• 1 Goeschel, Christian, Suicide in Nazi Germany, Oxford: Oxford University Press, 2015 (1^e editie 2009 (...)
• 2 Beevor, Antony, Berlijn. De ondergang 1945, Amsterdam: Uitgeverij Olympus, 2006, 529 p. (hier p. 21 (...)
• 3 Andreas-Friedrich, Ruth, Ik woonde in Berlijn. De dagboeken van een Duitse verzetsvrouw, Amsterdam: (...)
• 4 Pomsel, Brunhilde en Hansen, Thore D., Een Duits leven. Het confronterende verhaal van de secretare (...)
• 5 Kästner, Erich, Nota bene ’45. Een dagboek, Amsterdam en Antwerpen: Atlas Uitgeverij, 2008 (1e Duit (...)
• 6 Huber, Florian, Promise me you’ll shoot yourself. The downfall of ordinary Germans in 1945, Londen: (...)

1In april 1945 werd Duitsland geteisterd door een ware zelfmoordepidemie. Daar waar het aantal zelfdodingen in Berlijn in januari van dat jaar niet meer dan honderdvijftig bedroeg, waren dat er in april 1945 ongeveer 4000, om vervolgens gestaag terug af te nemen tot 950 (mei), 350 (juni) en 330 (juli).1 Zo veel wanhopige mensen trokken zich terug in de openbare toiletten om zich van het leven te beroven, dat het stadsbestuur zich genoodzaakt zag de sanitaire voorzieningen voor het publiek te sluiten.2 De Duitse journaliste Ruth Andreas-Friedrich haalde in haar dagboek het verhaal aan van een vader die zijn meermaals verkrachte dochter een stuk touw in de handen duwde, met de woorden ‘Eer verloren, alles verloren’. “Gehoorzaam [ging] ze weg en [hing] zich op aan het dichtstbijzijnde vensterkruis.” Een schooljuffrouw maande haar meisjespupillen aan de dood te verkiezen boven ontering door Russische soldaten. “Meer dan de helft van de leerlingen [trok] de consequenties en [verdronk] zich.”3 De epidemie sloeg wild om zich heen. Goebbels’ secretaresse, Brunhilde Pomsel, wist nog hoe één van Goebbels’ adviseurs, dr. Herbert Collatz, haar in die tijd op zijn motorfiets meenam naar Potsdam, waar haar ouders en zijn vrouw en dochter verbleven. Op het afgesproken ogenblik kwam hij haar echter niet ophalen. “Later vertelde iemand me wat er met dr. Collatz was gebeurd,” getuigde ze, meer dan zeventig jaar later. “Hij is naar zijn vrouw gereden. Ze hadden een dochtertje van een jaar of tien, een gehandicapt meisje. De ouders waren dol op haar. Ze was hun enige kind. Hij is erheen gereden, heeft beiden meegenomen naar de Wannsee en heeft hen daar doodgeschoten. En ook zichzelf.”4 Erich Kästner, op de vlucht voor het oorlogsgeweld, noteerde begin mei in zijn dagboek: “De directrice van de kweekschool (…) heeft haar vlag niet vervangen, maar werd vanochtend dood aangetroffen in Hippach, op de heuvel naast de kapel. Naast haar lagen de lijken van haar moeder, haar vriendin, een kind en een leraar en er lag een tweede leraar, die alleen gewond was en met een hoofdverband is afgevoerd. Zes schoten en vijf doden, onder wie een kind. Een laatste bloedige daad, met zelfmoord en moord met wederzijds goedvinden. Een afschuwelijk einde van afschuwelijke opvoeders. De pastoor heeft gelast ze buiten de kerkhofmuren te begraven.”5 Eind april, begin mei 1945 beroofden 700 à 1.000 Duitsers zich van het leven in het Noord-Duitse Demmin, een stadje met 15.000 inwoners; 600 burgers deden dat in dezelfde periode in Lauenberg; in Schönlanke en Friedland waren het er wellicht telkens 500, in Neustrelitz meer dan 300, en in Occalitz, Pommeren, waar destijds een paar honderd mensen woonden, gingen volgens onvolledige cijfers zeker 62  mensen vrijwillig hun dood tegemoet.6

