De Vries, Guus. Himmlers kinderen Lebensborn en de rassenpolitiek

Agrandir Original (jpeg, 640k)

1Wie in het Nederlandse taalgebied op zoek gaat naar gedegen informatie over het beruchte Lebensbornproject (het nationaalsocialistische programma om ‘arische’ kinderen, ter versterking van het Derde Rijk, in staatsinstellingen geboren te laten worden) wacht een zware opdracht. Het thema staat centraal in Roel Van Duyns boek ‘Een zoon voor de Führer. De nazi-utopie van Julia Op ten Noort’ (2020) en het getuigenis van Erika Matko/Ingrid von Oelhafen, zoals het door Tim Tate werd opgetekend (het boek verscheen in november 2020 in vertaling bij Harper Collins), maar voor het overige moet de nieuwsgierige speurder al terug tot de jaren 1970. Toén publiceerde de Franse journalist en cineast Marc Hillel een veelgelezen, maar inmiddels wat verouderd boek (‘Au nom de la race’) over het onderwerp, dat niet enkel in het Frans verscheen, maar vertalingen kende naar het Duits en Spaans (1975), Italiaans en Sloveens (1976), Engels (1977), Hebreeuws (1978) en, in 1977, ook naar het Nederlands. Dat recent twee Nederlandstalige studies over Lebensborn verschenen – ‘De wiegjes van Lebensborn’ van de Gentse schrijver Eric Bauwens en ‘Himmlers kinderen. Lebensborn en de rassenpolitiek’ van de Nederlandse historicus Guus De Vries – kan dan ook alleen maar toegejuicht worden.

2Guus de Vries is een Nederlands geschiedvorser die zich specialiseert in de materiële en picturale overblijfselen van de twee Wereldoorlogen. Van zijn hand verschenen onder meer het rijkelijk geïllustreerde ‘Het album van de Eerste Wereldoorlog’ (2014), waarin de auteur twaalf thema’s uit de Grote Oorlog visualiseerde en verder uitdiepte, en ‘Oosterbeek – Arnhem 1944’, over de landing van de 1^st Airborne Division van het Britse Tweede Leger, in de tweede helft van september 1944. Vaak verschijnen zijn boeken bij S.I. Publicaties, een uitgeverij in Gelderland die boeken en tijdschriften “publiceert, importeert en verkoopt, voornamelijk op het gebied van militaire geschiedenis en (vuur-)wapens” en musea en particulieren over militair-historische gebeurtenissen adviseert.

3‘Himmlers kinderen. Lebensborn en de rassenpolitiek’ bestaat uit tien hoofdstukken. In de eerste drie behandelt De Vries de historische, ideologische en juridische context waarin het programma tot stand kwam. Vervolgens focust hij op de praktische organisatie van de vereniging: de oprichting ervan in 1935, de dertig kraamklinieken en kindertehuizen die werden ingericht om abortussen tegen te gaan en om toekomstige rekruten voor het Duitse leger te voorzien, de financiering van het bureaucratische apparaat, de selectieprocedure voor aanstaande moeders, het verblijf in de kliniek of het tehuis en de rituelen die met de geboorte in een SS-instelling gepaard gingen. Daarbij weet de auteur een mooi evenwicht te bewaren tussen de beschrijving van de abstracte organisatie enerzijds en de motieven en emoties van de mensen die ermee in aanraking kwamen anderzijds. Hoofdstukken zeven, acht en negen gaan dieper in op de werking van Lebensborn in Duitsland en Oostenrijk (waar in twaalf instellingen 8000 geboortes werden geregistreerd), Midden- en Oost-Europa (waar de vereniging kinderen voor ‘verduitsing’ selecteerde en roofde, inclusief enkele slachtoffers van het bloedbad van Lidice en Ležáky) en West-Europa. Alleen al in Noorwegen werden 7.600 Noors-Duitse kinderen in Lebensborninstellingen geboren, maar klinieken en tehuizen zagen eveneens het licht in Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk en (op de valreep, en mogelijks werden ze nooit operationeel) in Denemarken. In het laatste hoofdstuk behandelt de auteur de evacuatie van de instellingen, te beginnen met Lamorlaye (Heim Westwald) in augustus 1944. In hetzelfde hoofdstuk komt tevens de juridische vervolging en de milde bestraffing van een handvol organisatoren en verantwoordelijken aan bod.

