Hitler na Kershaw (II). Wat een kwarteeuw historisch onderzoek (1999‑2023) ons leert over de volwassen Hitler (1919‑1945)
Résumé
Hoewel Kershaws Hitlerbiografie door heel wat analisten als de definitieve biografie werd omschreven, viel het historisch onderzoek na het verschijnen van de beide delen allerminst stil. In dit overzichtsartikel geeft historicus Fabian Van Samang een stand van zaken van de Hitlerhistoriografie sinds de eeuwwende, met een bijzonder focus op Hitler als privépersoon. Een artikel over de jonge Hitler (1889-1919) van dezelfde auteur verscheen eerder in Getuigen nummer 134. Deze bijdrage begint bij de dertigjarige ex-frontsoldaat en eindigt bij het abrupte overlijden van de ‘Führer’ in de bunker onder de rijkskanselarij op 30 april 1945.
Plan
Haut de pageTexte intégral
- 1 Kershaw, Ian, Hitler. I Hoogmoed (1889-1936) en II Vergelding (1936-1945), Utrecht: Het Spectrum, 1 (...)
- 2 Voor het eerste deel, zie: Van Samang, Fabian, “Hitler na Kershaw. Wat een kwarteeuw historisch ond (...)
1Sinds de publicatie van de twee volumes van Ian Kershaws veelgeprezen Hitlerbiografie is bijna een kwart eeuw verstreken.1 Hoewel het door heel wat analisten als de definitieve biografie werd omschreven, viel het historisch onderzoek na het verschijnen van de beide delen allerminst stil. In het tweede deel van dit overzichtsartikel geven we een stand van zaken van de Hitlerhistoriografie sinds 1999?2 De focus ligt daarbij niet zozeer op Hitler als politiek of militair leider, maar op Hitler als privépersoon. Daar waar ‘Hitler – Hoogmoed’ afklokte in het jaar 1936 (toen Hitler 47 was), begint dit artikel in het midden van zijn leven en eindigt het bij zijn abrupte overlijden in de bunker onder de rijkskanselarij op 30 april 1945.
Staatsgreep, Festungshaft en intellectuele erfenis (1919‑1929)
- 3 Kershaw, Hitler, I, 253‑287.
2In de chaotische nadagen van de Eerste Wereldoorlog rees Hitlers ster in één van de vele extreemrechtse facties die Zuid-Duitsland in die tijd telde. Kershaw schetst in detail hoe Hitler in 1923 werd geïntroduceerd bij de legendarische generaal uit de Eerste Wereldoorlog, Erich Ludendorff, en de rijzige kunsthandelaar van Amerikaanse afkomst, Ernst Hanfstaengl. Vooral die laatste bracht hem in contact met de beau monde van München, die hem van de broodnodige financiële middelen voorzag. Het politiek gespannen klimaat (Frankrijk en België bezetten in januari 1923 het Ruhrgebied) versterkte de vermoedens dat extreemrechtse milities uit waren op een putsch. Een poging daartoe kwam er op 8 november 1923, toen Hitler en zijn aanhangers de politieke en militaire top van Beieren in de Bürgerbräukeller (schijnbaar) overtuigde deel te nemen aan een vaag omschreven nationale revolutie. De uitwerking ervan liep echter helemaal fout, vooral omdat kapitein Ernst Röhm naliet om de telefooncentrales te bezetten en Ludendorff de drie belangrijkste gijzelaars vrijliet, nadat die hun erewoord hadden gegeven de revolutie te zullen steunen – wat ze niet deden. De inderhaast geïmproviseerde mars die de volgende ochtend plaatsvond leidde tot 18 doden, tal van gewonden, de arrestatie van een groot aantal putschisten, een showproces in München en de Festungshaft van Hitler in de Landsberg gevangenis, waar de basistekst van het nationaalsocialisme het levenslicht zag: Mein Kampf.3
- 4 Range, Peter Ross, 1924, Het kanteljaar van Hitler, Amsterdam en Antwerpen: Uitgeverij Atlas/Contac (...)
- 5 Range, 1924, p. 44 (voetnoot 9), p. 81 (voetnoot 22), p. 327 (voetnoot 24), p. 118 (voetnoot 3) en (...)
3Kershaw baseerde zich voor zijn relaas vooral op uitgegeven bronnen (de Sämtliche Aufzeichnungen, de memoires van Lüdecke, Hanfstaengl en Von Schirach) en een resem gedegen historische studies (zoals die van Ernst Deuerlein, Otto Grischneder en Werner Maser). In 2016 beschikte Peter Ross Range voor zijn monografie over het jaar 1924 echter over heel wat meer bronnen: de archiefstukken uit het Bayerisches Hauptsstaatsarchiv die Grischneder voor zijn studies had gebruikt; de interviews met Hermann Esser, de hoofdredacteur van de Völkische Beobachter, die in het Institut für Zeitgeschichte worden bewaard; en een groot aantal knipsels uit Duitse, Amerikaanse en Franse krantenarchieven.4 Uit die documenten komt een krenterige Hitler tevoorschijn, die zijn gulle geldschieters nooit koffie of thee aanbood, een kluns die erom bekend stond zich bij het scheren in de wangen te snijden en een man met hopeloze politieke fantasieën die – in de woorden van Lossows stafchef, Otto von Berchem – door Hitlers gijzelaars ‘onmiddellijk van de hand werden gewezen’. Voor de rommel die de putschisten in de Bierhalle hadden achtergelaten kregen ze van het etablissement een gepeperde rekening gepresenteerd – Hitler moest de door hem geconsumeerde eieren, de thee en het gehaktbrood nog terugbetalen. Uit de ongepubliceerde memoires van gevangenisbewaker Franz Hemmrich blijkt dat Hitler naar de gevangenis werd gebracht in een geklede jas waarop het IJzeren Kruis prijkte; hij werd opgewacht door de gevangenisdirecteur, twee agenten en een vervaarlijk uitziende hond. Ondanks zijn neerslachtigheid had hij uitbarstingen van woede, zoals twee onuitgegeven brieven van de gevangenispsycholoog aan Werner Maser aangeven, waarbij hij het uitschreeuwde tot het schuim hem op de mond kwam.5
- 6 King, David, The trial of Adolf Hitler. The Beer Hall Putsch and the rise of Nazi Germany, Londen e (...)
- 7 Voor een overzicht, zie: Rosenbaum, Ron, Waarom Hitler? Een zoektocht naar de wortels van het kwaad (...)