• 7 Wildt, Michael, Generation des Unbedingten. Das Führungskorps des Reichssicherheitshauptamtes, Hamb (...)
• 8 Goeschel, op. cit., 152.
• 9 Patin, Nicolas, Krüger. Un bourreau ordinaire, Parijs: Fayard, 2017, 300 p. (hier p. 207).
• 10 Mitcham, Samuel W., Defenders of fortress Europe. The untold story of the German officers during th (...)
• 11 Hilberg, Raul, De vernietiging van de Europese joden, III, Hilversum: Verbum Uitgeverij, 2008, p. 1 (...)
• 12 Wittman, Robert K. en Kinney, David, Dagboek van de duivel. De jacht op de verloren gewaande papier (...)
• 13 Earl, Hilary. The Nuremberg SS-Einsatzgruppen trial, 1945-1948. Atrocity, law and history. Cambridg (...)
• 14 Informatie op het Lofoten Krigsminnemuseum in Svolvaer, Noorwegen, zie: https://www.lofotenkrigmus. (...)

2Niet enkel Duitse burgers stapten in de laatste dagen van de oorlog massaal uit het leven, ook heel wat NS-partijbonzen deden dat – uit schrik voor het opmarcherende Rode Leger, om aan straf of vergelding te ontkomen, of als een ultiem symbool van zelfbeschikking. Vijf procent van de leiders van het Reichssicherheitshauptamt (elf, op een groep van 221) stapten uit het leven. De jurist en econoom Walter Kubitzky, 54 jaar, een veteraan van de Eerste Wereldoorlog en het hoofd van Referat IV E 5 (Abwehr Ost), was één van hen – hij maakte op 26 april 1945 met een vuurwapen een einde aan zijn leven.7 Acht van de 41 Reichsleiter, één op elke tien generaals van de Duitse land-, lucht- en zeestrijdkrachten, en 7 van de 47 Höhere SS- und Polizeiführer pleegden zelfmoord.8 Tot die laatste groep behoorde Friedrich-Wilhelm Krüger, de HSSPF van het Poolse Generalgouvernement. Nadat de politie-eenheid waar hij het commando over voerde in april 1945 door de Amerikanen was overmeesterd en hij naar kamp Guntershausen was overgebracht, stapte hij op 10 mei 1945 uit het leven. Twaalf dagen later volgde zijn broer Walter hem in de dood.9 De methoden om zich van het leven te beroven waren erg divers: veldmaarschalk Walter Model schoot zich op 21 april 1945 in de omgeving van Duisburg een kogel door het hoofd, nadat zijn Legergroep in het Ruhrgebied door geallieerde legers omsingeld was;10 Leonardo Conti verhing zich enkele maanden later in zijn cel in Neurenberg;11 medio april 1945 overhandigde Kurt von Behr de Amerikaanse inlichtingendiensten een stapel vertrouwelijke nazidocumenten, die hij tot dan achter een valse muur in zijn kasteel had verborgen, en dronk vervolgens, samen met zijn echtgenote, een met cyanide vergiftigd glas champagne (botteljaar 1918, voor veel nazi’s het jaar van de Grote Catastrofe);12 Woldemar Klingelhöfer, lid van Einsatzkommando 7b, prutste in zijn cel in Neurenberg tevergeefs zijn slagader open met een scherpe veiligheidsspel (het object bevindt zich vandaag in de National Archives in Washington, vastgehecht aan het medisch verslag), maar faalde waar zijn collega van Einsatzkommando 12, Emil Hausmann, slaagde;13 en Reichskommissar Josef Terboven beëindigde zijn leven door een grote hoeveelheid springstof tot ontploffing te brengen in de bunker van zijn hoofdkwartier in Skaugum.14

• 15 Voor Backe, UNWCC, rapport 21 april 1947, p. 3, zie: https://www.legal-tools.org/doc/0556af/pdf/; K (...)
• 16 Turner, Barry, Karl Dönitz. De laatste dagen van het Derde Rijk, Uithoorn: Karakters Uitgevers B.V. (...)
• 17 Sachslehner, Johannes, Zwei Millionen ham’ma erledigt. Odilo Globocnik. Hitlers Manager des Todes, (...)
• 18 Wachsmann, Nikolaus. KL. Een geschiedenis van de naziconcentratiekampen. Amsterdam en Antwerpen: De (...)
• 19 Wildt, op. cit., p. 737.
• 20 Kempka, Erich, I was Hitler’s chauffeur. The memoirs of Erich Kempka, South Yorkshire: Frontline Bo (...)
• 21 Bartlett, Karen. Architects of death. The family who engineered the holocaust. Londen: Biteback Pub (...)