4De Vries’ studie is niet gebaseerd op origineel archivalisch onderzoek, maar het is een zeer zorgvuldige, goed gedocumenteerde en vlot geschreven synthese van een onderbelicht hoofdstuk uit de geschiedenis van het Derde Rijk. Hij weerlegt het beeld dat door de daders werd geschetst, als ware Lebensborn niet meer dan een goedbedoeld en liefdadig initiatief, en maakt komaf met het in de populaire cultuur hardnekkig opduikende beeld van de kraamklinieken als menselijke fokinstellingen. Hij schetst in detail de racistische context waarin het project tot stand kwam en de talloze deelaspecten ervan, die de grens van het onethische én het criminele meer dan eens overschreden. Zeer bruikbaar is de eerste bijlage die de Vries in zijn boek opneemt, waarin de Lebensbornklinieken, -tehuizen en -pensions op encyclopedische wijze zijn opgesomd, met daarbij telkens de wijze waarop de gebouwen werden verworven, de periode waarin de instelling operationeel was, de capaciteit, het aantal geboortes en enkele specifieke gebeurtenissen die eigen waren aan het instituut. Een grote meerwaarde zijn ook de meer dan 200 vaak originele (uit particuliere collecties afkomstige) afbeeldingen, foto’s en kaarten die de tekst begeleiden. Voor lezers met een brede historische interesse is ‘Himmlers kinderen’ ontegensprekelijk een aan te bevelen studie.

5De literatuurlijst is eerder beknopt, maar verwijst naar werken van hoge kwaliteit in vier talen. De geraadpleegde informatiebronnen zijn doorgaans van recente datum – één op drie geconsulteerde studies dateert van na 2010 en bijna twee op de drie van na de eeuwwende. Maar het academisch onderzoek staat niet stil, en misschien had de auteur zijn stellingen nog steviger kunnen onderbouwen door te verwijzen naar de meest recente historische inzichten. Ernst Pipers uitmuntende biografie van Alfred Rosenberg (en diens vrij recent ontdekte dagboek) en Peter Longerichs levensverhaal van Heinrich Himmler komen niet in de literatuurlijst aan bod (voor biografische gegevens van de Reichsführer SS verwijst de auteur naar één monografie van twintig jaar en één van een halve eeuw oud). Dat geldt evenzeer voor de studies van Daniel Siemens over de Sturmabteilungen en Edith Sheffers analyse van Hans Asperger en ‘Spiegelgrund’ (een instelling waar de auteur op p. 162 van zijn boek naar verwijst). Ook de Gentse arts Yves Louis blijft onvermeld in zijn bibliografie. Nochtans vond dié in Parijse archieven bewijzen dat er zich in België niet één Mütterheim bevond (in Wégimont), zoals de auteur aangeeft, maar twee: in 1942 zagen een dertigtal kinderen het levenslicht in de materniteit in Wolvertem, een hybride instelling die niet op initiatief, maar wel met instemming van de SS werd opgericht en waar vrouwen van SS’ers (voor zover bekend negen van de 39 moeders) terecht konden als er geen andere plaats voorhanden was (zie daarvoor de masterthesis van Gabrielle Laprévote, Implanter le Lebensborn en Belgique, la nationalité ou la « valeur raciale » comme facteur déterminant de son fonctionnement singulier, École Nationale des Chartes, 2019, vooral pp. 103-109). Het toont nog maar eens aan dat geschiedenis geen statisch gegeven is, maar een work in progress, met inzichten die razendsnel kunnen veranderen.