• 1 Centre de Documentation Juive Contemporaine (ed.), “Le procès des médecins à Nuremberg. Ethique, re (...)

2Na het proces werden twintig artsen en drie niet-artsen terechtgesteld. Zeven leden van de SS werden ter dood veroordeeld. Er werden zeven beklaagden vrijgesproken omdat de schuld niet boven redelijke twijfel vastgesteld kon worden.¹ Algemeen wordt aangenomen dat de uitgesproken straffen te mild waren. In het licht van alle gegevens die na het proces bekend werden, wordt deze stelling alleen maar bevestigd.

• 2 Ibid., p. 7.

3De geheime Amerikaanse operatie paperclip was hier niet vreemd aan. Dit blijkt onder meer uit het voorbeeld van Kurt Blome, die een expert was op het vlak van bacteriologische wapens en verantwoordelijke in de Ärzteführerschule van Alt Rehse.² In dit artikel wordt het geval Blome verder toegelicht. Na het proces in Neurenberg zouden in de periode van 1946 tot 1949 in Duitsland nog processen georganiseerd worden tegen 185 artsen.

• 3 Vincent, Marie-Bénédicte, La dénazification, Parijs: Editions Perrin, 2008, hier p. 16.

6In het proces van Neurenberg werd de SS als een criminele organisatie erkend, maar lidmaatschap werd niet in rekenschap genomen. Lidmaatschap van een criminele organisatie werd namelijk niet als een misdrijf beschouwd en werd dus niet vervolgd; enkel het principe van individuele schuld werd door het tribunaal aanvaard.³

• 4 Louis, Yves en Verschooris, Marc, “Leonardo Conti et ses rapports avec les médecins Belges pendant (...)
• 5 Archives de Paris, AJ 40 57.

7Duitsland werd dus grotendeels niet gedenazificeerd, en dat gold ook voor Oostenrijk. Ook in België vond er een non-epuratie van de artsen plaats. Ze kregen te lichte straffen die later ook nog sterk gereduceerd werden. Hoofdbeschuldigden zoals Frans Daels, Roger Soenen en Hilaire Gravez waren allen verwoede antisemieten. Toch konden zij na enige tijd hun medische praktijk ongestoord verder zetten.⁴ Frans Daels werd bij verstek ter dood veroordeeld, maar vluchtte via de ontsnappingsroute georganiseerd door de kerkelijke instanties naar Zwitserland. Hij zou na de oorlog verder werken in het ziekenhuis van Bonheiden in Mechelen. Roger Soenen, professor Rassenkunde in Gent, gaf aan de Duitsers de namen door van joodse studenten, onder wie Youra Livchitz.⁵ Hij was lid van de Waffen-SS en net als Hilaire Gravez lid van het bestuur van de DeVlag en de SS. Ook zij ontsnapten aan de zwaarste straffen.

• 6 Vincent, La dénazification, 24.

9In de akkoorden van Potsdam (2 augustus 1945) werden afspraken gemaakt over denazificatie. Deze zou twee luiken omvatten: het punitieve luik had betrekking op het bestraffen en zuiveren, terwijl het constructieve luik het hervormen en democratiseren van Duitsland behelsde. Bij de wet van 5 maart 1946, het zogenaamde Befreiungsgesetz, werden een 500-tal colleges (de zogenaamde Sprüchkammern) in het leven geroepen. Deze ‘Kamers van Denazificatie’ beslisten of een Duitser vervolgd moest worden. Alle Duitsers ouder dan 18 jaar moesten voor zo’n college verschijnen. De Sprüchkammern oordeelden over hun graad van verantwoordelijkheid tijdens het nazisme.⁶ De Duitsers moesten een vragenlijst invullen waarin naar hun betrokkenheid bij een naziorganisatie werd gepolst. De mate van betrokkenheid kon worden onderverdeeld in vijf categorieën:

• 7 Ibid., 25.

