1Op 13 oktober 1918, na zes jaar dictatuur door het Comité voor Eenheid en Vooruitgang (İttihad ve Terakki Cemiyeti), nam Talaat Pasja, de eerste minister van de Ottomaanse regering, ontslag. Op 21 oktober stelde sultan Mehmed VI, die op 3 juli was aangesteld na de dood van zijn broer Mehmed V, het kabinet-Ahmed Izzet Pasja samen, dat op 30 oktober in de haven van Moudros een wapenstilstandsakkoord tekende met de Britten, onafhankelijk van de Fransen. Op 1 november vluchtten met de hulp van Izzet zeventien leiders van Ittihad – Talaat, Enver, Cemal, Chakir, Nazim en twaalf anderen – aan boord van een onderzeeër naar Odessa en vervolgens naar Berlijn. Met uitzondering van Cemal werden ze allemaal verantwoordelijk gehouden voor de uitroeiing van de Armeniërs in het Ottomaanse Rijk. De Turkse pers was bijna unaniem in haar krachtige aanval tegen de voortvluchtigen. Hun misdaden, die bij iedereen bekend waren, werden aan de kaak gesteld en in detail beschreven. Voor het eerst onthulden de media het bestaan van de Speciale Organisatie (SO), de belangrijkste daders van de massamoorden, en de inzet van criminelen van gemeenrecht als uitvoerders van de eigenlijke moorden. Men riep op tot hun bestraffing. Het kabinet-Izzet werd verdacht van medeplichtigheid met de unionisten en moest ontslag nemen. Op 11 november werd Ahmed Tevfik premier en was de wereldoorlog voorbij. De Conferentie van Parijs die op handen was moest het lot van het Ottomaanse Rijk beslechten. De prioriteit van Tevfiks regering bestond erin de eer van het Turkse volk te vrijwaren van de smet van de misdaden van Ittihad. Het parlement, dat uit twee kamers bestond – de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat – riep daarom op een proces in te stellen tegen de leden van het oorlogskabinet. Het erkende dat deze regering een onrechtvaardigheid had begaan “door toestemming te geven voor de moord op en de diaspora van een massa onschuldige Armeniërs”. Tijdens haar werkzaamheden luisterde de 5de Parlementaire Commissie naar een vijftiental ministers die het minst betrokken waren bij de misdaden, maar die wel op de hoogte waren dat ze gepleegd zouden worden. Sommigen waren lid van het Centraal Comité van Ittihad. Zij ontkenden de feiten niet, maar wezen alle schuld alleen maar af. Het parlement wilde geen wet aannemen die het mogelijk maakte de Jong-Turken te berechten, maar bereidde een travestie op het recht voor door de oprichting van een Hooggerechtshof. Dit project werd afgeblazen door een keizerlijk edict dat het parlement op 21 december 1918 abrupt ontbond.
2Al op 23 november 1918 had de sultan een ‘Administratieve Onderzoekscommissie’ opgericht, die werd voorgezeten door Hasan Mazhar, om een militaire rechtbank voor te bereiden. In minder dan drie maanden stelde deze commissie 130 dossiers samen, met inbegrip van officiële documenten en telegrafische bevelen die waren gestuurd door de provinciale administraties. Dit materiaal zou dienen als basis voor de beschuldiging op de processen die werden ingesteld voor de militaire rechtbanken. Maar de archieven van de SO en van het Centraal Comité van Ittihad werden op bevel van Talaat verwijderd uit het hoofdkwartier van het Ittihad door de secretaris van het Comité, Midhat Sükrü, om zo alle sporen van hun misdaden uit te wissen. Desondanks slaagden de onderzoeksrechters van de Mazhar-commissie erin om bijna 500 dossiers samen te stellen. Eind januari 1919 legde de commissie haar werk voor aan de sultan, die al op 8 januari drie militaire rechtbanken had opgericht in Istanboel (Constantinopel) en in zes regio’s met eigen aanklagers en onderzoeksrechters. Tevfik nam op 3 maart ontslag. De volgende dag werd hij vervangen door Damad Ferid Pasja van de Liberale Entente-partij, van wie de komst de aankomende juridische procedures in een stroomversnelling bracht. In maart bekrachtigde de sultan de bevoegdheden van een nieuwe militaire rechtbank, die uitsluitend militair was en geen burgerlijke partijen telde; die werden nu vertegenwoordigd door de openbare aanklager. Het Ottomaanse strafrechtsysteem was inquisitoir van aard en gebaseerd op ‘de intieme overtuiging’. De regering was vastbesloten om de hoorzittingen van de militaire rechtbanken zelf te leiden om zo haar argument kracht bij te zetten dat de verantwoordelijkheid beperkt bleef tot Ittihad. Voor het eerst in de geschiedenis van het Ottomaanse Rijk zouden hooggeplaatste Turkse functionarissen door Ottomaanse Turken worden berecht voor geweld tegen niet-islamitische onderdanen. Massamoord werd onderworpen aan het Ottomaanse strafrecht. De aanklacht was gebaseerd op authentieke documenten en getuigenissen van Turkse moslims. De krijgswet, die de ordehandhaving overdroeg aan de militaire autoriteiten, was van kracht sinds april 1909. Drie keizerlijke edicten en een iradé (officieel document) van de sultan zorgden ervoor dat deze rechtbanken operationeel werden.
