Foto’s van de slachtoffers van de genocide / Genocide Memorial Centre in Kigali

Agrandir Original (jpeg, 653k)

© Wikimedia Commons/Adam Jones, Ph.D.

1Het dossier van dit nieuwe nummer van Getuigen sluit aan bij het schooljaarthema van de Stichting Auschwitz dat gekozen werd voor 2023-2024: zich (her)opbouwen. Hierbij wordt het prisma van de processen belicht die een heropbouw na een massamisdaad of een genocide mogelijk maken door een juridisch antwoord te bieden aan het begane onrecht. De matrijs hiervoor lijkt het proces van Neurenberg in 1945-1946, waar de jurisdictie ter bestraffing van genocide als een spook boven de hoofden van de beklaagden hing. Toch vergeet men te vaak dat toen ‘slechts’ misdaden tegen de vrede, tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden werden bestraft. De eerste veroordeling voor feiten van genocide door een internationaal tribunaal (dat van Rwanda) betreft Jean-Paul Akayesu op 2 september 1998. De eerste persoon die voor genocide werd veroordeeld in Europa, kende zijn lot slechts in 2001. Zijn naam was Radislav Krstić en hij moest boeten voor de misdaden die onder zijn leiderschap als generaal-majoor van de Servische Republiek waren begaan in juli 1995 in Bosnië-Herzegovina. De Holocaust heeft dus als matrijs gediend voor de jurisdictie die een halve eeuw later werd toegepast. Wat het recht betreft, kunnen we niet retroactief te werk gaan. Een misdaad die chronologisch gezien plaats heeft gevonden vóór de implementering van het concept genocide wordt juridisch niet als genocide bestempeld. Dit is het geval voor de genocide tegen de Hereo en de Nama in Namibië in 1904, de genocide tegen de Armeniërs en christelijke minderheden van het Ottomaanse Rijk in 1915-1918 en de Holocaust (de genocide gepleegd tegen de Europese Joden) tussen 1941 en 1945. Waarom deze massale misdaden dan als genocide bestempelen? Omdat men ze historisch gezien wel als dusdanig kan bestempelen, ongeacht het woord nog niet bestond in de periode voor 1944. De geschiedenis laat ons dus meer soepelheid toe dan het recht.

2Precies om deze reden beginnen wij het dossier met de processen die de genocide tegen Armeniërs dienden te bestraffen. De Franse arts en historicus Yves Ternon gaat in op de processen van Istanboel die aangespannen werden tegen de uitdenkers van de systematische eliminatie van de Armeniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog. De conclusie van deze processen is dat het de wil van de opeenvolgende Ottomaanse regeringen vanaf de wapenstilstand van Moudros tot eind 1920 was om zelf rechtszaken aan te spannen om te voorkomen dat ze zouden moeten samenwerken met een overwinnaarsrechtbanken, door officiële documenten te overhandigen en aangeklaagde Ottomaanse onderdanen uit te leveren. Ze probeerden als het ware hun boontjes onder elkaar te doppen. Feit blijft dat de processen in Istanbul onomstotelijk bewijs leverden voor een misdaad die na 1948 bekend zou worden als de genocide op de Armeniërs van het Ottomaanse Rijk.

3De Belgische arts en voorzitter van de Groep Herinnering Yves Louis gaat vervolgens in op een van de dertien Neurenbergprocessen die werden gehouden tegen het nationaalsocialistische regime van Adolf Hitler en meer bepaald, dat van de artsen dat plaatsvond van december 1946 tot augustus 1947. Hij werpt een licht op de denazificatie als element van heropbouw (en heropvoeding) van de Duitse naoorlogse maatschappij. Door het parcours aan te halen van enkele artsen zoals Alois Boehm, Kurt Blome, Hans Deuschl, Johannes Peltret en Hans Joachim Sewering, toont hij meteen de grenzen van de denazificatie in een Duistland dat snel wou overgaan op iets anders.

4De Belgische historica Marie-Anne Weisers brengt de scope dan weer naar de vervolging van de nazi’s en hun collaborateurs in België tussen 1945 en 1951. Op dat vlak was er heel wat werk aan de winkel, de bezetter had handig kunnen inspelen op de geschillen tussen Vlamingen en Walen en de Belgische Staat wenste zo snel mogelijk een voorbeeld te stellen jegens degenen die het vaderland hadden verraden. Hiervoor zouden eerst de juridische stappen moeten gezet worden om ook misdadigers van niet Belgische origine te berechten, wat zo’n twee jaar in beslag zou nemen.

5Tenslotte neemt de Canadese rechtsgeleerde Muriel Paradelle ons mee op ontdekking naar de Rwandese gacaca’s. Deze rechtspraak, waarvan de naam letterlijk ‘zacht gras’ betekent, is een Kinyarwanda-woord voor dorpsgemeenschapsrechtbanken die in de open lucht worden gehouden. Deze werden traditioneel voorgezeten door dorpsoudsten en werden oorspronkelijk gebruikt, vooral in prekoloniale tijden, om familie- of buurtgeschillen in de heuvels van Rwanda te beslechten. Ver verwijderd van moderne rechtspraktijken, waren gacaca gewoonterechtorganen waar iedereen die aanwezig was het woord kon vragen. Ze werden in de jaren 2000 na de genocide op de ­Tutsi’s van 1994 nieuw leven ingeblazen om meer dan twee miljoen Rwandezen die verdacht werden van betrokkenheid bij de genocide in recordtijd te berechten en dienden als een vorm van overgangsrechtspraak. De hoofdbeklaagden verschenen voor het Internationaal Rwandatribunaal te Arusha in Tanzania. Om de heropbouw van een zo diep gesplitste maatschappij als die van Rwanda te bestuderen, zijn de gacaca’s een fascinerend element opgezet van en voor het volk. In Rwanda, waar de dertig jaar van de genocide tussen april en juli 2024 zal herdacht worden, vindt men nog jaarlijks lichamen van slachtoffers terug. De heropbouw is dus eigenlijk nog in volle gang.