Hagen, Piet. Joodse klokkenluiders

Agrandir Original (jpeg, 691k)

1De Duits-Joodse arabist Alfred Wiener (1885-1964) schreef al in 1919 over “een antisemitische storm” die in Duitsland was losgebarsten. Terwijl het nog veertien jaar zou duren voordat Hitler aan de macht kwam, verscheen in het land al de ene na de andere extreemrechtse publicatie waarin Jodenhaat werd aangewakkerd. De boodschap dat Joden in Duitsland vreemde elementen waren die de natie ondermijnden, vond gretig aftrek binnen de in de Weimarrepubliek steeds dominanter wordende völkische beweging, waaruit ook de nazipartij voortkwam. Wiener riep zijn landgenoten op het antisemitisme te bestrijden, “indien ze niet wensen te zien dat het bloed van medeburgers door de straten stroomt”. “Haat is de voorloper van anarchie,” waarschuwde hij.

2Wiener was secretaris-generaal van de Centralverein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens, een belangenorganisatie voor de Joodse gemeenschap in Duitsland die zich inzette om antisemitisme te bestrijden. Onderdeel van de vereniging was het documentatiebureau Büro Wilhelmstrasse, waar Wiener zijn verzameling antisemitische publicaties onderbracht. Door de landelijke en internationale media te voorzien van objectieve informatie probeerde het bureau de nazipropaganda te ondermijnen. Toen de nationaalsocialisten in 1933 in Duitsland aan de macht kwamen, vluchtte Wiener naar Amsterdam. Gebrandmerkt als iemand die niet loyaal was “jegens het Duitse Rijk en volk” was het in zijn geboorteland niet langer veilig. Zijn gezin zou hem later volgen.

3In Nederland zette Wiener zijn strijd tegen de nationaalsocialisten voort. Een ontmoeting met de Amsterdamse hoogleraar David Cohen in augustus 1933 lag aan de basis van de oprichting van het Central Jewish Information Office in februari 1934, met Wiener als directeur en Cohen als voorzitter. Voor Wiener was het JCIO “de voortzetting van het documentatiecentrum waarmee hij in Duitsland al begonnen is,” schrijft journalist Piet Hagen in zijn in 2023 verschenen boek ‘Joodse klokkenluiders’. Hij vervolgt: “Het kantoor in Amsterdam begint klein, op een hotelkamer aan de Sarphatistraat. Maar weldra groeit dit Joodse informatiebureau uit tot een alarmcentrale met een groep vaste medewerkers, die vanuit een kantoor aan de Jan van Eijckstraat in Amsterdam-Zuid overheden, inlichtingendiensten, journalisten en Joodse organisaties in binnen- en buitenland voorziet van artikelen, rapporten en literatuur.” Tussen 1934 en 1939 gaf de instelling circa 1.200 persberichten en publicaties uit, waarin de nazipropaganda werd ‘gedebunkt’ en verslag werd gedaan van antisemitische gebeurtenissen in Duitsland, zoals de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938.

4De door uitgeverij Verbum uitgebrachte publicatie van Hagen is een aanvulling op zijn boek ‘Dubbel zondebok – Joodse journalisten in tijden van antisemitisme en vervolging, 1920-1945’, dat in 2022 verscheen bij De Arbeiderspers. Te laat realiseerde de schrijver zich dat hij in dit boek te weinig aandacht had besteed aan het JCIO, dat door hem wordt aangeduid als “early warning system”. Deze lacune maakt hij met ‘Joodse klokkenluiders’ goed. Hagen begint hierin met het introduceren van de twee hoofdpersonen, van wie David Cohen geen onbekende is voor wie vertrouwd is met de geschiedenis van de Duitse bezetting van Nederland. De al voor de oorlog gezaghebbende figuur binnen de Joodse gemeenschap in Nederland werd in bezettingstijd, samen met Abraham Asscher, aangewezen om de Joodse Raad te leiden. Deze instantie en haar leiders fungeerden als doorgeefluik van Duitse bevelen en werden na de oorlog verweten medeschuldig te zijn aan de deportatie van de Nederlandse Joden naar de vernietigingskampen in Polen.

5Zoals Wiener tot 1933 in Duitsland deed, zo zette Cohen zich in Nederland jarenlang in voor zijn Joodse medemens. Hagen schrijft dat de jonge Cohen na de pogrom van 1903 in het Russische Kischinew (tegenwoordig Chişinău in Moldavië) op het station van zijn geboortestad Deventer Joodse treinreizigers opving. Zij waren voor het antisemitisme op de vlucht geslagen uit Rusland, Polen en Roemenië en hoopten op een betere toekomst in Engeland of de Verenigde Staten. Als medeoprichter en secretaris van het in 1933 opgerichte Comité voor Joodse belangen kwam hij eveneens op voor de Joden die nazi-Duitsland ontvluchtten om in Nederland asiel te vragen. Volgens Hagen laat Cohens inzet voor het JCIO zien “dat hij het gevaar van het nationaalsocialisme ook voor Nederland tijdig heeft ingezien”.

6De auteur merkt scherp op hoe merkwaardig het is dat Cohen, “die al sinds zijn jeugd doordrongen was van de gruwelijkheid van de pogroms in Oost-Europa en daarna gewaarschuwd heeft voor het antisemitisme in Duitsland”, desondanks meewerkte aan de deportatie van de Nederlandse Joden en de Joodse gemeenschap zelfs opriep om niet onder te duiken en geen verzet te plegen. Na de oorlog verontschuldigde hij zich met het argument dat hij “geen vermoeden” had van het dodelijke lot dat de Joden boven het hoofd hing. Hij was niet de enige die beweerde het niet geweten te hebben. Hagen merkt op dat het, ondanks de inspanningen van het JCIO, eveneens “wrang is [dat] ook de pers in Amerika en Engeland tijdens de Tweede Wereldoorlog bitter weinig aandacht heeft besteed aan de Jodenvervolging”.

7Na 1939 moest het Central Jewish Information Office zijn activiteiten naar Londen verplaatsten na interventie van de Nederlandse overheid, die ten opzichte van Duitsland haar neutraliteit wilde beschermen. De auteur beschrijft hoe Wiener zijn werkzaamheden in Londen voortzette, waar de The Wiener Holocaust Library tegenwoordig nog steeds een belangrijk instituut is ter bestudering van de Holocaust en andere genocides. Piet Hagen geeft in ‘Joodse klokkenluiders’ een informatief en goed onderbouwd beeld van het CJIO. Hij gaat hierin ook in op het lot van de medewerkers van het kantoor in Amsterdam, het gezin van Wiener en de Joodse bewoners van de Jan van Eijckstraat ten tijde van de oorlog. Dit alles heeft een interessant boek opgeleverd, dat echter wel wat summier is. Het had aan kracht kunnen winnen als de schrijver representatieve fragmenten had aangehaald uit documentatie van het CJIO, bijvoorbeeld uit de in 1938 verzamelde getuigenissen van de Kristallnacht. In een tijd waarin antisemitisme sterk opleeft en kwaadwillenden door middel van ‘nepnieuws’ mensen op het verkeerde been zetten, heeft het verhaal van de alarmisten en ‘factcheckers’ van het CJIO echter aan betekenis niets verloren.