3Tal van obstakels stonden de processen echter in de weg. Zo werden er ontsnappingen van gevangenen georganiseerd door Jong-Turkse netwerken die in de hoofdstad actief waren. Op 25 maart, na demonstraties waarop de gevangenis dreigde te worden aangevallen, werden de meeste beschuldigden door de Britten gearresteerd. Op 11 juni diende Damad Ferid in Parijs een memorandum in bij de Raad van Vier. Hij wees Ittihad aan als verantwoordelijke voor de “Armeense massamoorden” en vroeg de Raad om het Turkse volk niet te straffen. Zijn verklaring werd onontvankelijk verklaard door de Hoge Raad voor de Vrede. Clemenceau nam akte van de erkenning van de verantwoordelijkheid door de oorlogsregering van de wreedheden en ontsloeg Damad Ferid nadat hij had geweigerd het vermogen van het Turkse volk te erkennen om over buitenlandse rassen te regeren. De Raad zelf zou het lot van de volkeren die deel uitmaakten van dit rijk regelen, in overeenstemming met hun wensen. De evolutie van het kemalisme in Anatolië en de vorming van een regering in Ankara droegen bij aan de vijandigheid van de publieke opinie in Istanboel, die zich steeds meer verzette tegen het houden van processen en vooral bang was voor de opsplitsing van het rijk, met name na de ondertekening van het Verdrag van Sèvres op 10 augustus 1920. In Anatolië evolueerde het standpunt van Mustafa Kemal over de Armeense massamoorden. Aanvankelijk was hij voorstander van het houden van processen en veroordeelde hij de daders van deze misdaden als “schurken” die moesten worden opgehangen. Hij schatte het aantal Armeense slachtoffers op 800.000. Maar sinds de aanhouding van oud-volksvertegenwoordigers op Malta veranderde zijn mening: hij ondersteunde de Jong-Turken in ballingschap en nam, weliswaar met enkele nuanceringen, hun nationalistische ideologie over.
4De Tekvim-i Vekayi is het officiële blad van de Ottomaanse militaire rechtbank. Het blad publiceerde de teksten van de verklaringen en decreten over de oprichting van de militaire rechtbanken, evenals de volledige tekst van de aanklachten en vonnissen van de twee hoofdprocessen en die van vier provinciale processen. Dit is de officiële documentatiebron. Andere informatie verscheen in de Turkse en Franse pers in Istanboel (La Renaissance en Le Bosphore). Het boek van Vahakn Dadrian en Taner Akçam (Jugement à Istanbul, 2005) maakt de balans op van de documentatie die momenteel toegankelijk is. De auteurs onderzochten met name officiële archieven in Duitsland, Engeland en de Verenigde Staten. Ze erkennen echter dat er enorme hiaten zijn in de documentatie over een reeks nevenprocessen in de Ottomaanse provincies.