10De bewijslast lag volgens de procedure bij de Duitsers zelf. Ze konden de bewijzen à décharge (ontlastend) bekomen bij familieleden, buren of bij de clerus die hun ’goed gedrag’ moesten bevestigen. Zo konden de meesten, die zich maar al te graag met de Mitläufer identificeerden, zich vrijpleiten en werden zij als niet of nauwelijks schuldig vrijgelaten. De maximale straf was een kort beroepsverbod. Dit was heel geruststellend, minder culpabiliserend en liet een zekere amnesie toe. Zij kregen als bewijs hiervoor een vrijbrief, een aan de voorzijde geheel wit document. Ze werden als het ware witgewassen van schuld. Deze witwasbrieven werden dan ook toepasselijk Persilscheine genoemd, naar ‘Persil’, het populaire wasmiddel.⁷ Die ‘Kamers van Denazificatie’ zouden later ook bestempeld worden als Mitläuferfabrik, een fabriek van volgers.

• 8 Ternon, Yves en Helman, Socrate, Les médecins allemands et le National-Socialisme, Brussel : Caster (...)

11Deze uiteenzetting heeft tot doel aan te tonen hoe de denazificatie van de artsen heeft gefaald. In het bijzonder wordt de Ärzteführerschule van Alt Rehse besproken. Daarnaast wordt het lot van de verantwoordelijken met een uitgesproken naziverleden na de Tweede Wereldoorlog geanalyseerd.⁸

• 9 Stommer, Rainer, Medizin im Dienste der Rassenideologie. Die ‚Führerschule der Deutschen Ärzteschaf (...)

12Nabij Neubrandenburg, in het voormalige Oost-Duitse Mecklenburg vlakbij de idyllische Tollensee, bevindt zich het dorp Alt Rehse waar in 1935 de NS Ärzte­führerschule werd opgericht. De verantwoordelijken waren allen lid van de NSDAP en/of de SS. Circa 12.000 artsen, voornamelijk jonge artsen (Jüngärzte), apothekers, vroedvrouwen en gezondheidswerkers werden er opgeleid in de nazi-ideologie. Ongeveer één vijfde van alle artsen in Duitsland hebben de Führerschule doorlopen.⁹ Op het programma stonden vakken als rassenkunde, raciale hygiëne en eugenetica. Hier werden de kiemen gelegd voor het T4-programma, dat zou leiden tot verplichte sterilisatie, Gnadentod, gruwelijke medische experimenten, uitroeiingspolitiek en de Shoah.

• 10 Ibid., 29.
• 11 Archives de Paris AJ 40 69.

13Een 200-tal docenten waren in Alt Rehse geregistreerd. De meerderheid van hen waren artsen, gezondheidsfunctionarissen of kopstukken van de nazi-partij onder wie enkele zeer prominente nazi’s: Heinrich Himmler, Alfred Rosenberg, Robert Ley, Gerhard Wagner en Reinhard Heydrich.¹⁰ Ook Eugen Fischer en Otmar von Verschuer van het Kaiser Wilhelm Institut (KWI) kwamen er lesgeven. We zullen zien dat ook hier de verantwoordelijken grotendeels aan de denazificatie ontsnapten. Otmar von Verschuer was trouwens de mentor van Josef Mengele. Eugen Fischer en Otmar von Verschuer werden in 1941 zelfs als gastsprekers uitgenodigd door de faculteit geneeskunde aan de Gentse Rijksuniversiteit.¹¹

• 12 “Aangezien ze niet gedenazificeerd werd, werd ze nooit gedwongen zich over haar rol in het nationaa (...)