4Kort na Range, in 2017, voegde de Amerikaanse historicus David King er een indringende studie over dezelfde gebeurtenissen aan toe. Op een vlooienmarkt waren inmiddels 500 verloren gewaande documenten over de betreffende periode opgedoken; de auteur vond aantekeningen van Hitlers medegevangenen in het NSDAP Hauptarchiv, ongepubliceerde memoires en dagboeken, en de nota’s van viceconsul Robert Murphy, die in Duitsland om veiligheidsredenen geklasseerd waren, maar als kopie bewaard werden in de National Archives in Washington.6 Kings studie toont aan hoe nerveus Hitler tijdens zijn poging tot staatsgreep was. Om zijn droge keel te smeren voorzag zijn lijfwacht, Ulrich Graf, hem constant van kruiken bier (ééntje ervan zou hij uit woede aan diggelen hebben gegooid); de gebruikte wapens, die in een franciscaans klooster waren opgeslagen, werden die dag door de monniken in een lange menselijke ketting uit de kelders gehaald en verdeeld; het ontbijt van de putschisten (rijst, kaas, worst en zwarte koffie) was gestolen uit een restaurant aan de overzijde van de Bierhalle. Toen de staatsgreep dreigde te mislukken zond Hitler een boodschapper naar prins Rupprecht van Beieren met een verzoek om steun; de volgende ochtend werd het vuur op de marcherende troepen geopend – sommigen zochten in allerijl hun toevlucht in woningen, waar ze zich onder bedden en in kasten verstopten, en enkelen vonden beschutting in een nabijgelegen snoepwinkel. Kershaw had de subjectieve houding van rechter Georg Neithardt (het verdonkeremanen van bewijsmateriaal, zijn nationalistische en bevooroordeelde houding) al opgemerkt. Maar Range en King toonden aan hoe Neithardt politieke symbolen en uniformen oogluikend toeliet in de rechtszaal, niet ingreep bij applaus en gejoel uit de zaal en ongeoorloofde tirades van Hitler niet verhinderde. King beschreef bovendien het voorakkoord dat Hitler en de extreemrechtse Ferenc Ulain hadden gesloten, waarin die eerste bij het welslagen van de putsch wapens zou leveren, in ruil voor Oostenrijks-Hongaarse landbouwproducten; om een tussenkomst van de grootmachten te verhinderen was Ulain vastbesloten de joodse bevolking als gijzelaars te gebruiken (p. 119; Kershaw gaat niet op die kwestie in). Nieuw aan Kings studie is de analyse van Hitlers bezoekers in de gevangenis, gebaseerd op de ‘Sprechkarten’ van de gevangenis – ongeveer 450 bezoeken door 350 personen, vooral mannen uit München en omgeving, met Helene Bechstein als belangrijkste vrouwelijke uitzondering (ze bezocht Hitler in totaal 18 uur en 25 minuten); het boek leert ons ook dat de alcohol in de gevangenis rijkelijk vloeide (Hitler kocht onder meer 30 flessen bier in juli, 48 in augustus en 60 in september 1924). Saillant detail is het medisch onderzoek dat Hitler bij aankomst bij dr. Brinsteiner onderging en dat melding maakt van ‘rechtsseitiger Kryptorchismus’, het ontbreken van de rechter testikel (p. 124), een anatomisch kenmerk dat al langer onderwerp van historisch debat is.7
De gevangenis in Landsberg am Lech, waar Hitler in 1924 Mein Kampf schreef
© Guido Radig, 9 maart 2018, wikimedia
- 8 Van Samang, Fabian, “Hindenburgs schoothondje. Hitlerbeelden in de West- en Oost-Vlaamse geschreven (...)
- 9 Vitkine, Atoine, Mein Kampf, histoire d’un livre, Parijs: Flammarion, 2013, 332 p.; Kieft, Ewoud, H (...)
- 10 Kershaw, Hitler, I, 324.
- 11 Plöckinger, Othmar, “Frühe biografische Texte zu Hitler. Zur Bewertung der autobiografischen Teile (...)
- 12 Beierl, Florian en Plöckinger, Othmar, “Neue Dokumente zu Hitlers Buch Mein Kampf,“ Vierteljahrshef (...)
- 13 Töppel, Roman, “’Volk und Rasse.‘ Hitlers Quellen auf die Spur,“ Vierteljahrshefte für Zeitgeschich (...)
- 14 Ryback, Timothy, Hitlers privébibliotheek, Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2008, 294 p.
5Kershaw, Range en King waren het eens over de grote betekenis van de putsch, die Hitler niet enkel internationale media-aandacht gaf, maar zijn status van trommelaar wijzigde in die van nationaal leider. Een analyse van 289 artikelen in tien regionale kranten (1923-1933) bevestigt die internationale aandacht, maar geeft meteen ook aan dat de latere dictator in de vijf jaar die op de putsch volgden opnieuw helemaal uit beeld verdween.8 Net in die tijd (1925) verscheen het resultaat van de intellectuele arbeid die hij in de gevangenis van Landsberg had verricht: Mein Kampf.9 Hoewel Kershaw terecht stelt dat in het boek de basis voor de Führer-mythe werd gelegd en Hitler er zichzelf unieke eigenschappen in toedichtte,10 zegt de Britse historicus weinig over de mythevorming in het autobiografische luik. De Duitse geschiedvorser Othmar Plöckinger maakte in een artikel voor de Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte een analyse van de allereerste Hitlerbiografieën (van 1919 tot november 1923), en stelde dat het autobiografische deel van Mein Kampf vooral tot doel had om de vele pijnlijke fouten en verdichtsels in kranten en getuigenissen recht te zetten, om zo aanvallen van de linkerzijde te kunnen pareren.11 Kershaw had geen toegang tot de vijf originele handgeschreven bladen en de achttien pagina’s ontwerptekst voor Mein Kampf die in 2006 door het Münchense veilinghuis ‘Hermann Historica’ aan een Amerikaanse collectioneur werden verkocht. Een analyse van de inkt, het handschrift, het typoscript (vervaardigd met een Pica Ra 58 en een draagbare Remington Pica 6) en het papier (waarvan één blad met het watermerk ‘Römerturm Köln’) bevestigden de authenticiteit van de bladen en de tekst. De inhoudelijke analyse gaf aan hoe Hitler antisemitische denkbeelden uit de concepttekst niet in Mein Kampf opnam, het begrip ‘Lebensraum’ voor het eerst in juli 1924 integreerde, en de passages over propaganda die aanvankelijk voor één hoofdstuk waren bedoeld finaal over twee hoofdstukken spreidde.12 Het hoofdstuk over ‘Volk und Rasse’, dat toén al als het centrale deel van Mein Kampf werd beschouwd, bevatte ideeën die onder meer ontleend waren aan Hans Günther, Joseph Lanz (de term ‘arisch ras’), de Gobineau (het onderscheid tussen ‘cultuurscheppers’ en ’cultuurdragers’), Wilhelm Marr (het beeld van de ‘joodse ratten’) en Alfred Rosenberg (de joden ‘als bron van elke revolutie’ en als leiders én vernietigers van de arbeidersklasse). Inzichten van Karl May, Madison Grant en George Vacher de Lapouge werden daarentegen niet in Mein Kampf opgenomen.13 Er zijn goede argumenten om aan te nemen dat Hitlers intellectuele bagage tijdens zijn gevangenschap in Landsberg niet bijzonder groot was. Dat blijkt onder meer uit het onderzoek van de Amerikaanse historicus Timothy Ryback, die omstreeks de eeuwwende 1200 boeken uit Hitlers privécollectie doorsnuffelde, die na de Tweede Wereldoorlog via München en Frankfurt in de Library of Congress waren terechtgekomen. Hitlers belastingformulier geeft aan dat hij voor 1933 weinig geld aan boeken spendeerde. De glossen in de boeken van Paul de Lagarde, Ernst Jünger (‘Feuer und Blut’) en Carl Ludwig Schleich (‘Zur Freude’) suggereren dat hij ze grondig heeft gelezen; hij had geen exemplaar van Schopenhauer, maar ontleende het boek in 1919 en 1921 wel meermaals in de Krohn bibliotheek. De biografische schets van Schlieffens lijfarts, die in 1921 werd gemaakt door Hugo Rochs, kreeg Hitler pas in mei 1940 als geschenk van zijn huishouder Arthur Kannenberg; hij maakte er 32 aantekeningen in de marge bij. Het gros van de bij benadering 16.000 bewaarde boeken uit de Hitlercollectie bleef echter ongeopend – en dus ongelezen.14
Van München naar Berlijn: hopen (op) geld (1929‑1933)
- 15 Kershaw, Hitler, I, 417‑495; voor de Machtergreifung, zie hoofdstuk 10 (pp. 499‑562).
- 16 Straumann, Tobias, 1931. Debt, crisis, and the rise of Hitler, Oxford: Oxford University Press, 201 (...)
6Toen de beurs in Wall Street het in oktober 1929 begaf, stelt Kershaw, werd dit in nazikringen nauwelijks opgemerkt; het antisemitisme was geen centraal thema in de parlements- en presidentsverkiezingen, die elkaar in snel tempo opvolgden. Kershaws analyse spitst zich voor die periode vooral toe op interne partijtwisten en mondiale verschuivingen, maar hoe Hitlers persoonlijke demarches interageerden met gebeurtenissen op het nationale en internationale toneel, blijft in zijn studie onderbelicht.15 In 2019 verfijnde de Zwitserse historicus en socioloog Tobias Straumann ons inzicht in de economische context die de opmars van Hitler en zijn partij vereenvoudigde.16 Straumann beschrijft hoe het onrealistische Dawes plan (1924), dat de afbetaling van de Duitse oorlogsschuld van 132 miljard goudmark regelde maar Duitsland regelrecht in een economische crisis stortte, in 1930 werd vervangen door het Young plan. Dat plan stond Duitsland toe haar schulden te vereffenen tot 1988, met uitstel van betaling voor sommige onderdelen, maar eiste dat de herstelbetalingen voor alle andere schulden zouden worden ingelost. Daardoor zag Duitsland zich genoodzaakt grotere budgetten aan te leggen, de belastingen te verhogen en de staatsuitgaven te beperken. Het leidde tot een aanhoudende financiële en politieke crisis, die enkel te bedwingen viel mits toegeeflijkheid van Franse, Britse en Amerikaanse bestuurslui. Maar in plaats daarvan stootten kanselier Brüning en zijn kabinet enkel op onbegrip, revanchisme en stijfkoppigheid.