3Hoewel kwantificeerbare gegevens moeilijk te achterhalen zijn, maakten heel wat NS-prominenten een einde aan hun leven met behulp van gif. Van de 26 nationaalsocialistische leiders die in de tweede helft van april 1945 nog deel uitmaakten van Hitlers kabinet, pleegden er acht (32,5 %) zelfmoord: Adolf Hitler, Heinrich Himmler, Otto Thierack, Herbert Backe, Joseph Goebbels, Hermann Göring, Martin Bormann en Bernhard Rust. Minstens zes van hen maakten daarbij ook gebruik van gif (enkel Herbert Backe verhing zich in zijn cel, Bernhard Rust schoot zich op de dag van de capitulatie een kogel door het hoofd).15 Max de Crinis bracht zijn familie om met potassiumcyanide en nam vervolgens een dosis van hetzelfde gif in. Viceadmiraal Hans-Georg von der Friedeburg werd in mei 1945 in Plön gearresteerd. Hij slaagde erin zich in de badkamer op te sluiten en gif in te nemen. Bewakers die in allerijl de deur openbraken zagen nog net hoe hij achterover in een badkuip viel; zijn stoffelijke overschotten werden op een sofa opgebaard, onder een portret van zijn onmiddellijke superieur, president Karl Dönitz.16 De SS- und Polizeiführer (SSPF) van Lublin, Odilo Globocnik, hield zich eind mei 1945 schuil in Paternion, in het Oostenrijkse Karinthië, toen één van zijn voormalige kameraden, Siegfried Kummerer, zijn Britse bewakers vrijwillig een tip gaf: ze konden Globocnik vinden op een boogscheut van hun hoofdkwartier, in een hut op de Mösslacher Alm. De volgende ochtend, omstreeks 5.10u, overmeesterde een arrestatieteam de bewoners van het pand; de arrestanten werden weggevoerd, één van hen – Globocnik – weigerde het aangeboden ontbijt. Toen een bewaker hem met een list ontmaskerde, beet hij de cyanidecapsule stuk die hij onder zijn tong had verborgen en stierf ogenblikkelijk.17 De Inspektor der Konzentrationslager, Richard Glücks, was nog een schim van zichzelf, toen hij zich in de lente van 1945 als zware gebruiker van medicijnen en alcohol liet opnemen in het ziekenhuis van Flensburg. Hij maakte er op 10 mei 1945 met behulp van cyaankali een einde aan zijn leven.18 De voormalige assistent van Ernst Kaltenbrunner, Heinrich Werth, nam op 27 juli 1945 gif in, in een ziekenboeg in Schleswig, en overleed.19 Robert Ritter von Greim was op 25 april 1945 in de Führerbunker door Hitler tot opvolger van Hermann Göring aangesteld; de volgende dag gaf Hitler twee gifampullen aan zijn chauffeur, Erich Kempka – één voor hemzelf, en één voor Von Greim, voor een moment naar keuze. Een maand later maakte Von Greim gebruik van de ampul, nadat hij in Salzburg door de Amerikanen was gearresteerd.20 Ludwig Topf, de ovenbouwer uit Erfurt die Buchenwald, Dachau en Auschwitz van crematoria had voorzien, schreef eind mei 1945: “Ik was altijd fatsoenlijk – het absolute tegendeel van een nazi – de hele wereld weet dat (…). Ik ben zo eenzaam dat ik zelfs niemand om vergeving hoef te vragen voor mijn zelfmoord.” Kort daarna nam hij een dosis potassiumcyanide in en overleed. Topf was 42.21

• 22 Junge, Traudl, Tot het laatste uur. Het intrigerende levensverhaal van Hitlers secretaresse, Baarn: (...)
• 23 Mayo, Jonathan en Craigie, Emma, Hitler’s last day. Minute by minute, Londen: Short Books, 2016, 33 (...)
• 24 Von Below, Nicolaus, At Hitler’s side. The memoirs of Hitler’s Luftwaffe adjutant 1937-1945, Londen (...)
• 25 Longerich, Peter, Goebbels. Biographie, München: Siedler, 910 p. (hier p. 9‑12); voor het getuigeni (...)