5Het centrale proces tegen de belangrijkste Jong-Turkse leiders die rechtstreeks verantwoordelijk waren voor de massamoorden en deportaties en tegen de leden van het Centraal Comité van Ittihad ging op 28 april 1919 van start voor de militaire uitzonderingsrechtbank van Istanboel. De procedure betrof de 23 leden van het Centraal Comité, van wie er twaalf op de vlucht waren in het buitenland of in Anatolië. De aanklager viseerde met zijn beschuldigingen de leiders van Ittihad en de leiding van de SO, in overeenstemming met de strategie van de regering om hen verantwoordelijk te maken voor de misdaden. Hij toonde aan dat er een “georganiseerde centrale kracht” was die geheime bevelen en mondelinge instructies doorgaf als onderdeel van een overkoepelend plan om een burgerbevolking uit te roeien. Overweldigend bewijsmateriaal wees de leiders van de SO aan als schuldigen: Nazim, Chakir, Riza en Cemal en zeven gouverneurs. In het hart van het plan stond Talaat, de minister van Binnenlandse Zaken. Op basis van de documenten in het dossier toonde de aanklacht aan dat er een algemeen plan voor massavernietiging bestond en onderscheidde men drie groepen moordenaars: de leiders van de SO, de secretarissen die verantwoordelijk waren voor het bevel over de operaties van de OS-eenheden en de moordenaars (çete) die verantwoordelijk waren voor het vernietigen van de konvooien met gedeporteerden. Die laatsten waren criminelen die waren gerekruteerd uit de gevangenissen. De rechtbank besloot toen om het proces in twee delen op te splitsen: dat tegen de leden van het Centraal Comité van Ittihad en de ministers, en dat tegen de SO. Van 4 tot 17 mei waren de hoorzittingen gewijd aan de ondervraging van de zes leden van het Centraal Comité die in de beklaagdenbank aanwezig waren. Zij ontkenden op de hoogte te zijn geweest van de slachtpartijen. Twee van hen gaven echter toe dat er twee SO’s waren geweest, waarvan één bedoeld was om de Armeniërs uit te roeien. De openbare aanklager verklaarde daarop dat het onderzoek naar de leden van het kabinet nog niet was afgerond en de militaire rechtbank onderbrak op 17 mei zijn werkzaamheden. Na demonstraties waarbij de gevangenis dreigde te worden bestormd, werden de meeste beschuldigden op 28 mei door de Britten gearresteerd en naar Malta of Moudros gestuurd. De rechtbank hervatte zijn hoorzittingen op 28 mei. Slechts drie ministers zaten nog in de beklaagdenbank; de anderen waren naar Malta overgebracht. Aanklager Nazmi werd ontslagen. De nieuwe aanklager bracht ook een nieuwe requisitoir, dat de aanklachten tegen de afwezige verdachten aanscherpte. Het klaagde de SO aan als de hoofdverantwoordelijke voor het uitvoeren van de slachtpartijen in de oostelijke provincies van het rijk. Als gevolg hiervan werden de belangrijkste leiders van Ittihad officieel bij verstek berecht. Het proces veranderde in een juridische farce toen de openbare aanklager op 25 juni niet de beklaagden maar de slachtoffers aanviel en de massamoord op honderdduizenden moslims in herinnering bracht. Hij erkende echter wel dat Ittihad de Armeense massamoorden al in februari 1914 had gepland. De rechtbank deed uitspraak op 5 juli 1919. Dit vonnis betrof alleen de beschuldigden in het proces tegen de ministers en negeerde de beschuldigden in het proces tegen de Unionisten. Het vonnis bevatte vijf aanklachten tegen de ministers van het oorlogskabinet en veroordeelde Talaat, Enver, Cemal en Nazim bij verstek tot de doodstraf en de drie ministers die nog in het beklaagdenbank zaten tot 15 jaar gevangenisstraf. Twee ministers werden vrijgesproken. Het vonnis vermeldde de identiteit van de Armeense slachtoffers niet, noch die van de andere christelijke gemeenschappen die werden afgeslacht of gedeporteerd.