7Straumann wekt een wereld tot leven van personages die bij het brede publiek onbekend zijn gebleven – de Zwitserse bankier Felix Somary, die tijdens een lezing in Heidelberg in januari 1930 met angstwekkende precisie de sombere toekomst van Duitsland en Europa voorspelde; de onfortuinlijke Amerikaanse viceminister van Buitenlandse Zaken Joseph Cotton, bij wie op een kritiek moment in de aanslepende crisis een tumor in de ruggengraat werd aangetroffen en die kort na zijn ziekenhuisopname overleed (10 maart 1931); of de tragische, hardwerkende regeringsadviseur Hans Schäffer, die een catastrofe trachtte af te wenden, maar ze door keuzes die hij onvermijdelijk achtte net dichterbij bracht. Die karakterschetsen zijn relatief nieuw – 97 van de 136 door Straumann vermelde historische personages komen in het eerste deel van Ian Kershaws Hitlerbiografie niet aan bod. De auteur benadrukt hoe een gebrek aan internationale empathie en inschikkelijkheid Hitler en de nazipartij in de kaart speelden. Nu en dan werden de gebeurtenissen door het noodlot bepaald – de instorting van een brug bij Koblenz op 22 juli 1930, waarbij 35 doden vielen; een zware aardschok in het oosten en centrum van Engeland, net tijdens de penibele Duits-Britse onderhandelingen over eventuele financiële ondersteuning; en onderhoudswerken aan het Amerikaanse ambassadegebouw tijdens de besprekingen voor een Frans steunpakket in Parijs in juni 1931, waardoor het telefonische contact van de Amerikaanse bemiddelaars met Washington bemoeilijkt werd. Maar Straumann geeft ook aan hoe Hitler er klaarblijkelijk in slaagde de crises handig te manipuleren, door gerichte acties op de meest cruciale tijdstippen. Terwijl de beurzen harde klappen kregen en de regering Brüning verwoede pogingen deed de markten te kalmeren, verspreidde zich plots het gerucht dat de nationaalsocialisten een staatsgreep voorbereidden, met grote onrust tot gevolg. Toeval? Later die maand, toen gevoelige gesprekken met de banksector eventjes rust leek te brengen op de internationale markten, schokte Hitler het publiek door te stellen dat na de machtsovername door de nazi’s ‘koppen zouden rollen in het zand’. Wall Street reflecteerde meteen grote paniek en de regering zat andermaal in nauwe schoenen. En terwijl Brüning in oktober 1930 de financiële crisis het hoofd bood, paradeerde de extreemrechtse Stahlhelm in Koblenz, wat Franse investeerders en leners deed afzien van verdere financiële inspanningen. Straumann toont zo aan hoe vaardig en meedogenloos Hitler inspeelde op politieke manoeuvres, de psychologische gesteldheid van de betrokkenen en onverwachte, toevallige gebeurtenissen.
Geprezen in de Verenigde Staten, verguisd door de nazi’s: kanselier Heinrich Brüning
© Wikipedia, publiek domein
- 17 Kershaw, Hitler, I, 370 (Wachenfeld), 446 (Prinzregentenplatz), 431 (Braune Haus).
- 18 „Hitlers geld,“ in: Knopp, Guido, Geheimen van het Derde Rijk, Utrecht: Uitgeverij Omniboek, 2013, (...)
8Terwijl de economische crisis zich verdiepte, leken Hitlers persoonlijke financiën in prima gezondheid. Kershaw is echter karig met informatie over Hitlers besteedbare inkomen. Al drie jaar na zijn vrijlating uit de gevangenis besloot Hitler Haus Wachenfeld op de Obersalzberg te huren (voor 100 RM per maand), maar “niet lang daarna was hij in staat het te kopen.” De koopprijs en de herkomst van de centen laat de auteur in het ongewisse. Een jaar later verhuisde Hitler “van zijn sjofele flat in de Thierstrasse naar een luxe appartement aan de Prinzregentenplatz in de statige wijk Bogenhausen in München.” Huurprijs en financiële middelen blijven onvermeld. In juli 1930 streek Hitler de plooien met Joseph Goebbels glad door hem een privéwoning in het centrum van München aan te bieden, alsmede een ruim kantoor “in het recentelijk aangekochte ‘Braune Haus’, het hoofdkwartier van de partij in München.” Over de aankoopprijs, de hoge renovatiekosten en de herkomst van de financiële middelen rept Kershaw met geen woord.17 De Duitse journalist en documentairemaker Guido Knopp vulde in een overzichtsartikel, gebaseerd op negen studies (waarvan zes verschenen na de publicatie van Kershaws monografie), verder aan: Hitler kocht Haus Wachenfeld voor 30.000 Reichsmark, voor zijn appartement aan de Prinzregentenplatz betaalde hij maandelijks 4.147 Reichsmark en voor de renovatie van het partijgebouw in München moest hij 800.000 Reichsmark ophoesten. Inkomsten haalde hij al langer bij industriëlen, zoals Fritz Thyssen, en vanaf 1930 werd aan de deelnemers van de 34.000 verkiezingsbijeenkomsten die in het rijk werden georganiseerd 30 Pfennig toegangsgeld gevraagd. In 1931 incasseerde Hitler ruim 40.000 Reichsmark aan royalty’s voor de verkoop van Mein Kampf (en 15.000 Reichsmark voor artikelen die hij in de Völkische Beobachter publiceerde), het portretmonopolie van Heinrich Hoffmann leverde hem een gemakkelijk verdiende 10 procent op, en na de Machtergreifung kon hij zowel de jaarwedde van kanselier (29.200 RM) als die van rijkspresident (37.800 RM) opstrijken. Met de Führerspende (een ‘schenking’ van een half procent van de uitbetaalde loonkosten van grote bedrijven, die de belasting fiscaal konden inbrengen) vloeide vanaf juni 1933 700 miljoen Reichsmark naar de persoonlijke bankrekening van de Führer.18
- 19 Idem, p. 173.
- 20 De Jong, David, Nazimiljardairs. De donkere geschiedenis van de rijkste families van Duitsland, Ams (...)
- 21 Kershaw, Hitler, II, 214.
9Knopps conclusies werden inmiddels op minstens twee punten door recenter onderzoek verfijnd en bijgesteld. “Hij [Hitler] was ook niet met hun geld [dat van industriëlen] kanselier geworden,” stelde hij. “De industrie had de bestaande realiteit pas achteraf pragmatisch in haar eigen voordeel bekrachtigd.”19 Uit onderzoek van de Amerikaanse journalist David De Jong blijkt echter dat Günther Quandt (de eigenaar van Winterhall, het grootste kaliumbedrijf van Duitsland, en van de Deutsche Waffen- und Munitionsfabriken), August von Finck (een steenrijke Beierse bankier) en vier andere bedrijfsleiders Hitler in februari 1931 al 25 miljoen Reichsmark toezegden voor de bewapening van de SA. In de zomer van 1932 ontving hij van staalfabrikant Flick 30.000 Reichsmark, uit dankbaarheid voor de staatssteun die deze had gekregen voor het behoud van zijn riante villa; in februari 1933 schonken Flick, Quandt, von Finck en IG-Farben minstens een kwart miljoen Reichsmark, en in juni 1933 voegde Quandt er nog 43.000 Reichsmark aan toe (mogelijks om aan – gefingeerde – beschuldigingen van verduistering te ontkomen). Ook Richard Kaselowsky, de algemeen directeur van voedingsbedrijf Dr. Oetker en auto-ontwerper Porsche raakten, ten dele uit overtuiging, ten dele uit opportunisme, helemaal in het web van de nationaalsocialistische leiders verstrikt.20 Geen van de vijf ondernemers die Hitler in de aanloop naar en kort na de machtsovername financierden en die door De Jong onder de loep werden genomen, wordt door Kershaw vermeld (Flick wordt slechts één maal zijdelings genoemd als begunstigde van de ‘arisering’ van joodse tegoeden).21 Het heeft er dus alle schijn van dat Hitlers opmars naar de macht minstens werd vereenvoudigd door aanzienlijke geldinjecties van Duitse grootindustriëlen.