14Alt Rehse viel onder de bevoegdheid van dr. Gerhard Wagner. Hij was voorzitter van de Reichsärztekammer. Toen hij in 1939 overleed, werd hij opgevolgd door dr. Leonardo Conti Reichsgesundheitsführer SS. Als staatsecretaris van de Gezondheidszorg had hij de administratieve bevoegdheid over Alt-Rhese. Voor Leonardo Conti en diens moeder Nanna Conti, de voorzitster van de nazi-organisatie van Duitse vroedvrouwen, was Alt Rehse een ideologische vitrine waar ze regelmatig cursussen gaven aan de artsen en vroedvrouwen. Ze brachten regelmatig hun vakantie door in dit idyllische oord en Leonardo Conti fokte er paarden. Op het artsenproces van Neurenberg was hij samen met Karl Brandt en Ernst Robert Grawitz één van de hoofdbeklaagden. Hij pleegde echter net als Grawitz zelfmoord vóór de aanvang van het proces. Nanna Conti heeft nooit rekenschap moeten afleggen voor haar daden. Ze kwam niet in aanmerking voor denazificatie, ondanks haar verantwoordelijkheid in het eugenetisch programma van de vroedvrouwen in het kader van de kindereuthanasie, haar zeer vroeg engagement in de nazipartij en haar uitgesproken antisemitisme. Zoals Anja Peters schreef: “Da sie nicht entnazifiziert wurde, wurde sie nie gezwungen, sich mit ihrer Rolle im NS auseinanderzusetzen. Stattdessen schob sie jegliche Verantwortung von sich auf andere ab.”¹²

• 13 D-17217 Musterdorf, Ein Film von Thomas Eichler Alt-Rehse 2003

16Evenals Hans Deuschl en Johannes Peltret had Alois Boehm zijn woonplaats in Alt Rehse als leider van het Erbbiologische Forschungsinstitut Alt Rehse.¹³

• 14 Maibaum, Thomas, Die Führerschule der deutschen ärzteschaft Alt Rehse, Münster : Verlag Klemm und O (...)

18Hij nam deel aan de Hitlerputsch in november 1923 en maakte dus deel uit van de “Kämpfer der ersten Stunde.” In 1932 verklaarde hij: “Natio­nalsozialist kann nur sein, wer bewusst oder unbewusst rassisch fühlt; und wer echt rassisch empfindet, muss Nationalsozialist sein” (“Alleen wie zich bewust of onbewust raciaal voelt kan nationaalsocialist zijn; en wie werkelijk raciaal voelt, moet nationaalsocialist zijn,” nvdr). Hij onderhield als specialist in de zogenaamde rassenhygiëne intense contacten met Eugen Fischer, Direktor für Antropologie, menschliche Erblehre und Eugenic aan het KWI (Kaiser Wilhelm Institut).¹⁴ Op bijzondere aanbeveling van Gerhard Wagner, de voorganger van Leonardo Conti, werd Boehm op 1 augustus 1934 leider van het Pathologisch-Anatomisch Instituut van het Rudolf Hess Krankenhaus in Dresden en in november 1934 werd hij als Honorarprofessor voor Rassenkunde aan de universiteit van Leipzig bevorderd. In 1943 werd hij in Giessen tot professor in Rassenhygiëne benoemd en in 1944/45 was hij de laatste decaan van de faculteit Geneeskunde in Giessen. In januari 1947 werd hij als getuige opgeroepen in het artsenproces in Neurenberg, maar niet terechtgesteld. Hij onderging geen denazificatieprocedure maar verloor door zijn naziverleden wel zijn pensioenrechten als professor aan de universiteit van Giessen. Hij hield er na de oorlog een privépraktijk. Boehm overleed op 9 juni 1962.

• 15 Ibid., 132-136.

19Uitzonderlijk is het geval Kurt Blome, die een hoofdbeklaagde was op het proces van Neurenberg. Kurt Blome was de medewerker van Leonardo Conti bij het Staatssecretariaat voor de volksgezondheid van het Reich. Hij had ook de leiding over de dienst voor de bacteriologische oorlogsvoering.¹⁵

• 16 Hunt, Linda, L’Affaire Paperclip. La récupération des scientifiques nazis par les Américains, 19 (...)

20Kort na zijn arrestatie als verdachte van oorlogsmisdaden ondervroeg de Amerikaanse Alsos Inlichtingendienst Blome als chef van de nazi bacteriologische dienst.¹⁶ Hij bekende dat hij op vraag van Reichsführer SS Heinrich Himmler een laboratorium had opgezet voor de biologische oorlog. Himmler gaf de opdracht aan Blome experimenten uit te voeren op de gedetineerden in de concentratiekampen om de efficiëntie van een aanval met biologische wapens te testen. Hij werd beschuldigd van deelname aan euthanasie, van het uitroeien van Polen die besmet waren met tuberculose, van deelname aan de biologische oorlog en aan verschillende dodelijke experimenten.