6Het proces tegen de verantwoordelijke secretarissen die de SO leidden, ging op 21 juni 1919 van start. Van de negenentwintig beklaagden waren er slechts elf verantwoordelijke secretarissen; velen waren afwezig. Het proces werd onderbroken op de derde zitting op 28 juni, en in november hervat. Het vonnis werd uitgesproken op 8 januari 1920. Het bevestigde dat het Centraal Comité van Ittihad de directie had opgericht die belast was voor de uitroeiing van de Armeniërs en het “beheer” van hun bezittingen, en dat deze secretarissen gezag hadden uitgeoefend over de vali, dat ze vrij waren om hun criminele activiteiten uit te voeren en veroordeelde misdadigers te rekruteren om de gedeporteerden te vermoorden. Van de dertien nog aanwezige verdachten werden er slechts twee veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf. De anderen werden vrijgesproken.
7Er werd nog een reeks andere processen gevoerd door de militaire rechtbank van Istanboel, die indirect verband hielden met de massamoord op de Armeniërs, waaronder enkele voor overtredingen tegen de openbare orde en leden van het leger, zoals dat van Vehib Pasja, commandant van het 3e leger. Op 2 oktober 1919 werd het kabinet-Damad Ferid vervangen door dat van Ali Riza, een aanhanger van de nationalisten, en vervolgens door dat van Salih Pasja. De militaire rechtbank sprak vonnissen uit in het voordeel van de beschuldigden. Op 26 maart 1920 bezette een Engels-Franse troepenmacht van 50.000 man Constantinopel in een reactie op de Grieks-Turkse oorlog die Anatolië verscheurde. De Britse veiligheidsdiensten arresteerden de leiders van de Turkse netwerken. Damad Ferid kwam op 5 april 1920 opnieuw aan de macht. Hij liet nieuwe verdachten arresteren, onder wie leidende figuren die banden hadden met het kemalisme. Dezelfde rechtbank veroordeelde Mustafa Kemal en meer dan honderd nationalistische leiders ter dood. Vier van hen werden geëxecuteerd voor hun moordpoging op Damad Ferid. De bevolking van Istanboel stond echter meer en meer aan de kant van de regering van Ankara. Ze beschuldigde de liberale regering ervan samen te spannen met de Geallieerden, die door het Verdrag van Sèvres dat op 10 augustus 1920 werd ondertekend, de opsplitsing van het Rijk voorbereidden. De regering van Ankara hekelde het hof van Istanboel en nam wraak door de eerste verdachten van de processen in Anatolië vrij te laten. Op 11 augustus werden de militaire rechtbanken opgeheven. Het kabinet-Damad Ferid werd op 21 oktober 1920 vervangen door dat van Tevfik, een nationalist die op 13 januari 1921 de militaire rechtbanken afschafte. Alle processen die in mei 1920 liepen tegen de nationalisten werden beëindigd. Op 31 maart 1922 werd een algemene amnestie afgekondigd. De kemalisten bezetten Istanboel op 6 november 1922. Die bezetting betekende het definitieve einde van de acties van de Ottomaanse justitie om te berechten wat men later de genocide op de Armeniërs ging noemen.
Mehmed Kemal Bey
© Alle rechten voorbehouden
8Het proces in Yozgad begon op 5 februari 1919 onder het viziraat van Tevfik en eindigde op 8 april met de terdoodveroordeling van kaïmakam Kemal bey, die op 10 april in Bayazid werd opgehangen in aanwezigheid van 10.000 mensen. Hij werd in Istanboel beschouwd als een martelaar. De andere processen werden gehouden onder het viziraat van Damad Ferid. Vijf vonnissen werden gepubliceerd in het officiële Ottomaanse orgaan: dat van Trebizond (april-mei 1919), dat eindigde met twee doodvonnissen bij verstek, waaronder dat van Djemal Azmi; dat van Harpout, dat eindigde met het doodvonnis bij verstek van Behaeddin Chakir en met de vonnissen van Erzinjan en Izmit. Het vonnis van het proces van Bayburt werd gepubliceerd in een Turks dagblad in Istanboel, nadat de hoofdverdachte op 20 juli 1920 was opgehangen. Dadrian en Akçam sommen nog 42 andere processen op die voor provinciale rechtbanken werden gehouden. Tweeëntwintig daarvan leidden tot een gerechtelijke uitspraak en werden alleen behandeld in de Ottomaanse pers. De resultaten van twintig andere processen zijn niet gekend, evenals die van acht overgedragen of geannuleerde zaken en van tien zaken met betrekking tot deportaties.