- 22 Rydell, Anders, De plunderaars. De nazi-obsessie met kunst, Amsterdam en Antwerpen: Uitgeverij Atla (...)
- 23 Petropoulos, Jonathan, The Faustian bargain. The art world in Nazi Germany, Londen: Allen Lane, 200 (...)
- 24 Edsel, Robert, De kunstbrigade. Hoe de geallieerden de Europese kunstschatten redden, Houten en Ant (...)
- 25 Lemm, Robert, Eén Rembrandt voor 25 levens. Het overlevingsverhaal van David Cohen, Soesterberg: Ui (...)
- 26 Sels, Geert, Kunst voor das Reich. Op zoek naar naziroofkusnt uit België, Tielt: Lannoo, 2022, 447 (...)
10Hoewel Knopp terecht aangeeft dat Hitler na de Anschluss ijverde voor de oprichting van een ‘Führermuseum’ in Linz, is zijn stelling dat de dictator “nauwelijks geïnteresseerd [was] in de Nederlandse school, maar wel in de kunst uit de Italiaanse renaissance” (p. 160) niet (langer) houdbaar. De Zweedse journalist Anders Rydell herkende in de 6.577 schilderijen en 954 prenten die Amerikaanse onderzoekers in 1945 in de mijnen van Altaussee aantroffen “naast meesterwerken van Michelangelo en Van Eyck (…) tal van werken van Adolf Hitlers favoriete kunstenaars, zoals Johannes Vermeer, Rembrandt van Rijn, Peter Paul Rubens, Antoine Watteau, Pieter Bruegel de Oude, Lucas Cranach de Oude en Albrecht Dürer.”22 Lang daarvoor had Jonathan Petropoulos, een autoriteit in zijn vakgebied, al aangetoond dat Hitler (naast Nederlandse kunst van een joodse handelaar in Berlijn, Arthur Goldschmidt) via Karl Haberstock twee Rembrandts had gekocht van de Franse wijnhandelaar Etienne Nicolas (een portret van Rembrandts overleden zoon Titus en een ‘Landschap met kasteel’ – ter waarde van 1,2 miljoen dollar).23 In februari 1941 werd Vermeers doek uit 1668, ‘De astronoom’, dat in 1940 uit de Rothschild-collectie was gestolen, per trein (kist H13, speciaal voor Hitler geselecteerd op het ‘Jeu de Paume’) van Parijs naar Neuschwanstein getransporteerd; ‘Hitlers favoriete schilderij,’ zoals kunsthistoricus Robert Edsel het noemde, werd in mei 1945 in de diepste spelonken van Altaussee teruggevonden.24 Begin 1943 werd een Rembrandt uit de collectie-Katz in niet helemaal opgehelderde omstandigheden aangekocht voor het museum in Linz – volgens sommige erven was het een dwangverkoop in ruil voor een uitreisvisum voor 25 Nederlandse familieleden.25 En het bleef niet bij de meesterwerken uit de West-Europese kunstgeschiedenis. In een pas verschenen, uitstekende studie naar naziroofkunst uit België merkte journalist en geschiedvorser Geert Sels op hoe Karl Haberstock Hitler vanaf 1938 werken van Rubens en Van Dyck aanbood; de Führer nam het ‘Paar aan tafel’ van Frans Francken II in ontvangst nadat het bij Göring uit de gratie was geraakt; in 1944 kocht het Führermuseum in Linz een familieportret van de 17e-eeuwse schilder Cornelis De Vos aan, dat eerder door de flamingantische arts Frans Heulens aan een tussenpersoon in Den Haag was verkocht; buitgemaakte doeken uit de Arens-collectie die werden toegeschreven aan Abraham Govaerts en Pieter Codde kwamen op het einde van de oorlog in Hitlers bezit terecht, naast onder meer een ‘Landschap met koeien’ (Lucas van Uden – aangekocht voor 5308 RM), ‘Stilleven met perziken’ (Hendrick van Streeck), ‘Neptunus en Amphitrite’ en ‘De fruitverkoopster’ (Jacob Jordaens), ‘De inzameling van het manna’ (Hendrick van Balen/Jan Brueghel de Oude) en ‘Stilleven met hond’ (van de 17e-eeuwse Antwerpse schilder Jan Fyt).26 Het beeld van Hitler als exclusief minnaar van de Italiaanse renaissance is dus wellicht wat overtrokken.
In en onder de rijkskanselarij (1933‑1945)
- 27 Kershaw, Hitler, I, 18 en 21.
- 28 Ullrich, Adolf Hitler, I, 382‑414 en 841‑851.
11In Kershaws ogen was Hitler een ‘onpersoon’, een brok machtswil zonder persoonsgebonden eigenschappen. “Hitler had geen ‘privéleven’,” merkte hij op. “Voor Hitler bestond er niets buiten het politieke milieu: hij kon niet terugvallen op een ander, dieper bestaan dat zijn publieke reflexen bepaalde (…). Hitlers hele bestaan viel samen met de rol die hij tot in de perfectie beheerste: die van Führer.” Daarom benadrukte Kershaw vooral “de politieke structuren en sociale krachten die hem niet alleen aan de macht brachten en hielden, maar deze ook zijn buitengewoon effect gaven.”27 Zeker wat de periode na januari 1933 betreft, toen Hitler zich in het hart van de politieke en militaire macht nestelde, besteedde Kershaw dus weinig aandacht aan de kanselier als privépersoon. Volker Ullrich kwam aan dit euvel tegemoet door een integraal (zij het vrij kort) hoofdstuk aan ‘de mens Hitler’ te wijden. Hij schetste het beeld van een volwassen man die niet kon niet zwemmen en nooit vreemde talen leerde spreken, een cinefiel en autoliefhebber, een man met een bijzondere voorkeur voor Lederhosen, een control freak en hypochonder zonder échte vrienden. Op een handvol archivalische bronnen na, die Ullrich vooral in het Bundesarchiv Koblenz, het Bayerische Hauptstaatsarchiv en het Institut für Zeitgeschichte terugvond, is het hoofdstuk gebaseerd op drie dozijn uitgegeven brieven, dagboeken en memoires en bevat het dus niet erg veel nieuwe informatie.28
- 29 Kershaw, Hitler, II, 299.
- 30 Carr, Jonathan, De Wagner Clan, Amsterdam: De Bezige Bij, 2009, 488 p. (citaat p. 201).
- 31 Cheyns, Bruno, Léon Degrelle. De Führer uit Bouillon. Biografie, Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag, 201 (...)
- 32 Reuth, Ralf Georg (ed.), Joseph Goebbels. Tagebücher, München: Piper Verlag, 2008, IV (12/12/1940), (...)
- 33 “L’unique lettre d’amour d’Adolf Hitler,” in: Luytens, Daniel-Charles, Hitler. Les histoires oublié (...)
