een memoriaal, gewijd aan de slachtoffers van de nazi-vernietigingsprojecten, werd op de site opgericht, op de achtergrond van het openbare sanatorium van Eichberg (kliniek Vitos Rheingau van Eltville)

Een memoriaal, gewijd aan de slachtoffers van de nazi-vernietigingsprojecten, werd op de site opgericht, op de achtergrond van het openbare sanatorium van Eichberg (kliniek Vitos Rheingau van Eltville)

Eichberg speelde een cruciale rol als “Zwischenanstalt” (Tusseninstelling): ongeveer 1500 patiënten van andere instellingen zijn er gepasseerd

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Het tehuis van Eichberg nam actief deel aan de gedecentraliseerde naziperitocide (‘Wilde Euthanasie’)

Het tehuis van Eichberg nam actief deel aan de gedecentraliseerde naziperitocide (‘Wilde Euthanasie’)

De kinderarts Friedrich Mennecke heeft er met name tal van kinderen gedood. Monument van Marion Halft, 1993

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Een monument, opgetrokken in Görden-Brandenburg, ter nagedachtenis van talloze onschuldigen die er het leven verloren

Een monument, opgetrokken in Görden-Brandenburg, ter nagedachtenis van talloze onschuldigen die er het leven verloren

Voor de Tweede Wereldoorlog verbleven er 2.088 patiënten. In 1945 bleven er ongeveer 500 over

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

De arts Hans Heinze richtte er de eerste Kinderfachabteilung op

De arts Hans Heinze richtte er de eerste Kinderfachabteilung op

Ongeveer 1.270 van de 4.000 kinderen die er werden opgenomen zijn er overleden. Ze werden ter aarde besteld op een begraafplaats voor kinderen

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Het Landesanstalt (Provinciaal Instituut) van Görden vervulde meerdere opdrachten van eugenetische aard: sterilisatie, moord, onderzoek op menselijke hersenen...

Het Landesanstalt (Provinciaal Instituut) van Görden vervulde meerdere opdrachten van eugenetische aard: sterilisatie, moord, onderzoek op menselijke hersenen...

De instelling deed bovendien dienst als “Zwischenanstalt” en stuurde haar patiënten systematisch door naar de T4-kampen van Brandenburg en Bernburg

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

In Großschweidnitz, een stad in het oosten van Duitsland, bevindt zich een Landesanstalt, waar de nazi’s op grote schaal diegenen uitroeiden die ze als ‘overbodig’ beschouwden

In Großschweidnitz, een stad in het oosten van Duitsland, bevindt zich een Landesanstalt, waar de nazi’s op grote schaal diegenen uitroeiden die ze als ‘overbodig’ beschouwden

Bij benadering lieten 5.500 mensen er het leven, onder wie vanaf 1943 550 kinderen

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Na dienst te hebben gedaan als doorgangskamp werd deze instelling vanaf augustus 1941 gebruikt als executiecentrum, als onderdeel van de gedecentraliseerde peritocide

Na dienst te hebben gedaan als doorgangskamp werd deze instelling vanaf augustus 1941 gebruikt als executiecentrum, als onderdeel van de gedecentraliseerde peritocide

De patiënten stierven er aan ondervoeding, verwaarlozing of een overdosis medicijnen

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Monument ter ere van de slachtoffers van de naziperitocide

Monument ter ere van de slachtoffers van de naziperitocide

In 2007 werden het gebouw en de begraafplaats onder de controle van de lokale autoriteiten geplaatst. Dit relatief recente monument verbeeldt de solidariteit onder de slachtoffers

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

De nazi’s namen het Heilanstalt van Dösen in gebruik nadat de kliniek van Leipzig zwaar beschadigd werd door bombardementen

De nazi’s namen het Heilanstalt van Dösen in gebruik nadat de kliniek van Leipzig zwaar beschadigd werd door bombardementen

551 kinderen werden vervolgens overgebracht naar Großschweidnitz

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Dit imposante complex deed een beroep op verscheidene doorgangskampen om de patiënten die geëlimineerd moesten worden naar het T4-vernietigingscentrum Pirna-Sonnenstein over te brengen

Dit imposante complex deed een beroep op verscheidene doorgangskampen om de patiënten die geëlimineerd moesten worden naar het T4-vernietigingscentrum Pirna-Sonnenstein over te brengen

Onder de “Zwischenanstalten” bevonden zich ook: Sternburg, Waldheim (bestemming van de eerste grote deportatie, op 15 mei 1940), Hubertusberg, Zschadraß en Arnsdorf

