1In het begin van Neukölln, het eerste luik van Berlijn wordt ons Graf, maken de driehonderd man sterke Franse vrijwilligers van de drieëndertigste grenadiersdivisie ‘Charlemagne’ van de Waffen‑SS zich geen illusies meer over een betere toekomst. Ze hebben met moeite het Sovjetoffensief in Pommeren, waarbij hun eenheid bijna volledig werd vernietigd, overleefd en maken zich nu op voor de finale eindstrijd in Berlijn. Sneuvelen door Russische kogels of een executiepeloton bij hun terugkeer naar het vaderland, het maakt hen niets meer uit. Deze mannen hebben zich uit politieke overtuiging of plat opportunisme aangemeld om een ideaal in stand te houden dat niet meer in stand te houden is. Verloren gelopen soldaten in een verloren oorlog. Niettemin zijn ze er stuk voor stuk van overtuigd dat wat ze doen, zijn roots heeft in vaderlandsliefde. Frankrijk zal er in de toekomst beter aan toe zijn door het offer dat deze ‘patriotten’ brengen.

Michel Koeniguer, Berlijn wordt ons Graf

Agrandir Original (jpeg, 783k)

© Alle rechten voorbehouden

2Auteur Michel Koeniguer neemt in de openingspagina’s uitgebreid de tijd om de divisie, die op 24 april 1945 in Berlijn aankomt, voor te stellen. De alledaagse conversaties van haar leden geven vrij snel aan hoe sommigen hun collaboratie invullen en hoe ze tegenover de recente militaire ontwikkelingen staan. Zo is Bellec, die lid is van de Milice Française, al lang blij dat hij bij de SS Charlemagne mag dienen en niet op Franse verzetsstrijders moet schieten zoals zijn baas Joseph Darnand. Collaboratie heeft wel degelijk zijn grenzen. Wat de militaire ontwikkelingen betreft, is de divisie niet te spreken over de acties van de Volkssturm, de nationale militie die Hitler in 1944 oprichtte en die hoofdzakelijk bestond uit mannen tussen de 16 en 60 jaar. Door toedoen van dit ‘zootje ongeregeld’ zijn ze immers hun wagens kwijt geraakt. De Volkssturm dacht immers verkeerdelijk dat de SS Charlemagne een Russische eenheid was. Dat de invulling van ‘vriend’ en ‘vijand’ eerder vloeibaar blijkt, is een rode draad doorheen het volledige stripdrieluik.

Christian Claudel: journalist, collaborateur en soldaat

3Hoewel er tientallen personages Berlijn wordt ons Graf bevolken, zoomt de strip hoofdzakelijk in op een van hen. Christian Claudel is een freelance journalist die een jaar voordien nog voor Je suis Partout, de grootste Franse antisemitische en pro-Duitse krant van Frankrijk, werkte. Omdat hij weigert een welbepaald artikel te schrijven, wordt hij aangegeven bij de Franse Gestapo. Om te ontsnappen aan een gruwelijk lot, meldt Claudel zich aan bij de Waffen‑SS. Later zal blijken dat het artikel dat hij weigerde te schrijven, er een was over Harry Baur. Hoewel Koeniguer niet in detail ingaat op deze affaire, lijkt het ons nuttig om dat kort wel te doen om op die manier de complexiteit van collaboratie bloot te leggen die de striptekenaar insinueert. Baur was in de jaren veertig een belangrijke Franse toneelacteur die er valselijk van werd beschuldigd een Jood te zijn omdat hij zijn vrouw Rika Radifé, die beticht werd van spionage, wou redden uit de klauwen van de Gestapo. Door Claudel op te voeren als een onverwachte ‘witte ridder’ die de waarheid belangrijker vond dan de partijpolitiek van zijn krant, onderstreept Koeniguer de grijswaarde van collaboratie. Het is niet onmogelijk dat de auteur hiervoor inspiratie haalde bij de Dreyfus affaire. Georges Picquart, de grote ‘held’ die de waarheid naar de oppervlakte bracht, bleek immers achteraf een antisemiet te zijn.

Michel Koeniguer, Berlijn wordt ons Graf

Agrandir Original (jpeg, 296k)

© Alle rechten voorbehouden

4Claudel bevindt zich ergens tussen de pest en de cholera in zijn eigen levensverhaal. Gelukkig is er nog zijn Russische vriendin die hem in zijn dromen komt opzoeken. Worden de oorlogsscènes vooral gedomineerd door donkergroene, grijze en bruine tinten, dan baden de scènes met zijn Katyusha Vorsky in geel, rood en blauw. De kapotgeschoten ruïnes maken dan plots ruimte voor een pittoresk dorpje of een paradijselijk eiland. Dergelijke scènes nemen nauwelijks een pagina in beslag, maar ze zijn een noodzakelijk rustpunt voor de lezer én het personage Claudel om even te kunnen ontsnappen aan de ronduit ellendige situatie in de hoofdstad van het Derde Rijk.