4Gifcapsules leken in de laatste weken en maanden van het Derde Rijk overvloedig aanwezig. In de Führerbunker circuleerden er in de weken voor Hitlers zelfmoord tientallen: Hitler had er zeker tien gekregen van Reichsführer SS Heinrich Himmler (het tijdstip van de overdracht is niet meer te achterhalen). Eén ervan werd wellicht door dr. Haase gebruikt om Hitlers herdershond te vergiftigen, twee werden door Hitler aan Kempka en Greim overhandigd, één aan Hanna Reitsch, met de boodschap dat ‘ieder van ons zo’n ampul met gif [heeft]’, en telkens één aan Traudl Junge en Gerda Christian. Diezelfde dag (25 april) zwaaide Eva Braun triomfantelijk met een fiool cyaankali in een messing houder, die ze in de zak van haar jurk bewaarde. Walter Hewel had er één op zak (hij pleegde zelfmoord op 2 mei 1945).22 Martin Bormann en dokter Ludwig Stumpfegger ook – Rochus Misch, die zelf geen gif op zich droeg, achtte het waarschijnlijk dat die laatste cyanidecapsules in de bunker uitdeelde.23 Luchtmachtadjudant Nicolaus von Below kreeg er één van Hitler op 27 april 1945.24 Joseph en Magda Goebbels gebruikten er één voor zichzelf, en één voor elk van hun zes kinderen – waarschijnlijk werden ze door tandarts Helmut Kunz met morfine in slaap gewiegd, waarna Magda Goebbels de capsules in hun mond brak (later trok Kunz zijn getuigenis in en schoof de schuld in de schoenen van dr. Stumpfegger).25

• 26 Goeschel, op. cit., 158.
• 27 Huber, op. cit., 77.
• 28 Citaat ontleend aan Huber, op. cit., 83.
• 29 Fest, Joachim, Hitlers laatste dagen. Het einde van het Derde Rijk, Berlijn, Alexander Fest Verlag: (...)

5Het fenomeen bleef echter niet beperkt tot Hitlers entourage in de bunker. “In de maanden rond het einde van de oorlog was het gebruikelijk om gif bij zich te dragen,” schreef historicus Christian Goeschel, die een grondige analyse maakte van de vele zelfmoorden die zich in de twaalfjarige geschiedenis van het Derde Rijk voordeden.26 De predikant van de Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche werd er bijna wanhopig van: “Ik krijg regelmatig bezoek van parochianen die me toevertrouwen dat ze zich ampullen cyanide hebben aangeschaft,” vertelde hij aan de Deense journalist Jacob Kronika. “Ze zien geen uitweg meer.”27 De Duitse chirurg en verzetsman Hans von Lehndorff, die sinds 1945 een dagboek bijhield, noteerde: “Waar je dezer dagen ook heengaat, mensen spreken over cyanide, dat in alle gewenste hoeveelheden beschikbaar lijkt. De vraag of men er zijn toevlucht toe moet nemen, staat zelfs niet ter discussie. Alleen de benodigde hoeveelheid wordt besproken.”28 Hitlerbiograaf Joachim Fest schetste het dilemma van een Duitse arts, die naast zichzelf ook zijn vrouw en twee kinderen om het leven wilde brengen, maar tot zijn teleurstelling merkte dat hij nog maar over twee capsules met gif beschikte, “zodat hij zijn nog kleine, zich wanhopig verzettende kinderen een voor een in de badkuip verdronk, voor hij zichzelf en zijn vrouw met een injectie om het leven bracht.”29