• 17 Bayle, François, Croix Gammée contre Caducée. Les expériences en Allemagne pendant la Deuxième Guer (...)

21Nochtans werd hij door het tribunaal van Neurenberg vrijgesproken.¹⁷ Wat betreft de beschuldiging van wandaad in de biologische oorlog oordeelde het tribunaal dat de verdachte Blome zich wel had voorbereid om experimenten op mensen te leiden in het kader van de bacteriologische oorlog, maar dat het dossier dit niet kon aantonen. Volgens de rechtbank viel het ook niet te bewijzen dat hij ooit die experimenten uitgevoerd had. De ondervraging van Alsos werd niet als bewijs voorgelegd tijdens het proces.

• 18 Maibaum, Die Führerschule, 136.

22Hij werd vervolgens gerekruteerd door de Amerikanen en ontsnapte aan de epuratie. Blome was interessant voor de Amerikanen aangezien hij de voornaamste verantwoordelijke was en de sleutelfiguur in het onderzoek naar de bacteriologische oorlog. De Verenigde Staten hadden op dat gebied een achterstand tegenover Japan.¹⁸

• 19 CDJC, “Le procès des médecins à Nuremberg,” 7.
• 20 Hunt, L’Affaire, 246-248.

23In 1951 kreeg Blome een contract aangeboden van de JIOA(Joint Intelligence Objectives Agency) in het kader van de geheime operatie Paperclip met het Project 63.¹⁹ Hij werd aangeworven in het Army Chemical Corps voor het ontwerpen van chemische en bacteriologische wapens. Nergens werd melding gemaakt van zijn verleden, zijn aanhouding in 1945 als vooraanstaand lid van de SA, en de beschuldigingen die hem ten laste waren gelegd op het proces van Neurenberg.²⁰

• 21 Bayle, Croix Gammée, 87.

24In zijn aanwervingsformulieren liet Blome na iets over zijn situatie van 1945 tot 1948 te vermelden. Hij minimaliseerde sterk het belang van zijn functies in onder andere Alt Rehse.²¹ Zijn overste, Leonardo Conti, had zich opgehangen in zijn cel voor de aanvang van het proces. Blome maakte hiervan gebruik om zich wit te wassen, zijn eigen betrokkenheid te minimaliseren en alle schuld bij Leonardo Conti te leggen.

• 22 CDJC, “Le procès des médecins à Nuremberg,” 22.

25Ondanks zijn witgewassen dossier oordeelde de Amerikaanse consul in Frankfurt dat hij niet in aanmerking kwam voor immigratie door het ongunstige rapport van Alsos. Zijn visum naar de VSA werd geweigerd. Vervolgens aanvaardde hij te werken als arts in het European Command intelligence center Van Oberusal (Camp King) in Duitsland voor de Amerikaanse Geheime dienst tot het einde van zijn contract.²² Daarna keerde hij naar Dortmund terug. Door de Spruchkammer in Schwelm (Westfalen) werd hij op 10 juni 1948 gedenazificeerd in de klasse 5 (Entlastete). Tot zijn dood op 10 oktober 1969 leefde hij ongestoord in Dortmund, waar hij als specialist in dermatologie en urologie een privépraktijk had.

• 23 Maibaum, Die Führerschule, 126-131.
• 24 Boes, Wilhelm, Dr. med. Hans Deuschl. Der Begründer der Führerschule der deutschen Ärzteschaft in A (...)

