Navigation – Plan du site

AccueilNuméros136LibrairieLuc Rasson. “Donker toerisme. Rei...

Librairie

Luc Rasson. “Donker toerisme. Reizen door het Europa van de 20ste eeuw

Aalter: Ertsberg, 2022
Fabian Van Samang
p. 129-131
Référence(s) :

Luc Rasson. Donker toerisme. Reizen door het Europa van de 20ste eeuw. Aalter: Ertsberg, 2022, 266 p.

Texte intégral

Luc Rasson. “Donker toerisme

Luc Rasson. “Donker toerisme”

1Eind december 2022, terwijl vrienden en kennissen zich opmaakten om het jaar zachtjes uit te wuiven, spoorde ik in het gezelschap van een breed geïnteresseerde jeugdvriend naar de Waalse provinciehoofdstad Namen. Het was een druilerige dag, de zon zat verscholen achter een dichtgetrokken wolkendek en de neerslag leek constant te twijfelen welke vorm ze zou aannemen – smeltende sneeuwvlokken, striemende regen of een kille nevel die je wangen deed verstijven. Een programma van te bezoeken bezienswaardigheden hadden we niet opgesteld, dus troonde ik mijn reisgezel ter plaatse mee, zonder verdere uitleg, westwaarts van het station, over de Samber, tot aan de kruising van de Avenue Cardinal Mercier en de Avenue Léopold II. We hadden de aanwijzingen van een vriendelijke passante nodig, maar toen zagen we ze voor ons opdoemen: de statige woning van François Bovesse, drie verdiepingen hoog, grijs leistenen dak, met een kleine tuin aan de oostkant, precies zoals toen. Een sober bordje op de voorgevel gaf het historische belang van deze plaats aan: “Ici fut lâchement assassiné le 1er fevrier 1944 le grand patriote François Bovesse gouverneur de la province”. Gewezen minister en gouverneur Bovesse, boegbeeld van de liberale partij, stadsnotabele en vrijmetselaar, werd die bewuste ochtend door een 5-koppig commando van de rexistische DSI, koelbloedig neergeschoten in zijn woonplaats, onder de ogen van zijn echtgenote en zijn dienstmeid.

2Sinds J. John Lennon en Malcolm Foley er een term voor bedachten, noemen we dit soort bezoeken ‘dark tourism’ (donker toerisme) – het opzoeken van (historische) plaatsen die geassocieerd worden met lijden en rampspoed. Sommigen zullen bij dit soort macabere nieuwsgierigheid wellicht meewarig de wenkbrauwen fronsen. Een begeleide Jack the Ripper Tour in Londen, een groet bij het graf van een vergeten Franse verzetsstrijdster op het Cimetière du Montparnasse of een blik op de tunnel van het Zwitserse Sierre, waar in maart 2012 22 kinderen, vier begeleiders en twee buschauffeurs het leven lieten – het komt hen waarschijnlijk over als wansmakelijke sensatiezucht. Anderen benadrukken dan weer de helende werking, de identiteitsvorming en het groeiend wederzijds begrip dat van dit soort duistere bezoeken uitgaat. “Het is verbazingwekkend om de toegenomen emotionele betrokkenheid, het culturele begrip en de empathie te zien, waarmee de meeste toeristen zo’n plaatsen verlaten,” betoogde de Roemeense etnografe Dorina-Maria Buda tijdens een korte TED-talk. Wat er ook van zij, plaatsen van donker toerisme zijn altijd veelzijdig en tonen, voor wie ze wil zien, steeds een verfijnde gelaagdheid. Het is dié gelaagdheid die de Antwerpse hoogleraar emeritus Franse letterkunde Luc Rasson in zijn recentste boek Donker toerisme. Reizen door het Europa van de 20e eeuw wil laten zien. “Mijn bedoeling is na te gaan hoe gedenktekens, musea, kerkhoven, en soms ook toevallige gesprekken, een bepaalde visie op het verleden uitdrukken,” verklaart hij. “Bovendien geeft mijn aanwezigheid op die donkere plekken zin aan wat ik doe: door het feit dat ik er over schrijf kan ik, heel even, de slachtoffers uit de vergetelheid halen, vooral hen die op geen enkele manier worden herdacht” (p. 23 en 256).

3En zo trok de auteur het afgelopen decennium langs tientallen schaduwplekken die hij in een klein dozijn Europese landen terugvond. In 2011 doorkruiste hij Litouwen. Het jaar erop bezocht hij Krakau en het uitroeiingscentrum van Birkenau in Polen (“een beklijvende ervaring, juist omdat Birkenau niets museaals heeft,” p. 171). In juli 2013 dwaalde hij door de Letse bossen, op zoek naar sporen van de judeocide. Enkele maanden later reisde hij naar Bulgarije en Italië, in de zomer van 2015 kon men hem terugvinden in Spanje en in de herfst van 2016 tuurde hij in de dieptes van de foibe in Triëst en omgeving (“Als je aan de rand van een foiba staat, zijn woorden futiel,” p. 192). Er volgden uitstappen naar Noord-Spanje (augustus 2017), Bulgarije (maart), Rome (mei) en Praag (oktober 2018), nogmaals Rome (oktober 2019), Valladolid (zomer 2019) en Hongarije (eind 2019). COVID gooide even roet in het eten, maar in 2021 stond hij alweer op de plaats waar Duitsers en Amerikanen zo’n 75 jaar eerder het Ardennenoffensief hadden beslecht. Het is de aandachtige lezer wellicht niet ontgaan: de reisroute van de auteur strekt zich als een halve maan uit van het noordelijke Middellandse Zeegebied, over Oost-Europa, tot de Baltische Staten. Scandinavië, Groot-Brittannië, Ierland, Frankrijk en de Lage Landen lijken daarbij voorbehouden voor een volgende monografie.