• 30 Lebert, S. en Lebert, N., My father’s keeper. Children of nazi leaders – an intimate history of dam (...)
• 31 Kommandant in Auschwitz. Autobiographische Aufzeichnungen des Rudolf Höss, Martin Broszat, ed. Münc (...)
• 32 Idem, p. 224; zie ook: Harding, Thomas, Hanns and Rudolf. The German Jew and the hunt for the Komma (...)
• 33 Kemp, Anthony. The secret hunters. Londen: Michael O’Mara Books unlimited, 1986, 128 p. (hier p. 81 (...)
• 34 “Suicide ampoule, liquid compound, cyanide and container, https://www.iwm.org.uk/collections/item/o (...)
• 35 Neurenberggesprekken. Nazi’s en hun psychiater Leon Goldensohn, Robert Gellately, ed. Amsterdam: Me (...)
• 36 Andrus, Burton C., Les prisonniers de Nuremberg, Parijs: Editions France-Empire, 1969, 282 p. (hier (...)
• 37 Heydecker, J. en Leeb, J., Opmars naar de galg. Het proces van Neurenberg, Amsterdam: Sijthoff, 198 (...)

6Heel wat NS-kopstukken hadden gif bij zich, maar stelden het gebruik ervan zo lang mogelijk uit. Op 4 mei 1945 werd de echtgenote van Reichsjugendführer Baldur von Schirach, Henriëtte, in de nabijheid van het Oostenrijkse Kufstein door Amerikaanse troepen ingerekend. Ze droeg de laatste brief van haar echtgenoot bij zich op zak, en meerdere gifcapsules (mogelijks vijf, voor zichzelf en haar vier kinderen), keurig verpakt in lichtblauwe watten. Samen met haar kroost voelde ze zich gelukkig, en ze was vastbesloten de ampullen met potassiumcyanide niet in te nemen.30 Rudolf Höss, de gewezen kampcommandant van Auschwitz-Birkenau, leefde na de capitulatie onder een aangenomen naam (Franz Lang) op een boerderij in Gottrupel, op een boogscheut van de Deens-Duitse grens. Tot begin mei 1945 had hij gifcapsules bij voor zichzelf, zijn echtgenote Hedwig Hensel, en hun vijf kinderen (2 zonen en drie dochters, van 2 tot 15 jaar oud). “We wilden gif nemen,” schreef hij in de memoires die hij in de maanden voor zijn executie op het kampterrein van Auschwitz neerpende. “Ik had het mijn vrouw bezorgd, zodat zij en de kinderen bij een onverwacht initiatief van de Russen niet levend in hun handen zouden vallen. Maar omwille van de kinderen deden we het niet. Omwille van hen wilden we al wat op ons afkwam op ons nemen. We hadden het moeten doen. Ik heb het mij later telkens opnieuw beklaagd.”31 Ook nadien had hij steeds een gifcapsule bij zich, met de bedoeling ze te gebruiken als het er op aan kwam. Zijn arrestatie, in maart 1946, verliep echter zo vlot dat hij geen kans zag de ampul stuk te bijten. Nog voor zijn identiteit vastgesteld kon worden (op basis van persoonlijke gegevens aan de binnenzijde van zijn trouwring), had een arts zijn gebit al gecontroleerd en het vrij van gif verklaard.32 Een maand later slaagden twee Britse kapiteins er in om de onopvallende Ludwig Gniss, die zich als hovenier in de omgeving van Verden (bij Bremen) ophield, te ontmaskeren als Oswald Pohl, het hoofd van het Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt (WVHA) en één van de organisatoren van de Holocaust. Om te verhinderen dat Pohl zelfmoord zou plegen, benaderden de twee officieren de nietsvermoedende NS-functionaris en beschuldigden hem van een ordinaire fietsdiefstal. Gebruik makend van de verwarring die daarop ontstond wierpen ze zich op de verdachte, waarna ze hem onmiddellijk arresteerden en fouilleerden. In zijn kledij troffen ze twee gifcapsules aan.33 Mogelijks maakt één van de beide capsules, in een metalen kogelhuls van 7,92 mm hoog (en de aanduiding Z1939XI op de onderzijde gegraveerd) op dit ogenblik deel uit van de collectie van het Imperial War Museum (objectnummer IWMEPH2517).34 Ook voormalig minister van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop kreeg geen kans om zijn leven met een gifcapsule te beëindigen. De voortvluchtige werd in juni 1945 verraden door de zoon van een wijnhandelaar in Hamburg, bij wie hij – verscholen achter een zonnebril en onder een aangenomen naam – een toevluchtsoord had gezocht, en de volgende nacht door de Britten, op de vijfde verdieping van een flatgebouw in het stadscentrum, gearresteerd. “Ik was vast van plan zelfmoord te plegen toen ik gevangen werd genomen,” bekende hij later tegenover de gevangenispsychiater in Neurenberg. “Ik had vergif. Ik schreef de Britten begin mei na de capitulatie een brief waarin ik naar iets van vredesvoorwaarden streefde. Maar de Britse politie had me al gearresteerd voor ik de brief op de post had kunnen doen. Ik overhandigde hun de brief. Ze fouilleerden me en ik gaf ze het vergif.”35 Colonel Burton Andrus, die Ribbentrop in de gevangenis van Neurenberg ontving, was op de hoogte van het risico en fouilleerde zijn gevangene nogmaals, maar trof geen capsules meer aan.36 Het gif werd volgens historicus J. Heydecker niet overhandigd, maar aangetroffen ‘op een niet nader aan te duiden plaats’.37