26SS-Standartenführer dr. Hans Deuschl was één van de grondleggers van de Führerschule in Alt-Rhese. Hij was een nazi van het eerste uur (lid van de NSDAP vanaf 1929) en een goede vriend van meerdere nazikopstukken zoals Martin Borman, Gerard Wagner, Leonardo Conti en Rudolf Hess. Heinrich Himmler was als eregast aanwezig op zijn huwelijksfeest in Alt Rehse.²³ Het geval Deuschl illustreert perfect hoe men in de procedure van de denazificatie een hoofdschuldige tot Mitläufer ‘promoveerde’ en bovendien nog in beroep een strafvermindering gaf.²⁴

• 25 Interview (gefilmd) met dr. Rainer Stommer (Alt Rehse), september 2022 (Yves Louis/Thierry Bonnaffé (...)

27Zijn verantwoordelijkheid was groot. Toch slaagde hij er in zijn rol in Alt Rehse en bij de NS-artsenbond te minimaliseren.²⁵ Deuschl werd in staat van beschuldiging (Klageschrift) gesteld op 6 september 1948 door de Spruchkammer van Starnberg. Openbaar aanklager was dr. Reiter. In zijn dossier werden verschillende bewijsstukken aangevoerd om hem in de eerste categorie van oorlogsmisdadigers te plaatsen. De straf impliceerde onder meer 10 jaar werkkamp, beroepsverbod als arts, verlies van zijn vermogen en verlies van actief en passief stemrecht.

• 26 Stommer, Medizin im Dienste, 47.

29Deuschl werd vertegenwoordigd door Eckhard König. Deze stelde Deuschl voor als een misleide en bedrogen idealist die geen banden had met de leiderselite van de NSDAP. Zijn titel als SS Oberführer had volgens de verdediging geen politieke grond, maar had hij enkel te danken aan zijn functie als bedrijfsleider van de NS Artsenbond. Hij zou een absolute tegenstander zijn geweest van het ‘Terrorsystem’ van de nazi’s, hij zou in conflict gekomen zijn met Himmler, Borman en Conti en zou altijd zuiver idealistisch gehandeld hebben. Dit is een absolute miskenning van de realiteit: door zijn vriendschap met Himmler behoorde Deuschl tot de meest geprivilegieerden van het NS-regime.²⁶ Dertien getuigen werden opgeroepen, waarvan aan zes reeds tijdens de internering van Deuschl om Persilscheine gevraagd was. Sommige getuigen hadden zelf tot de NS-elite behoord. Anderen waren Deuschl dankbaar voor bewezen diensten tijdens zijn burgemeesterschap. Er werd gewezen op de grote verdiensten die hij als burgemeester aan de stad Starnberg had geleverd, hoe hij vaak tegen het wanbeheer van de Partij had geprotesteerd, hoe hij door zijn persoonlijke inzet mensen van de executie had gered enzovoort. De woning van de joodse familie Franck die hem werd toegewezen zou hij op een rechtmatige manier gehuurd hebben en het meubilair aan de familie terugbezorgd hebben.

• 27 Interview (gefilmd) met dr. Rainer Stommer (Alt Rehse), september 2022 (Yves Louis/Thierry Bonnaffé (...)

34Er waren wel degelijk partijpolitieke overwegingen bij Deuschl aanwezig, en niet enkel idealistische. Hij werd ook vaak bevorderd binnen de Partij. Over zijn functie in Alt Rehse heeft hij nooit de waarheid verteld. Ook over zijn aanstelling als burgemeester en over het huis van de familie Franck dat hem toegekend werd, heeft hij nooit de ware toedracht onthuld. Hans Deuschl is dus een zeer duidelijk voorbeeld van de Mitläuferfabrik (een term die dateert van 1982), zoals alle verantwoordelijken van Alt Rehse.²⁷

• 28 “Het ligt voor de hand om joden met tbc-bacillen te vergelijken. Bijna alle mensen dragen tuberculo (...)