9De conclusie die uit deze processen moet worden getrokken is dat de opeenvolgende Ottomaanse regeringen – vanaf de wapenstilstand van Moudros tot eind 1920 – zelf juridische procedures wilden opzetten om te voorkomen dat ze moesten samenwerken met een tribunaal van overwinnaars. In dat geval hadden ze dat van officiële documenten moeten voorzien en hadden ze aangeklaagde Ottomaanse onderdanen moeten uitleveren. Feit blijft dat de processen in Istanboel een onomstotelijk bewijs leveren van een misdaad die na 1948 bekend werd als de genocide op de Armeniërs door het Ottomaanse Rijk.
10In de marge van haar negende congres, dat in 1920 in Jerevan werd gehouden, zette de Armeense Revolutionaire Federatie (ARF) een geheime operatie op, Nemesis genaamd, met als opdracht de personen te executeren die het meest verantwoordelijk waren voor de massamoorden op en de deportaties van Armeniërs. De opdracht werd toevertrouwd aan Armen Garo, een voormalig parlementslid uit Erzeroum, die Chahan Natali aanstelde om de operaties te leiden vanuit Boston in de Verenigde Staten, waar de partij haar zetel had. Elke operatie werd geleid door een groep die verantwoordelijk was voor het lokaliseren van het doelwit, de identificatie, het ontdekken van zijn huis en het volgen van zijn bewegingen. Pas dan gaf Natali het bevel aan de uitvoerder om het doelwit neer te schieten. Het prioritaire doel was Talaat, die zich in Berlijn schuilhield onder een valse identiteit, tussen een groep Jong-Turkse criminelen die banden hadden met Kemal in Anatolië. Op 25 maart 1921 werd Talaat doodgeschoten door Soghomon Tehlirian. Tehlirian werd op de plaats van de moord gearresteerd en stond op 2 en 3 juni terecht voor de rechtbank van Berlijn. De verdediging riep getuigen op die de misdaden van het slachtoffer voor het Duitse publiek onthulden. Men deed alle moeite om de moord op Talaat te rechtvaardigen op grond van het trauma dat Tehlirian had opgelopen. Na een uur beraadslaging antwoordde de jury nee op de vraag ‘Is Tehlirian schuldig aan moord met voorbedachten rade op Talaat Pasja?’. Tehlirian werd vrijgelaten en door de FRA onder haar hoede genomen. Die hielp hem om een toevlucht te zoeken in de Verenigde Staten.
11Op 6 december 1921 schoot Archavir Chirakian na zijn vrijlating uit Malta de voormalige premier van het oorlogskabinet, Saïd Halim, dood. Natali gaf hem vervolgens de opdracht om samen met Aram Yerganian ook Behaeddin Chakir en Djemal Azmi te executeren. Als opmaat voor Operatie Nemesis hadden Aram Yerkanian en Missak Guiraguian op 19 juni 1920 in Tiflis, na een besluit van het negende congres, de premier van Azerbeidzjan neergeschoten: Khan Khoiski was verantwoordelijk voor de bloedbaden in Bakoe in september 1918. Chahan Natali gaf Chirakian en Yerganian maar weinig tijd om deze missie te voltooien, omdat het comité dat hij leidde geen middelen meer had. Op 17 april 1922 vermoordden ze Chakir en Azmi, en wisten te ontsnappen. Op 25 juli 1922, in het toen door de bolsjewieken bezette Tiflis, executeerden Bedros Der Boghossian en Ardachès Kevorkian Djemal voor het gebouw van de Cheka. De leden van het laatste commando van Operatie Nemesis werden gearresteerd en verdwenen. Enver, die Berlijn had verlaten voor Moskou nadat hij had deelgenomen aan het Congres van Bakoe, sloot zich toen aan bij de Basmadji’s, die in opstand waren gekomen tegen de bolsjewieken. Tijdens de achtervolging door de Rode Cavalerie van Boudienny werd Enver op 4 augustus 1922 gedood. Nazim werd, samen met drie andere Ittihad-leiders die op de lijst van Operatie Nemesis stonden en beschuldigd werden van samenzwering tegen Mustafa Kemal, in 1926 opgehangen, aan het einde van het proces van Smyrna.