• 38 Tregenza, Michael, Aktion T4. Le secret d’Etat des nazis : l’extermination des handicapés physiques (...)
• 39 Von Lang, Jochen, The secretary. Martin Bormann. The man who manipulated Hitler, New York: Random H (...)
• 40 Wachsmann, op. cit., 817.
• 41 Goeschel, op. cit., 158.
• 42 Sereny, Gita, Albert Speer. Verstrikt in de waarheid. Leuven: Uitgeverij Van Halewyck, 1995, 918 p. (...)

7Waar het gif werd geproduceerd en hoe het bij de gebruiker terecht kwam, is moeilijk te bepalen. Auteurs lijken er over te twijfelen of de productie uit een officieel gecentraliseerd, een officieel gedecentraliseerd of een lokaal, persoonlijk initiatief voortvloeide. Dr. Albert Widmann, een chemicus en toxicoloog in dienst van het Kriminaltechnisches Institut (KTI) in Berlijn, had in de vroege oorlogsjaren het gif geleverd voor de ‘Kindereuthanasie’ en met het oog op de zich ontwikkelende moord op lichamelijk en mentaal gehandicapten experimenten op ratten uitgevoerd om de saturatie van koolstofmonoxide in het bloed te meten. Volgens Michael Tregenza liet hij in 1945 de gifcapsules aanmaken waarmee NS-functionarissen zichzelf van het leven beroofden.38 Widmann verklaarde in een brief (15 februari 1973) dat SS-Gruppenführer Arthur Nebe in 1943 of 1944, op vraag van de Reichskanzlei, 950 capsules liet produceren die bestemd waren voor NS-prominenten; Widmann zou ze zélf aan een koerier van de kanselarij hebben bezorgd, die ze verder onder de gegadigden verdeelde. In een klein gebouw van het Reichskriminalpolizeiamt in het concentratiekamp Sachsenhausen werden drie- à vierduizend ampullen met waterstofcyanidezuur gevuld en in een bijbehorende houder gestopt, gemodelleerd op kogelhulzen; een duizendtal ervan waren voor de Reichskanzlei bestemd.39 Voor de productie van de gifcapsules met cyaankali zou een dodelijk experiment met gevangenen in het concentratiekamp zijn uitgevoerd.40 De Britse geschiedvorser Christian Goeschel meende daarentegen dat de capsules niet door de kanselarij werden verdeeld, maar door de lokale gezondheidsdiensten (hij vermeldt echter niet waar hij die informatie vandaan haalde).41 Albert Speers secretaresse en persoonlijke vriendin Annemarie Kempf herinnerde zich dat op 12 april 1945 cyanidepillen werden aangeboden aan de bezoekers van het laatste concert van de Berliner Philharmoniker. “We hebben nooit ontdekt wie dat georganiseerd heeft,” vertelde ze tijdens een interview met de Brits-Hongaarse historica Gita Sereny, “maar het moet iemand van de partij geweest zijn” (alvast volgens de Nederlandse vertaling; de – meer betrouwbare – Engelse editie heeft het niet over ‘iemand van de partij’, maar over ‘de partij’ als geheel).42 Of het initiatief nu werd genomen door de kanselarij , door het KTI, of door de nazipartij, waarschijnlijk bestonden daarnaast ook privé-initiatieven van chemici en apotheken – Ludwig Topf zou de dosis potassiumcyanide waarmee hij zich van het leven beroofde hebben aangekocht bij een farmacie aan de Domplatz in Erfurt, wellicht de ‘Grüne Apothek’, op een boogscheut van de Erfurter Dom.