12Ongeacht Kershaws structuralistische invalshoek blijft het merkwaardig hoe weinig vrouwen hij in zijn omvangrijke Hitlerbiografie opnam. In het eerste deel komen er in de index 40 op 529 eigennamen aan bod (7,56 %), in het tweede 30 op een totaal van 574 (iets meer dan 5 % ). Het gros daarvan zijn familieleden van Hitler, echtgenotes of verwanten van vooraanstaande mannen, ondersteunend en administratief personeel en een handvol publieke figuren. Kershaws studie laat dan ook weinig ruimte voor amoureuze avonturen in hoofde van de Führer. Over de vaak gesuggereerde liefdesrelatie met Winifred Wagner zegt Kershaw niets – hij vermeldt enkel Hitlers ontmoeting met de schoondochter van de beroemde componist in de late zomer van 1939.29 Wellicht terecht. In zijn rijkelijk gestoffeerde monografie The Wagner Clan (2009) opperde de Amerikaanse journalist Jonathan Carr de mogelijkheid dat Siegfried en Winifred Wagner op seksueel vlak met wederzijdse instemming hun eigen leven hadden geleid – maar hij betwijfelde sterk “de enorme geruchtenstroom” over de vermeende relatie van Hitler met de schoondochter van de componist, die naar zijn mening door een “nietige daadwerkelijke bewijslast” werd gedragen.30 Kershaw vermeldt evenmin de enigmatische ‘Christiane Kleinadel’, de dame uit Chemnitz die volgens de Belgische geschiedvorser Daniel-Charles Luytens als enige ooit een liefdesbrief van Hitler zou hebben ontvangen. Luytens is echter vaag over data en betrokkenen. Mevrouw ‘Kleinadel’ (een pseudoniem) zou op de Berghof hebben deelgenomen aan een maaltijd, in aanwezigheid van Hitler, Eva Braun, Joseph Goebbels en de Waalse Rex-leider Léon Degrelle. Aangezien de vermeende liefdesbrief dateert van juli 1942, moet de culinaire ontmoeting voor die datum hebben plaatsgevonden. Maar Degrelle ontmoette Hitler voor zover bekend slechts drie keer: op 26 september 1936 in Berlijn (te vroeg voor het bewuste diner) en op 20 februari en 20 september 1944 in de Wolfsschanze in Rastenburg (wat dan weer te laat is).31 Goebbels vermeldt Degrelle in de hele oorlogsperiode slechts twee keer in zijn dagboek: op 12 december 1940 (“Degrelle houdt zich bezig met wat intriges”) en op 22 februari 1944, tijdens een ontmoeting met de generaals van de slag bij Tscherkassy, “in het gezelschap van de Belgische rexistenleider Degrelle.”32 Voor de afgewimpelde avances van Hitler op de Berghof haalt Luytens enkel het getuigenis van ‘mevrouw Kleinadel’ aan; een vindplaats van haar memoires vermeldt hij niet; de juwelen die Hitler haar zou hebben geschonken zijn nog tijdens de oorlog verloren gegaan. Tot bewijs van het tegendeel mag men aannemen dat dit liefdesverhaal tot het rijk der fabelen behoort.33
- 34 Kershaw, Hitler, I, 457‑458.
- 35 Schroeder, Christa, Hij was mijn Führer. De memoires van Adolf Hitlers secretaresse, s.l.: Just Pub (...)
13Kershaw merkt op hoe de gevoelens van liefde van Mimi Reiter en die van Eva Braun voor Hitler onbeantwoord bleven, maar dat de kaarten wat zijn halfnicht, Angela Raubal, betreft helemaal anders lagen. “Of deze verhouding expliciet seksueel was, kan niet met zekerheid gezegd worden (…). Maar of hij nu seksueel actief was of niet, Hitlers houding jegens Geli had alle kenmerken van een sterke, in ieder geval latente seksuele afhankelijkheid.”34 Waarom hij het getuigenis van Hitlers privésecretaresse, Christa Schroeder, dat Hitler “erotiek nodig had, maar geen seks,” en dat hij “veel van dat meisje [Angela] hield, maar geen seksuele relatie met haar [had]” als speculatie wegwuift, verklaart Kershaw echter niet.35
- 36 Machtan, Lothar, The hidden Hitler, New York: Basic Books, 2001, 434 p. (citaat p. 68).
- 37 Weber, Thomas, Adolf Hitler en de Eerste Wereldoorlog. Het ware verhaal, Amsterdam: Nieuw Amsterdam (...)
- 38 Machtan, Hidden Hitler, 136.
14Kort na de publicatie van Kershaws biografie schoof de Duitse historicus Lothar Machtan een alternatieve verklaring voor Hitlers povere affectieve leven naar voor. Tot 1935 zou de Führer een actief homoseksueel geweest zijn, die fysieke contacten ambieerde of onderhield met onder meer zijn kamergenoot August Kubizek, zijn frontkameraad Ernst Schmidt en zijn medeputschist en privéchauffeur Emil Maurice. Machtan leidde de geaardheid van Hitler af uit de ‘homosociale omgeving’ waarin hij zich ophield, en heel wat historische reconstructies zijn dan ook niet meer dan suggestieve herinterpretaties van reeds gekende bronnen (zoals de memoires van August Kubizek en Kurt Lüdecke of de brieven van Ilse Hess). Enkele episodes zijn echter gebaseerd op eerder onontgonnen archiefmateriaal. Eén document werd in 1986 door het Beierse Staatsarchief (Dept. IV, HS 3231) aangekocht en is een kopie van het getuigenis dat Hans Mend (een regimentskoerier die Hitler van 1914 tot 1918 aan het front had gekend) ten aanzien van Friedrich Noerr aflegde. “We merkten op dat hij nooit naar vrouwen keek,” staat in het Mend Protocol te lezen. “We verdachten hem meteen van homoseksualiteit (…). In 1915 waren we ingekwartierd in brouwerij Le Fèbre in Fournes. We sliepen in het hooi. Hitler sliep die nacht met ‘Schmidl’, zijn mannelijke hoer. We hoorden geritsel in het hooi. Plots stak iemand zijn elektrische zaklamp aan en gromde: ‘Kijk eens naar die twee nichten.’ Zélf besteedde ik verder geen aandacht aan de kwestie.”36 Thomas Weber wees in zijn bijzonder gedegen studie over Hitlers ervaringen aan het front op de talloze fouten en tegenstrijdigheden in het Mend Protocol, en noemt de bron ‘niet geloofwaardig’ en voor een analyse van Hitlers seksualiteit ‘volkomen onbruikbaar’.37 Maar er is meer. In hetzelfde archief vond Machtan sporen van Hitlers inspanningen om de zes fardes die de Münchense politie over hem had aangelegd te laten verdwijnen. De lectuur van ongepubliceerde documenten in de nalatenschap van de Duitse diplomaat en historicus Eugen Dollmann leverde aanwijzingen over de precieze inhoud van de verdwenen dossiers op. Tijdens een bezoek aan Otto von Lossow (een vriend van Dollmanns moeder) op Kerstdag 1923, zou de Reichswehr-generaal uitvoerig uit een politiedossier dat hij in zijn lade bewaarde hebben voorgelezen. De bundel bevatte het getuigenis van minstens drie jongemannen die door een “man met een jongensachtig uiterlijk” waren opgepikt, met wie ze vervolgens de nacht hadden doorgebracht. “De naam van de man was Adolf Hitler,” verklaarde getuige Franz. “Hij droeg een vale kiel en één van zijn kenmerkende eigenschappen is een haarlok die constant over zijn voorhoofd valt”.38 Het achterhalen van iemands geaardheid aan de hand van tweedehands getuigenissen is altijd een heikele zaak; bovendien vervalt de auteur soms in ongefundeerde clichés (“homo’s zijn uitzonderlijk goede leugenaars,” p. 103) en neigt de link die hij legt tussen geaardheid en politieke realisaties meer dan eens naar complotdenken (“de weinige mensen die wisten dat hij ook homoseksueel was, moesten ofwel vermoord ofwel ernstig geïntimideerd worden,” schreef hij als verklaring voor de 150 slachtoffers van de Nacht van de Lange Messen, p. 216). Toch gaat van zijn conclusie – gezien Hitlers afstandelijke houding tegenover vrouwen, de manier waarop hij mét en over hen sprak en zijn aanhankelijkheid ten aanzien van leden van zijn overwegend mannelijke omgeving – een zekere overtuigingskracht uit.
Hitler moet (de ruïnes van) de Johannes-De-Doperkerk en de zerken in Fromelles regelmatig hebben gezien, als koerier tussen Fournes en de ‘La Biette’ bunker, op 250 meter van de kerk. Waar de brouwerij uit Mends verslag zich bevond is onbekend
© Fabian Van Samang, Fromelles, februari 2023
- 39 Kershaw, Hitler, II, 78, 571, 598, 615, 733‑734, 817‑818 en 954.