35Peltret werd in mei 1937 lid van de NSDAP (nummer 5018.336) en in december 1941 werd hij lid van de SS als Standartenführer (SS-nummer 459.461). Op 15 december 1940 volgde Peltret Hans Deuschl op als leider van de Ärztenführerschule. Hij was een uitgesproken antisemiet: “Nahe liegt der Vergleich der Juden mit den Tuberkelbazillen. Fast alle Menschen herbergen Tuberkelbazillen, fast alle Völker der Erde Juden; eine chronische, schwer heilbare Infektion. Die Tuberkulose behandeln wir in erster Linie durch Stärkung der eigenen Kräfte des Körpers; die jüdische Infektion ist nur heilbar durch Stärkung der rassischen Kräfte eines Volkes.”²⁸

• 29 Archives de Paris, AJ 40 59,1.
• 30 Interview (gefilmd) met dr. Rainer Stommer (Alt Rehse), september 2022 (Yves Louis/Thierry Bonnaffé (...)

37In oktober 1941 nodigde hij Peltret uit voor een bezoek aan Antwerpen tijdens diens officiële reis door Nederland en België.²⁹ Hiermee wilde hij hem bedanken voor de hartelijke ontvangst van de Vlaamse artsen in Alt Rehse. Van Hoof benadrukte zijn verbondenheid met het nazisme door de woorden te herhalen die dr. Peltret tijdens de stage had uitgesproken: “Sie riefen uns doch mehrmals zu: sie werden hier abreisen mit Nationalsozialismus im Fleisch und Blut!” Na het einde van de oorlog verbleef Peltret in Bad Salzuflen. Er werd geen denazificatiedossier gevonden.³⁰

• 31 CDJC, “Le procès des médecins à Nuremberg,” 141.

38De misdaden die de nazi-artsen hadden gepleegd, werden in de naoorlogse periode min of meer verdrongen. Ook in de schoot van de WMA was men er aanvankelijk van overtuigd dat deze vooral bestonden uit het niet naleven van de eed van Hippocrates. De conclusies van het proces van Neurenberg en het naleven van de Code wat betreft de medische experimenten en de mensenrechten werden onvoldoende ernstig genomen. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat 45 jaar na de oorlog in 1992 Hans Joachim Sewering benoemd werd tot hoofd van de WMA.³¹

• 32 Seidelman, William E., “‘Requiescat sine Pace’: Recollections and Reflections on the World Medical (...)

39Sewering werd geboren op 30 januari 1916. Hij trad op 1 november 1933 toe tot de SS en een jaar later tot de nazipartij. Hij werkte als assistent-arts in het Schönbrunn sanatorium, nabij Dachau in Beieren. Vier kloosterzusters verbraken hun stilzwijgen in 1993 en leverden belastend bewijs dat hij 900 lichamelijk en geestelijk gehandicapte kinderen had vermoord door ze over te brengen van het sanatorium Schönbrunn naar het Eglfing-Haar ‘genezingscentrum’ voor euthanasie-experimenten. Ook de veertienjarige Babette Fröwis onderging dat lot. Zonder voorafgaand onderzoek kreeg ze de diagnose epilepsie. Drie weken later stierf ze aan de gevolgen van uithongering en een doelbewuste overdosis fenobarbital. Later werd ze een postermeisje in de propaganda voor de praktijk van nazi-euthanasie. Er was een sluitend bewijs dat het vervoersdocument voor haar overplaatsing ondertekend werd door Sewering en dat er medische experimenten werden uitgevoerd die leidden tot euthanasie.³² Ook Kardinaal Ratzinger, de latere Paus Benedictus XVI, heeft dit verklaard. Sewering ontkende deze beschuldigingen en ontsnapte aan vervolging.

• 33 “Professor Sewering’s resignation from WMA President-Elect,” World Medical Journal, 39(2), 1993.

42Sewering trok zijn kortstondige voorzitterschap van de World Medical Association in januari 1993 terug vanwege beschuldigingen over zijn rol in de oorlogstijd.³³ In 1994 bevestigde het Amerikaanse ministerie van Justitie hem op de immigratielijst te hebben gezet en dat Sewering de Verenigde Staten dus niet meer binnen mocht. In mei 2008 kende de 25.000 man sterke Duitse Federatie van Interne Geneeskunde hem echter de Günther-Budelmann-medaille toe. Dit is de hoogste onderscheiding voor bewezen diensten aan het nationale gezondheidssysteem.