4Rasson is een kritische waarnemer en een begenadigd verteller. Zijn taal is zo beeldend en bespeelt zo veel registers dat je je als lezer midden in het beschreven verhaal waant. Samen met hem wandel je door de verlaten bibliotheek van het Palazzo Barbo, met zijn hoge plafonds en zijn nooit dovende lichten, sta je op het piepkleine balkonnetje van waarop Mussolini het publiek toesprak en zoek je vruchteloos naar de liefdeskamer van de gewezen Italiaanse dictator, de Salottino degli amori. Je herbeleeft de franquistische mythevorming rond José Moscardó, die in juli 1936, terwijl hij het Alcázar in Toledo verdedigde tegen Republikeinse troepen, telefonisch voor de keuze werd gesteld zich over te geven of over de lijn te moeten aanhoren hoe zijn ontvoerde zoon door de belegeraars zou worden doodgeschoten – het museum heeft Moscardó’s kantoor en de crypte onder het Alcázar vandaag uit de officiële rondleiding geschrapt en de bewuste telefoon is niet meer te lokaliseren (de jonge Moscardó werd in werkelijkheid mogelijks pas een maand later gefusilleerd, als vergelding voor een bombardement). Je gaapt met de auteur in de diepte van de foibe, je ervaart de stilte en het geritsel van de wind op de massagraven in Paneriai en je voelt de beklemming in de Fosse Ardeatine, waar in maart 1944 335 gijzelaars door Duitse eenheden op barbaarse wijze werden neergemaaid. Terwijl de verhalen dus een grote nabijheid en betrokkenheid bieden (van de lezer bij de historische gebeurtenissen), nodigen ze meteen ook uit om het comfort van de fauteuil en het verslag op papier te verlaten en zélf op zoek te gaan naar ervaringen die enkel door de confrontatie met de laatste restanten - de ruïnes, de begraafplaatsen, de memorialen en vaak ook de leegtes – kunnen worden opgedaan.

5‘Donker toerisme’ is geen wetenschappelijke studie in de strikte zin van het woord, maar een absoluut lezenswaardig, vlot geschreven bundel vol reflecties over diverse oorden van verschrikking, waarbij de auteur vanuit zijn ervaringen ter plaatse kritische vragen stelt over de omgang met het verleden. Wanneer hij het KGB-museum in Vilnius bezoekt voelt hij zich ongemakkelijk bij de wijze waarop de water- en ijscel voor nieuwsgierigen is opgesmukt. “Ook daar zou je de cel in zijn naaktheid moeten tonen, in de gruwelijke wetenschap dat daar in de jaren na 1944 een duizendtal Litouwse nationalisten een nekschot gekregen hebben” (p. 196). Hij staat sceptisch tegenover musea, zoals dat in Bastogne, die “de ambitie hebben mijn zintuigen aan te spreken, meer dan mijn kritisch denken” en stelt zich ernstige vragen bij de ‘cancel culture’, die massaal naambordjes, monumenten en andere verwijzingen naar gebeurtenissen met een kwalijk geurtje uit de publieke ruimte doet verdwijnen. Wanneer hij ideologische beïnvloeding of banaliteit in museumcollecties opmerkt legt hij de vinger op de wonde en hij heeft een broertje dood aan de commercialisering van het verleden. “We hebben geen strategieën van onderdompeling, melige verhalen of supermarkten van souvenirs nodig,” sneert hij bij het verlaten van een Belgisch oorlogsmuseum. “Laat ons liever mijmeren bij de monumenten en gedenktekens” (p. 233).

6Bovenal bepleit Rasson wat hij ‘historische empathie’ noemt – “de inspanning om, in de omgang met het verleden, ons in de plaats te stellen van álle historische actoren – ook zij die veroordeeld zijn door de politieke en morele waarden die wij vandaag aanhangen” (p. 257). Hij dringt erop aan een al te eenzijdige focus op het slachtoffer te laten vallen en het verleden niet door de loep van de 21e-eeuwse mens te bekijken, maar met begrip voor de tijdsgeest waarin de bestudeerde mens leefde en handelde. Jammer genoeg werkt hij de ethische implicaties van die stelling niet grondig uit. Hoe om te gaan met handelingen die los van de tijdsgeest en ongeacht de culturele grenzen door allen als laakbaar worden ervaren? Als we op dezelfde wijze proberen te begrijpen, moeten we dan ook op dezelfde manier herdenken? De Interahamwe naast de gemutileerde Tutsi? Jan Pieterszoon Coen naast Soekarno? De gefusilleerde rexisten naast de door hen geëxecuteerde politicus? Als er geen ruimte is voor misprijzen, is die er dan ook niet voor loftuitingen? En opent een historiografie in louter grijstinten niet als vanzelf de deur naar een kleurloze toekomst? Misschien krijgt de lezer na deze eerste intuïtief-descriptieve mijmeringen nog een meer ethisch-beschouwend antwoord op de vraag hoe we ons dienen te verhouden tot de minder fraaie zijden van ons gedeeld verleden. Hopelijk gebeurt dat dan in dezelfde beeldende taal en meeslepende stijl als het voorliggende werk.

Haut de page

Table des illustrations

Titre Luc Rasson. “Donker toerisme
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/12000/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 452k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Fabian Van Samang, « Luc Rasson. “Donker toerisme. Reizen door het Europa van de 20ste eeuw »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 136 | 2023, 129-131.

Référence électronique

Fabian Van Samang, « Luc Rasson. “Donker toerisme. Reizen door het Europa van de 20ste eeuw »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 136 | 2023, mis en ligne le 15 juin 2023, consulté le 11 novembre 2024. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/12000 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.12000

Haut de page

Auteur

Fabian Van Samang

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search