Bass, Gary J. Het Tokio tribunal

Agrandir Original (jpeg, 650k)

1In tegenstelling tot het proces dat van november 1945 tot oktober 1946 voor het Internationaal Militair Tribunaal in Neurenberg liep (waarop twee dozijn topvertegenwoordigers van het verslagen naziregime terechtstonden, van wie ongeveer de helft zou worden terechtgesteld), is het Internationaal Militair Tribunaal voor het Verre Oosten in Tokio bij het brede Europese en Amerikaanse publiek heel wat minder bekend. Dat hoeft niet te verbazen. Wie het lemma ‘Tokio tribunaal’ ingeeft in de catalogus van Vlaamse bibliotheken vindt welgeteld zes zoekresultaten, waaronder drie edities van eenzelfde roman (De offers van Kees van Beijnum). Een speurtocht naar het Tokiotribunaal in de digitale zoekmachine van het Ceges/Soma levert twee hits op: een oorspronkelijke bronnenuitgave van het IMTFE en een herwerkte versie ervan uit 2008. De term ‘proces van Neurenberg’, levert daarentegen in de beide collecties respectievelijk 81 en 40 zoekresultaten op. De Library of Congress in Washington huisvest 579 gedrukte werken over Neurenberg, maar slechts 19 over Tokio (niet meer dan zes daarvan verschenen sinds de eeuwwende). Nochtans sleepte het Tokiotribunaal 2,5 jaar aan, werden 4.335 bewijsstukken aan het Hof voorgelegd, aanvaardden de rechters van elf geallieerde landen 1.200 geschreven en mondelinge verklaringen van getuigen en telde het eindoordeel een kleine 50.000 pagina’s. Zeven van de vijfentwintig beklaagden werden opgeknoopt, zestien kregen een levenslange gevangenisstraf en twee gingen voor een kortere tijd de cel in (twee andere beschuldigden waren inmiddels overleden, en één betichte, Shumei Okawa, die gewezen premier en minister van Buitenlandse Zaken Hideki Tojo tijdens een rechtszitting onverhoeds op het kale hoofd had gemept, werd door psychiaters ontoerekeningsvatbaar verklaard en buiten vervolging gesteld). Tot voor kort was er in het Nederlandstalige taalgebied geen overzichtswerk voorhanden over dit belangrijke tribunaal, dat plaatsvond op het raakvlak van de Tweede Wereldoorlog en het ideologische conflict tussen West en Oost, dat de geschiedenis is ingegaan als de ‘Koude Oorlog’.

2Met het bijzonder lijvige Het Tokio tribunaal. De geboorte van het moderne Azië (het corpus telt 895 pagina’s) komt Gary J. Bass ontegensprekelijk tegemoet aan een leemte in het historisch onderzoek. Bass is professor internationale betrekkingen aan de universiteit van Princeton en auteur van het veelgeprezen The Blood Telegram. Nixon Kissinger, and a forgotten geno­cide. In drieëndertig goed gedocumenteerde hoofdstukken beschrijft de auteur het ontstaan, de werking en de resultaten van het omvangrijkste tribunaal dat ooit op Aziatische bodem werd georganiseerd. Hij besteedt aandacht aan de politieke besluitvorming die aan de basis lag van het proces, het Amerikaanse machtsoverwicht door de ontwikkeling van de atoombom, de Japanse capitulatie in de handen van de pompeuze en egocentrische generaal Douglas MacArthur (aan boord van de USS Missouri, in aanwezigheid van twee uitgemergelde generaals die de Japanse kampen hadden overleefd, geflankeerd door een vlag die commodore Matthew Perry nog had gevoerd toen hij Japan in 1853 met geweld openbrak), de arrestaties van de beklaagden, de aanstelling van de rechters en het politieke getouwtrek over de vraag of de keizer op de beklaagdenbank moest plaatsnemen. Bass gaat dieper in op juridische vraagstukken (de rechtsmacht van het tribunaal, het statuut van agressie, het concept samenzwering en misdaden tegen de mens(elijk)heid), de te beoordelen feiten (de aanval op Mantsjoerije, de Rape of Nanjing, Pearl Harbor, de standrechtelijke executies van krijgsgevangenen, de Mars op Bataan en een vreselijke lijst van wreedheden op weerloze mannen, vrouwen en kinderen), de verhoren, de pleidooien van de verdediging, de uiteindelijke vonnissen en de dissenting opinions. In de laatste drie hoofdstukken en de epiloog behandelt hij de executies van de ter dood veroordeelden, het tragische lot van de Indische en Chinese rechters (Radhabinod Pal en Ju-ao Mei), en de problematische Vergangenheitsbewältigung door de Japanse overheid, de geallieerde staten en de bevolkingen van de respectieve staten. Bass draagt het boek op aan zijn 7-jarige dochter Miriam, “mijn lieve, dierbare kind, met alle liefde in mijn hart. Dat je alleen maar vrede mag kennen” (ongenummerde pagina 895).