Historische fictie binnen een overweldigend grafisch kader

5Hoewel Berlijn wordt ons Graf een overduidelijke historische basis heeft - de gevechtsdaden van de SS Charlemagne tijdens de Slag om Berlijn (23 april- 2 mei 1945) - wil Koeniguer ons vooral laten proeven hoe het was om een Duitse soldaat te zijn, te midden van de chaos die de verdediging van de stad met zich meebracht. Hij schuwt hierbij de harde beelden niet. Een Panzerfaust (een Duits antitankwapen) die zich in de flank van een Russische T‑34 tank boort of stevige vuurgevechten waarbij appartementsblok na appartementsblok veroverd en heroverd moeten worden, zijn schering en inslag. Het zijn scènes die je eerder verwacht in films als Saving Private Ryan of televisieseries als Band of Brothers dan in een strip. Zonder twijfel heeft de auteur dankbaar gebruik gemaakt van dergelijke voorbeelden om zijn beeldverhaal mee in te vullen. Wat ook opvalt, is de haast heilige schrik die de soldaten en de burgers hebben voor de Sovjets. Meermaals kom je als lezer graffitislogans tegen met niet mis te verstane boodschappen: ‘Berlin bleibt Deutsch’ of ‘Siegen oder Sibirien’. Soldaat Antonin spreekt zelfs letterlijk de hoop uit op de redding van Berlijn door de Amerikanen. De vraag of de Slag om Berlijn minder hevig was geweest indien de Amerikanen er als eersten waren gearriveerd in plaats van de Sovjets, is echter voer voor historische speculatie en dus weinig relevant.

Berlijn wordt ons Graf: van triomftocht tot ontroerende ode

6Wat een persoonlijke en artistieke triomftocht had moeten worden voor Michel Koeniguer eindigt in mineur. In april 2021 overlijdt de 49-jarige auteur compleet onverwacht in Colmar. Achttien platen van het derde en laatste album waren al volledig uitgewerkt in zwartwit, een negentiende was in de maak. Na een rouwperiode en toestemming van de familie mocht collega Vincenzo Giordano de artistieke erfenis van Koeniguer in goede banen leiden. Wij kunnen in ieder geval vaststellen dat deze overname zowel grafisch als artistiek geen breuk vormt met de vorige albums Neukölln en Franse Furie.

7In het laatste album De Laatste Goddelozen strijden de personages voor wat ze waard zijn. De Russen hebben het stadscentrum bijna volledig ingenomen en het enige dat de SS Charlemagne nog kan doen, is proberen om door de omcirkeling van de Russische beer te breken. Het is vooral de inzet en de strategie van de pelotonscommandanten die hierbij de doorslag zal geven, niet het hoge woord van de generaals. We zien Gustav Krukenberg, de bevelhebber van SS Charlemagne, trouwens pas op pagina vijfendertig, wanneer hij een korte speech houdt voor de resterende troepen. Dit is duidelijk het verhaal van de gewone soldaat, de historische hoofdrolspelers van SS Charlemagne worden occasioneel genoemd en in het geval van Krukenberg even getoond. Ze spelen voor de rest echter geen rol van betekenis in het stripdrieluik. Een ontroerende slotnoot volgt in 1950. Sepp, een jongetje van de Hitlerjugend die een tijdje optrok met SS Charlemagne, legt bloemen neer op straat. Wij kunnen ons niet van de indruk ontdoen dat die bloemen ook als een soort eerbetoon bedoeld zijn voor Michel Koeniguer

8Berlijn wordt ons Graf is een requiem voor de goddelozen. Soldaten die foute keuzes hebben gemaakt in een foute oorlog. Occasioneel worden het helden als ze Duitse vrouwen redden uit de handen van verkrachtende Russen. Niettemin worden ze ook met hun beide voeten terug op de grond gezet als ze een Franse krijgsgevangene ontmoeten die zich afvraagt waarom zijn landgenoten in godsnaam SS‑uniformen dragen. Het is die ambiguïteit die Berlijn wordt ons Graf zo interessant maakt. Wie bepaalt wie de ‘held’ is en wie ‘de slechterik’ in een oorlogsnarratief? Het zijn prangende vragen die door de actuele oorlog in Oekraïne urgenter zijn dan ooit.