- 40 Neumann, Hans-Joachim en Eberle, Henrik, Was Hitler ill? A final diagnosis, Cambridge: Polity press (...)
- 41 Retief, François en Wessels, A., “Did Adolf Hitler have syphilis?” South African Medical Journal, 9 (...)
- 42 Ohler, Norman, Drugs in het Derde Rijk, Amsterdam: Luitingh-Sijthoff BV, 2016, 383 p.
- 43 Bhattacharyya, Kalyan, “Adolf Hitler and his Parkinsonism,” Annals of Indian Academy of Neurology, (...)
15Kershaw gaf aan dat Hitler tot diep in de jaren 1930 fysiek en mentaal “verbazingwekkend gezond was”; pas bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wisselden periodes van optimale conditie en uitputting elkaar af. Hij kende een mindere periode in augustus 1941, was “in uitstekende gezondheid” in november, leek lange tijd afgepeigerd in de lente van 1942, was weer helemaal opgepept in het najaar – tot de stress van Stalingrad hem begin 1943 te veel werd. In de oorlogsjaren nam Hitler dagelijks 28 medicijnen in, 90 verschillende soorten van 1939 tot 1945. Vanaf 1942 waren tekenen van Parkinson onmiskenbaar geworden; in 1944 en 1945 was hij – korte episodes van herstel niet in acht genomen – een wrak. Toch was Kershaw formeel: “Dat Hitler vergiftigd werd met strychnine en atropine (…), werd bedwelmd door de opiaten die hij kreeg om zijn ingewandskrampen te verlichten, of verslaafd was aan de cocaïne (…) kan buiten beschouwing gelaten worden.”39 Die conclusie werd bevestigd door een alomvattend onderzoek naar Hitlers gezondheidstoestand, dat voor het eerst in 2009 door de voormalige directeur van het Charité ziekenhuis in Berlijn, Hans-Joachim Neumann, en zijn collega-Hitlerexpert Henrik Eberle, werd gepubliceerd.40 Maar vanuit zijn medische expertise kwam Oxford hematoloog professor François Retief, in zijn speurtocht naar syfilitische symptomen bij Hitler, tot een tegengesteld besluit: “Het gebrek aan kenmerkende fysieke tekens van neurosyfilis bij opeenvolgend klinisch onderzoek doet de waarschijnlijkheidsbalans overhellen van terminale neurosyfilis naar andere oorzaken van organische hersenaandoening, zoals misbruik van amfetamine of postencefalitische schade. Bij een persoon met angstneurose kan een chronisch stresssyndroom de zaken erger gemaakt hebben.”41 In 2015 veroorzaakte de Duitse journalist Norman Ohler heel wat internationale ophef met zijn boek ‘Drugs in het Derde Rijk’. Daarin beargumenteerde hij niet enkel dat het amfetaminepreparaat Pervitin de Duitse strijdkrachten tijdens de Blitzkrieg en aan het Oostfront een beslissend voordeel opleverde, maar ook dat Hitlers besluiten tijdens de oorlogsjaren werden genomen in een waas van roesmiddelen, die hem door zijn lijfarts werden toegediend.42 Veel van Ohlers aannames zijn echter suggestief, veralgemenend en slecht onderbouwd; hij is vaag met aantallen aangekochte en toegediende doses, verwart meer dan eens propaganda met realiteit, en zijn verregaande conclusies worden vaak niet gedragen door de geciteerde bronnen. Tot bewijs van het tegendeel lijken Hitlers trillende handen dan ook beter verklaard te worden door fase twee of drie van de ziekte van Parkinson dan door aanhoudende ontwenningsverschijnselen.43
- 44 Kershaw, Hitler, II, 954.
- 45 Neumann en Eberle, Was Hitler ill, 190.
- 46 Den Hertog, Peter, Adolf Hitler ontmaskerd. Het bevel tot vernietiging van de Europese joden geanal (...)
- 47 Frances, Allen, Terug naar normaal. Inside informatie over de epidemie van psychische stoornissen, (...)
16Kershaw stelde tevens dat er geen aanwijzingen waren dat Hitler leed “aan een zware psychotische stoornis. Naar klinische maatstaven was hij zeker niet krankzinnig”.44 Neumann en Eberle kwamen tot dezelfde conclusie: “De oorlog werd niet begonnen en de joden werden niet uitgeroeid omdat Hitler ziek was, maar omdat Duitsers zijn overtuigingen deelden, hem hun Führer maakten en hem navolgden (…). [Hitler] was gezond en aansprakelijk.”45 Recent onderzoek van de Nederlandse cultuurwetenschapper Peter Den Hertog plaatst die conclusies echter in een ander daglicht. Den Hertog verzamelde 50 getuigenissen uit Hitlers entourage, uit verschillende periodes, die onafhankelijk van elkaar tot stand kwamen. Dié verklaringen toetste hij aan een aantal pathologieën, zoals die in de DSM-IV (destijds het recentste diagnostische handboek voor psychologen en psychiaters) werden omschreven. Hij concludeerde dat er sterke aanwijzingen waren dat Hitler, naast een resem andere mentale aandoeningen (zoals narcisme, sadisme en een antisociale persoonlijkheidsstoornis) leed aan paranoïde schizofrenie. Sterker nog, besloot Den Hertog, “Hitler pleegde genocide vanuit een paranoïde waan.”46 Ongetwijfeld is de begrenzing van heel wat DSM-syndromen arbitrair en betwistbaar, en meer dan eens lijken de gehanteerde definities andere doelen te dienen dan het stellen van de scherpst mogelijke medische diagnose.47 Maar Den Hertogs analyse nodigt in elk geval uit om hypothesen die psychische stoornissen als verklaringsfactor voor Hitlers handelen uitsluiten, niet zonder meer voor waar aan te nemen.
- 48 Ullrich, Volker, Adolf Hitler, II, Die Jahre des Untergangs, Frankfurt am Main: Fischer Verlag, 201 (...)
- 49 Eberle, Henrik en Uhl, Matthias (eds.), Das Buch Hitler. Geheimdossier des NKWD für Josef W. Stalin (...)
- 50 Longerich, Peter, Hitler. Biographie, München: Siedler Verlag, 2015, 1295 p. (hier p. 996).
17Kershaw beschrijft in detail Hitlers laatste dagen in de bunker – het ‘verraad’ van Himmler en de executie van Hermann Fegelein op 28 april, Hitlers huwelijk met Eva Braun, zijn in steno opgenomen testament, en de vergiftiging van zijn hond Blondi (op 29 april) en de wanhopige militaire situatie op de laatste noodlottige dag, het afscheid van het bunkerpersoneel, zijn laatste maaltijd en tenslotte het zelfgekozen einde in zijn ondergrondse werkkamer, aan de zijde van zijn echtgenote, op 30 april 1945. In één uitgebreide voetnoot (nummer 156, p. 1095‑1096), in hoofdzaak gebaseerd op de juridische procedure voor het Amtsgericht in Berchtesgaden in 1956 (waarbij de dood van Hitler en Eva Braun officieel werd vastgesteld), wijst hij het misleidende verhaal van Sovjethistorici, als zou Hitler zich met cyaankali om het leven hebben gebracht, van de hand. De verklaringen van Reichsjugendführer Arthur Axmann en piloot Hans Baur, die beweerden dat Hitler het gif met een fatale kogel had gecombineerd, bestempelt hij als uiterst ongeloofwaardig. Kershaws collega Volker Ullrich leek daar echter niet van overtuigd: “Vermoedelijk heeft ook Hitler, om helemaal zeker te zijn, een blauwzuurcapsule stuk gebeten, terwijl hij zich een kogel door het hoofd schoot.”48 In december 1949 legde de NKVD (het Volkscommissariaat voor Binnenlandse Zaken) een uitgebreid rapport van 413 uitgetypte bladen aan Stalin voor, waarin onder meer de laatste dagen van Hitler werden beschreven. Het document, dat zich momenteel in het privéarchief van de Russische president Poetin bevindt, maar waar in 1959 in opdracht van Chroestsjov een kopie van werd gemaakt, was vooral gebaseerd op de getuigenissen van Hitlers adjudant Otto Günsche en zijn kamerdienaar Heinz Linge. De twee bevonden zich sinds 1945 in Russische gevangenschap. Kershaw had geen toegang tot Akte Nr. 462a, die in 2005 voor het eerst in een Duitse vertaling verscheen. Het verslag vermeldt een schotwonde ter grootte van één Pfennig in Hitlers rechterslaap en een grote bloedvlek op het tapijt dat zich aan de voet van de sofa bevond. Eva Brauns lichaam verspreidde de geur van cyaankali, maar dat van Hitler niet. Het verslag lijkt Kershaws versie dus te bevestigen.49 Ook Peter Longerich was die mening toegedaan: “In de namiddag van 30 april 1945 schoot hij zichzelf dood op de sofa in zijn werkkamer, terwijl Eva Hitler naast hem aan een dosis gif overleed.”50
- 51 Brisard, Jean-Christophe en Parshina, Lana. De dood van Hitler. Het ware verhaal. Amsterdam: Polis (...)