3Laat er geen twijfel over bestaan: Bass’ Het Tokio tribunaal is een stevig gefundeerd, uitstekend geschreven en bijzonder verhelderende studie. Ze brengt de lezer – velen wellicht voor het eerst – in contact met merkwaardige personages, afgrijselijke gebeurtenissen, een vleugje idealisme en vooral heel wat lobbywerk. “Bass gebruikt de complexiteit van het proces als een scharniermoment om een breed palet te schilderen,” schreef Robert D. Kaplan in The Washington Post (20 oktober 2023); hij prees het boek terecht als een “meeslepend verhaal over het Japanse oorlogsmisdadigersproces”. Thomas Meany van de New York Times (21 oktober 2023) sprak over een “elegant geschreven en omvattende studie van de vervolging van de Japanse oorlogsmisdaden (…), geschreven met de zwier van een journalist die weet hoe hij een verhaal moet vertellen,” en Ian Buruma noemde het boek in een uitvoerige review voor de New Yorker (16 oktober 2023) kortweg “exhaustief en fascinerend”. De vertaling van zo’n lijvig werk, in een jargon dat niet altijd even transparant is, is geen sinecure, en de drie aangestelde vertalers verdienen voor hun titanenwerk dan ook alle lof. Toch is het merkwaardig hoe weinig de lezer te weten komt over de achtergrond, de biografie en de concrete daden van de beklaagden. Zelfs in hoofdstuk 27, waarin de vonnissen en de strafmaat worden behandeld, komen niet alle betichten aan bod. Dat geldt ook voor de advocaten van de verdediging, over wie slechts mondjesmaat wat persoonlijke gegevens worden vermeld, en (met uitzondering van de rechters Pal, Röling en Mei) ook voor de zetelende magistraten. De auteur opteerde er duidelijk voor het accent te leggen op de internationale context waarin het tribunaal plaatsvond, en op de rechtsbeginselen en de debatten die over de juridische principes en het vonnis werden gevoerd.

4De keuze van de uitgever om de voetnoten niet in de papieren editie op te nemen, maar digitaal ter beschikking te stellen op de webstek van Hollands Diep vloeit wellicht voort uit een gezonde financiële overweging, maar bevordert niet meteen een ernstige omgang met een academisch boek. Wie de Nederlandse editie niet van a tot z wenst te lezen, maar enkel als werkinstrument ter hand wil nemen, wordt ernstig belemmerd door de afwezigheid van een alfabetische index op personen, plaatsen en gebeurtenissen. Dat is bijzonder jammer. Hoewel de geraadpleegde bronnen en werken ongetwijfeld terug te vinden zijn in de 3.593 voetnoten, uitgesmeerd over de ellenlange (217 pagina’s) bibliografie, zou het gemakkelijker geweest zijn als er ook een (beredeneerde) lijst van archivalisch materiaal en studies aan Bass’ monumentale werk was toegevoegd. Ook een exacte verwijzing naar de vindplaats van het (originele, maar soms wat klein uitgevallen) beeldmateriaal, zou welkom zijn geweest.