• 43 Longerich, Peter, Heinrich Himmler. Biographie, München: Siedler Verlag, 2008, 1035 p. (hier pp. 7‑ (...)

8In tegenstelling tot het wijdverbreide verhaal dat talloze NS-bonzen een gifcapsule in een holle tand verborgen hielden om ze in tijden van nood te kunnen stukbijten, zijn daarover zeer weinig betrouwbare gegevens terug te vinden in de wetenschappelijke literatuur. Reichsführer-SS Heinrich Himmler schoor in mei 1945 zijn snor af, bond een ooglapje voor, en gaf zich uit voor een laaggeplaatst lid van de Duitse gendarmerie (Feldwebel) onder de naam Heinrich Hitzinger. Verdachte identiteitspapieren leidden tot zijn arrestatie, een fouillering en de vondst van een cyanidecapsule mét huls in zijn kledij, naast een fiool waaruit de glazen capsule was verwijderd. Een eerste lijfonderzoek leverde geen resultaat op; bij een tweede onderzoek, waarbij ook de mondholte werd nagekeken, beet Himmler op de blauwe punt van een glazen object dat legerarts kapitein Wells in een kies had opgemerkt. Het gif deed meteen zijn werk. Herhaalde pogingen tot reanimatie (door het hoofd onder te dompelen in koud water en het leegpompen van de maag) bleken vruchteloos; Himmler stierf op 23 mei 1945, na een doodstrijd van ongeveer 15 minuten, om 23.14u. Het is één van de uiterst zeldzame voorbeelden van een NS-kopstuk die een gifcapsule in een tand verborgen hield.43

• 44 Görtemaker, Heike, Eva Braun. Leven met Hitler, Amsterdam: Uitgeverij Cossee, 2010, 415 p. (citaat (...)
• 45 Charlier, Philippe et Alliot, David, Autopsie des morts célèbres, Parijs: Editions Tallandier, 2019 (...)
• 46 Lebert en Lebert, op. cit., p. 39; Wildt, op. cit., 737; Longerich, op. cit., p. 7 en 779 (voetnote (...)
• 47 Bartlett, op. cit., 183; Huber, op. cit., p. 59 en 87.

9Verwarring bestaat ook over de inhoud van de gifcapsules. De ampullen die Hitler aan zijn secretaresses uitdeelde, zouden volgens Eva Braunbiografe Heike Görtemaker geen cyaankali hebben bevat, maar blauwzuur, “een heldere vloeistof die binnen een paar seconden tot de dood leidt en in de kleren en vertrekken een bittere amandelachtige geur achterliet”.44 Recent toxicologisch onderzoek van gebitsfragmenten die aan Hitler worden toegeschreven en zich in een archief in Moskou bevinden kon geen aanwezigheid van arsenicum, chroom of cyanide aantonen; wel merkten de onderzoekers een blauwachtige aanslag op het tandglazuur op.45 Stephan en Norbert Lebert meenden dat Himmlers gifcapsule met potassiumcyanide was gevuld, Peter Longerich concludeerde (zich baserend op een brief van kapitein Selvester, de dienstdoende officier van het 31^e Burgerlijke Ondervragingskamp bij Lüneburg) dat het om cyaankali ging.46 Het gif dat Ludwig Topf innam was potassiumcyanide, dat van Heinrich Werth wellicht cyaankali, maar anderen maakten gebruik van Pruisisch zuur, Veronal of Quadronox.47

• 48 Greene, Stanley en Pohanish, Richard, eds. Sittig’s handbook of pesticides and agricultural chemica (...)
• 49 Patentschrift 438818 van het Reichspatentamt, 20 juni 1922, voor de Deutsche Gesellschaft für Schäd (...)
• 50 “Treaty of Peace with Germany (Treaty of Versailles),” ondertekend 28 juni 1919, zie: https://www.c (...)