- 52 De bevindingen van Charlier verschenen als “The remains of Adolf Hitler: a biomedical analysis and (...)
- 53 Dunstan, Simon en Williams, Gerrard, Adolf Hitler. De vlucht naar Argentinië, Kerkdriel: Librero, 2 (...)
18Recent historisch en biomedisch onderzoek lijken echter een nieuw licht op de zaak te werpen. In 2016 en 2017 bezochten de Franse journalist Jean-Christophe Brisard en zijn Russisch-Amerikaanse collega Lana Parshina het GARF (het Staatsarchief van de Russische Federatie), het archief van de FSB (de Veiligheidsdienst van de Russische Federatie), en het Russische Militaire Staatsarchief in Moskou.51 Via nauwelijks verder gespecificeerde “contactpersonen bij de Russische overheid” (p. 9) lukte het de onderzoekers, met medewerking van de vermaarde archeo-antropoloog Philippe Charlier, om niet enkel de aan Hitler toegeschreven schedelfragmenten microscopisch-visueel te laten analyseren (iets wat slechts een handvol buitenlandse wetenschappers sinds 1945 was gelukt), maar ook twee van textielresten en bloedsporen voorziene grenenhouten stukken van de bank waarop Hitler en zijn echtgenote zelfmoord zouden hebben gepleegd, en vooral de vier restanten van een kaakbeen, met prothesen en metalen bruggen, die mogelijk aan Hitler hadden toebehoord. De gebitsfragmenten vertoonden een manifest blauwachtige aanslag, wat op de aanwezigheid van cyanideverbindingen kan wijzen. Toestemming om monsters te nemen kregen ze niet, maar bij terugkeer merkte Charlier op het papier dat hij had gebruikt om de gebitsfragmenten te screenen minuscule resten van tandsteen op – met een lengte van 2,5 en een dikte van hooguit 1,3 millimeter. “In een reflex heeft hij ze verzameld en in een flesje opgeborgen,” beweerden de auteurs (p. 291). Het labo-onderzoek liet geen ruimte voor twijfel – een duidelijke donkerblauwe aanslag, waarvan onmogelijk kon worden aangetoond dat ze door cyanide werd veroorzaakt; geen sporen van vleesvezels (Hitler was een vegetariër); en geen sporen van de chemische elementen (antimonium, barium en lood) die men had moeten aantreffen als Hitler de loop van het vuurwapen in de mond had genomen (en op voorwaarde dat de onderzochte restanten effectief hem toebehoren).52 Het zijn bijkomende elementen die suggereren dat Hitler zich van het leven beroofde door zich een kogel door de rechterslaap te schieten, mogelijks in combinatie met het gebruik van een cyanidecapsule. In elk geval zouden de geanalyseerde stoffelijke overschotten een einde moeten maken aan de broodje-aapverhalen, die een vlucht van Hitler naar Argentinië of andere bestemmingen een zekere geloofwaardigheid proberen te geven.53
Notes
1 Kershaw, Ian, Hitler. I Hoogmoed (1889-1936) en II Vergelding (1936-1945), Utrecht: Het Spectrum, 1999 en 2000 (1e Engelse ed. 1998 en 2000), 839 en 1200 p.
2 Voor het eerste deel, zie: Van Samang, Fabian, “Hitler na Kershaw. Wat een kwarteeuw historisch onderzoek (1998-2022) ons leert over de jonge Hitler (1889-1919),” Getuigen tussen Geschiedenis en Herinnering. Internationaal Tijdschrift van de Stichting Auschwitz, 134(1), 2022, 19‑28.
3 Kershaw, Hitler, I, 253‑287.
4 Range, Peter Ross, 1924, Het kanteljaar van Hitler, Amsterdam en Antwerpen: Uitgeverij Atlas/Contact, 2016, 366 p.
5 Range, 1924, p. 44 (voetnoot 9), p. 81 (voetnoot 22), p. 327 (voetnoot 24), p. 118 (voetnoot 3) en p. 127‑128 (voetnoten 26 en 27).
6 King, David, The trial of Adolf Hitler. The Beer Hall Putsch and the rise of Nazi Germany, Londen en New York: W.W. Norton and Company, 2017, 455 p. (voor de herkomst van de bronnen, zie pp. 340‑351).
7 Voor een overzicht, zie: Rosenbaum, Ron, Waarom Hitler? Een zoektocht naar de wortels van het kwaad, Amsterdam: Prometheus, 1999, 509 p. (vooral pp. 196‑209).
8 Van Samang, Fabian, “Hindenburgs schoothondje. Hitlerbeelden in de West- en Oost-Vlaamse geschreven pers (1923-1933),” Getuigen tussen geschiedenis en herinnering. Internationaal Tijdschrift van de Stichting Auschwitz, 129, 2019, 104‑114.
9 Vitkine, Atoine, Mein Kampf, histoire d’un livre, Parijs: Flammarion, 2013, 332 p.; Kieft, Ewoud, Het verboden boek. Mein Kampf en de aantrekkingskracht van het nazisme, Amsterdam: Atlas Contact, 2017, 287 p.; Quétel, Claude, Tout sur Mein Kampf, Parijs: Perrin, 2017, 276 p.
10 Kershaw, Hitler, I, 324.
11 Plöckinger, Othmar, “Frühe biografische Texte zu Hitler. Zur Bewertung der autobiografischen Teile in ‘Mein Kampf’,” Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 58(1), 2010, 93‑114.
12 Beierl, Florian en Plöckinger, Othmar, “Neue Dokumente zu Hitlers Buch Mein Kampf,“ Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 57(2), 2009, 261‑318.
13 Töppel, Roman, “’Volk und Rasse.‘ Hitlers Quellen auf die Spur,“ Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 64(1), 2016, 1‑36.
14 Ryback, Timothy, Hitlers privébibliotheek, Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2008, 294 p.
15 Kershaw, Hitler, I, 417‑495; voor de Machtergreifung, zie hoofdstuk 10 (pp. 499‑562).
16 Straumann, Tobias, 1931. Debt, crisis, and the rise of Hitler, Oxford: Oxford University Press, 2019, 240 p.
17 Kershaw, Hitler, I, 370 (Wachenfeld), 446 (Prinzregentenplatz), 431 (Braune Haus).
18 „Hitlers geld,“ in: Knopp, Guido, Geheimen van het Derde Rijk, Utrecht: Uitgeverij Omniboek, 2013, 357 p. (hier pp. 125‑174).
19 Idem, p. 173.
20 De Jong, David, Nazimiljardairs. De donkere geschiedenis van de rijkste families van Duitsland, Amsterdam: Meulenhoff, 2022, 400 p.; voor een review, zie: Altman, Anna, “The German fortunes built on Nazi plunder,” The New Republic (online versie), 27 mei 2022, https://newrepublic.com/article/166625/german-fortunes-built-nazi-plunder
21 Kershaw, Hitler, II, 214.
22 Rydell, Anders, De plunderaars. De nazi-obsessie met kunst, Amsterdam en Antwerpen: Uitgeverij Atlas Contact, 2015, 395 p. (citaat p. 23).
23 Petropoulos, Jonathan, The Faustian bargain. The art world in Nazi Germany, Londen: Allen Lane, 2000, 395 p. (voor de Rembrandts, zie p. 88; voor Goldschmidt, zie p. 90).