© Johan Puttemans/Stichting Auschwitz

Haut de page

Table des illustrations

Titre Vanop de hoogtes van Eltville-am-Rhein (Hessen) geniet de Landesheilanstalt (Staatsinstelling) van Eichberg van een prachtig zicht, dat haast de wreedheden doet vergeten die in de naztijd in dit tehuis in het zuidwesten van Duitsland werden begaan
Légende Nog voordat de gecentraliseerde naziperitocide begon, werden patiënten er gedwongen gesteriliseerd
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 496k
Titre Vanaf 1941 werden vanuit deze voormalige publieke instelling, die in de jaren 1930 tot een psychiatrisch ziekenhuis werd omgebouwd, ongeveer 800 patiënten naar het T4-vernietigingscentrum Hadamar gezonden
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 1,3M
Titre Een memoriaal, gewijd aan de slachtoffers van de nazi-vernietigingsprojecten, werd op de site opgericht, op de achtergrond van het openbare sanatorium van Eichberg (kliniek Vitos Rheingau van Eltville)
Légende Eichberg speelde een cruciale rol als “Zwischenanstalt” (Tusseninstelling): ongeveer 1500 patiënten van andere instellingen zijn er gepasseerd
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 803k
Titre Het tehuis van Eichberg nam actief deel aan de gedecentraliseerde naziperitocide (‘Wilde Euthanasie’)
Légende De kinderarts Friedrich Mennecke heeft er met name tal van kinderen gedood. Monument van Marion Halft, 1993
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 1,1M
Titre Een monument, opgetrokken in Görden-Brandenburg, ter nagedachtenis van talloze onschuldigen die er het leven verloren
Légende Voor de Tweede Wereldoorlog verbleven er 2.088 patiënten. In 1945 bleven er ongeveer 500 over
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 1,1M
Titre De arts Hans Heinze richtte er de eerste Kinderfachabteilung op
Légende Ongeveer 1.270 van de 4.000 kinderen die er werden opgenomen zijn er overleden. Ze werden ter aarde besteld op een begraafplaats voor kinderen
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-6.jpg
Fichier image/jpeg, 1,4M
Titre Het Landesanstalt (Provinciaal Instituut) van Görden vervulde meerdere opdrachten van eugenetische aard: sterilisatie, moord, onderzoek op menselijke hersenen...
Légende De instelling deed bovendien dienst als “Zwischenanstalt” en stuurde haar patiënten systematisch door naar de T4-kampen van Brandenburg en Bernburg
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-7.jpg
Fichier image/jpeg, 866k
Titre In Großschweidnitz, een stad in het oosten van Duitsland, bevindt zich een Landesanstalt, waar de nazi’s op grote schaal diegenen uitroeiden die ze als ‘overbodig’ beschouwden
Légende Bij benadering lieten 5.500 mensen er het leven, onder wie vanaf 1943 550 kinderen
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-8.jpg
Fichier image/jpeg, 541k
Titre Na dienst te hebben gedaan als doorgangskamp werd deze instelling vanaf augustus 1941 gebruikt als executiecentrum, als onderdeel van de gedecentraliseerde peritocide
Légende De patiënten stierven er aan ondervoeding, verwaarlozing of een overdosis medicijnen
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-9.jpg
Fichier image/jpeg, 544k
Titre Monument ter ere van de slachtoffers van de naziperitocide
Légende In 2007 werden het gebouw en de begraafplaats onder de controle van de lokale autoriteiten geplaatst. Dit relatief recente monument verbeeldt de solidariteit onder de slachtoffers
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-10.jpg
Fichier image/jpeg, 1,1M
Titre De nazi’s namen het Heilanstalt van Dösen in gebruik nadat de kliniek van Leipzig zwaar beschadigd werd door bombardementen
Légende 551 kinderen werden vervolgens overgebracht naar Großschweidnitz
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-11.jpg
Fichier image/jpeg, 580k
Titre Dit imposante complex deed een beroep op verscheidene doorgangskampen om de patiënten die geëlimineerd moesten worden naar het T4-vernietigingscentrum Pirna-Sonnenstein over te brengen
Légende Onder de “Zwischenanstalten” bevonden zich ook: Sternburg, Waldheim (bestemming van de eerste grote deportatie, op 15 mei 1940), Hubertusberg, Zschadraß en Arnsdorf
Crédits © Johan Puttemans/Stichting Auschwitz
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/10870/img-12.jpg
Fichier image/jpeg, 819k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Johan Puttemans, « Zwischenanstalten de voorkamers van de gecentraliseerde naziperitocide »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 134 | 2022, 40-47.

Référence électronique

Johan Puttemans, « Zwischenanstalten de voorkamers van de gecentraliseerde naziperitocide »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 134 | 2022, mis en ligne le 10 avril 2023, consulté le 17 juin 2025. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/10870 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.10870

Haut de page

Auteur

Johan Puttemans

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search