12De stof kende een aantal interessante toepassingen.48 Ze bleek een meer dan degelijk ontsmettingsmiddel en werd in de jaren 1880 gebruikt als pesticide. Toch waren er enkele gebreken die overwonnen moesten worden om het veilig te kunnen gebruiken. Zo was het van belang dat het product niet ter plekke gesynthetiseerd werd; bovendien was het noodzakelijk dat het transport ervan veilig kon verlopen. In 1920 patenteerde Degesch (Deutsche Gesellschaft für Schädlingsbekämpfung), een dochteronderneming van Degussa (Deutsche Gold- und Silber Scheideanstalt), het eerste preparaat dat onder meer ontwikkeld was door Ferdinand Flury en Albrecht Hase (het patentschrift geeft Walter Heerdt aan als uitvinder).49 Het product werd later bekend als ‘Zyklon A’. Het was echter duur om te produceren en was verboden volgens de bepalingen van het Verdrag van Versailles (vooral artikelen 172 en 236), omdat onderdelen van het preparaat waren gebruikt als gifgassen door het Duitse leger tijdens de Eerste Wereldoorlog.50

• 51 Jekel, Otto, „Giftige wolken. Giftige gassen in de wereldoorlog en vandaag,” Neues Wiener Tagblatt, (...)

13De stof werd tijdens de Eerste Wereldoorlog (juli 1917) al uitgeprobeerd door het Franse leger. Blauwzuurgas werd aan het front ingezet als chemisch massavernietigingsmiddel. Al snel bleek het een vergissing te zijn: het blauwzuurgas verdampte te vlug uit de granaten om een dodelijk effect te hebben.51

• 52 Freund, S. “Zyklon B. An insecticide becomes a means for mass murder,” Wollheim Memorial, zie: http (...)

15De enige koper van Zyklon B was Degesch, die ook de patenthouder was. Het stelde tevens de fabrieken en de machines ter beschikking. ‘Zyklon B’ werd zowel met als zonder toevoeging van waarschuwingsstoffen vervaardigd. Het product werd geproduceerd voor het fumigeren van molens, schepen, koelhuizen en voor ontluizing. Van daaruit werd het product geleverd aan Tesch & Stabenow. Dit in Hamburg gevestigd bedrijf was vanaf 1941 verantwoordelijk voor de leveringen van het gifgas aan het concentratiekamp Auschwitz. Vanaf 1943 leverde Degesch ook rechtstreeks aan Auschwitz-Birkenau.52

• 53 Kautter, C. en Leitenberger, W. “Grootschalige productie van waterstofcyanide volgens Andrussow,” I (...)

16Ongeveer 56 ton van de 729 ton die in 1942‑44 in Duitsland werd verkocht, werd verkocht aan concentratiekampen, wat neerkomt op ongeveer 8 procent van de binnenlandse verkoop. Auschwitz ontving 23,8 ton, waarvan 6 ton werd gebruikt voor fumigatie. De rest werd gebruikt in de gaskamers of ging verloren aan bederf. Vanaf 1956 werd waterstofcyanide geproduceerd via het BMA-proces (Blauwzuur uit Methaan en Ammoniak proces) en de Andrussow methode.53

• 54 “Statement on passing of Slobodan Praljak,” ICTFY, 29 november 2017, zie: https://www.icty.org/en/p (...)
• 55 Hayes, Peter, From Cooperation to Complicity: Degussa in the Third Reich, Cambridge, New York en Me (...)

19De stof wordt nog altijd gebruikt als gif en als chemisch product. Een recent voorbeeld is de zelfdoding van Slobodan Praljak, een Bosnisch-Kroatische oud-generaal. Hij slikte in 2017 een giftige hoeveelheid in de rechtszaal van het Joegoslaviëtribunaal en overleed nog dezelfde dag.54 In de chemische industrie heeft het zijn eigenschappen als ontsmettingsmiddel niet verloren. Daarenboven wordt het ook gebruikt om goud uit ertsen te extraheren en om kunststoffen te synthetiseren.55