24 Edsel, Robert, De kunstbrigade. Hoe de geallieerden de Europese kunstschatten redden, Houten en Antwerpen: Uitgeverij Unieboek/Het Spectrum, 2010, 535 p. (vooral p. 424); zie ook: Rydell, Plunderaars, 176.
25 Lemm, Robert, Eén Rembrandt voor 25 levens. Het overlevingsverhaal van David Cohen, Soesterberg: Uitgeverij Aspekt, 2013, 132 p.
26 Sels, Geert, Kunst voor das Reich. Op zoek naar naziroofkusnt uit België, Tielt: Lannoo, 2022, 447 p. (vooral p. 48 (Rubens en Van Dyck), 59 (Frans Francken II), 184 (De Vos), 198 (Govaerts en Codde), 202 (Van Uden), 207 (Van Streeck), 266 en 268 (Jordaens, van Balen/Jan Brueghel), 302 (Fyt)).
27 Kershaw, Hitler, I, 18 en 21.
28 Ullrich, Adolf Hitler, I, 382‑414 en 841‑851.
29 Kershaw, Hitler, II, 299.
30 Carr, Jonathan, De Wagner Clan, Amsterdam: De Bezige Bij, 2009, 488 p. (citaat p. 201).
31 Cheyns, Bruno, Léon Degrelle. De Führer uit Bouillon. Biografie, Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag, 2017, 590 p. (hier vooral pp. 228, 412 en 439).
32 Reuth, Ralf Georg (ed.), Joseph Goebbels. Tagebücher, München: Piper Verlag, 2008, IV (12/12/1940), p. 1506 en V (22/2/1944), p. 1986.
33 “L’unique lettre d’amour d’Adolf Hitler,” in: Luytens, Daniel-Charles, Hitler. Les histoires oubliées, Parijs: Editions Pixl, 2016, 250 p. (pp. 89‑93).
34 Kershaw, Hitler, I, 457‑458.
35 Schroeder, Christa, Hij was mijn Führer. De memoires van Adolf Hitlers secretaresse, s.l.: Just Publishers, 2022, 255 p. (citaat p. 145); zie ook voetnoot 225 in Kershaw, Hitler, I, p. 490.
36 Machtan, Lothar, The hidden Hitler, New York: Basic Books, 2001, 434 p. (citaat p. 68).
37 Weber, Thomas, Adolf Hitler en de Eerste Wereldoorlog. Het ware verhaal, Amsterdam: Nieuw Amsterdamse Uitgevers, 2011, 510 p. (vooral pp. 155‑157).
38 Machtan, Hidden Hitler, 136.
39 Kershaw, Hitler, II, 78, 571, 598, 615, 733‑734, 817‑818 en 954.
40 Neumann, Hans-Joachim en Eberle, Henrik, Was Hitler ill? A final diagnosis, Cambridge: Polity press: 2013, 244 p.
41 Retief, François en Wessels, A., “Did Adolf Hitler have syphilis?” South African Medical Journal, 95(10), 2005, 751‑756, zie: Did Adolf Hitler have syphilis? | Retief | South African Medical Journal (samj.org.za)
42 Ohler, Norman, Drugs in het Derde Rijk, Amsterdam: Luitingh-Sijthoff BV, 2016, 383 p.
43 Bhattacharyya, Kalyan, “Adolf Hitler and his Parkinsonism,” Annals of Indian Academy of Neurology, 18(4), 2015, 387‑390.
44 Kershaw, Hitler, II, 954.
45 Neumann en Eberle, Was Hitler ill, 190.
46 Den Hertog, Peter, Adolf Hitler ontmaskerd. Het bevel tot vernietiging van de Europese joden geanalyseerd, Soesterberg: Uitgeverij Aspekt, 2012, 252 p.
47 Frances, Allen, Terug naar normaal. Inside informatie over de epidemie van psychische stoornissen, DSM-5, Big Pharma en de medicalisering van het dagelijkse leven, Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2013, 318 p.
48 Ullrich, Volker, Adolf Hitler, II, Die Jahre des Untergangs, Frankfurt am Main: Fischer Verlag, 2018, 893 p. (p. 658 en voetnoot 132, p. 839).
49 Eberle, Henrik en Uhl, Matthias (eds.), Das Buch Hitler. Geheimdossier des NKWD für Josef W. Stalin, zusammengestellt aufgrund der Verhörprotokolle des persönlichen Adjutanten Hitlers, Otto Günsche, und des Kammerdieners Heinz Linge, Moskau 1948/1949, Bergisch Gladbach: Verlagsgruppe Lübbe GmbH, 2007, 672 p. (voor de wordingsgeschiedenis, zie p. 23‑32; voor de toestand van de lichamen van Hitler en Braun, pp. 447‑449).
50 Longerich, Peter, Hitler. Biographie, München: Siedler Verlag, 2015, 1295 p. (hier p. 996).
51 Brisard, Jean-Christophe en Parshina, Lana. De dood van Hitler. Het ware verhaal. Amsterdam: Polis en Nieuw Amsterdam, 2018, 318 p.
52 De bevindingen van Charlier verschenen als “The remains of Adolf Hitler: a biomedical analysis and definitive identification,” European Journal of Internal Medicine, 54, 2018, 10‑12, zie: https://www.researchgate.net/publication/325220862_The_remains_of_Adolf_Hitler_A_biomedical_analysis_and_definitive_identification; een gevulgariseerde versie is terug te vinden in: Charlier, Philippe en Alliot, David, Autopsie des morts célèbres. Parijs: Éditions Tallandier, 2019, 264 p. (vooral het hoofdstuk 21, “Rock around the bunker. Les derniers instants d’Adolf Hitler,” 207‑219).
53 Dunstan, Simon en Williams, Gerrard, Adolf Hitler. De vlucht naar Argentinië, Kerkdriel: Librero, 2012, 368 p.; voor een commentaar, zie het essay “Did Hitler escape the bunker,” in: Evans, Richard, The Hitler conspiracies. The Third Reich and the paranoid imagination, Londen: Penguin, 2021, 275 p. (vooral pp. 165‑211).
Haut de pageTable des illustrations
URL | http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/11889/img-1.jpg |
---|---|
Fichier | image/jpeg, 291k |
Titre | De gevangenis in Landsberg am Lech, waar Hitler in 1924 Mein Kampf schreef |
Crédits | © Guido Radig, 9 maart 2018, wikimedia |
URL | http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/11889/img-2.jpg |
Fichier | image/jpeg, 725k |
Titre | Geprezen in de Verenigde Staten, verguisd door de nazi’s: kanselier Heinrich Brüning |
Crédits | © Wikipedia, publiek domein |
URL | http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/11889/img-3.jpg |
Fichier | image/jpeg, 442k |
Titre | De astronoom van Johannes Vermeer, 1668 (Louvre, Parijs) |
Crédits | © wikipedia, publiek domein |
URL | http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/11889/img-4.jpg |
Fichier | image/jpeg, 2,1M |
Titre | Hitler moet (de ruïnes van) de Johannes-De-Doperkerk en de zerken in Fromelles regelmatig hebben gezien, als koerier tussen Fournes en de ‘La Biette’ bunker, op 250 meter van de kerk. Waar de brouwerij uit Mends verslag zich bevond is onbekend |
Crédits | © Fabian Van Samang, Fromelles, februari 2023 |
URL | http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/11889/img-5.jpg |
Fichier | image/jpeg, 898k |
Pour citer cet article
Référence papier
Fabian Van Samang, « Hitler na Kershaw (II). Wat een kwarteeuw historisch onderzoek (1999‑2023) ons leert over de volwassen Hitler (1919‑1945) », Témoigner. Entre histoire et mémoire, 136 | 2023, 99-113.
Référence électronique
Fabian Van Samang, « Hitler na Kershaw (II). Wat een kwarteeuw historisch onderzoek (1999‑2023) ons leert over de volwassen Hitler (1919‑1945) », Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 136 | 2023, mis en ligne le 10 avril 2024, consulté le 10 novembre 2024. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/11889 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.11889
Haut de pageDroits d’auteur
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Haut de page