Harald Jähner. Hoogteroes

Agrandir Original (jpeg, 591k)

1De Duitse oud-journalist en -hoogleraar Harald Jähner oogstte met zijn boek Wolfstijd: Duitsland en de Duitsers 1945-1955 terecht heel veel lof (zie Getuigen 133, oktober 2021, 143-145). In het vorig jaar verschenen Hoogteroes gaat hij inhoudelijk en stilistisch op dezelfde manier verder en behandelt de Duitse maatschappij in de jaren twintig en begin dertig. Het resultaat is even grandioos.

2Harald Jähner behield voor Hoogteroes het succesvolle concept dat hij ook in Wolfstijd toepaste: geen onderzoek van onontgonnen bronnen of navorsing in vergeten archieven, maar wel een nieuw en alomvattend overzicht van het Duitse interbellum gedistilleerd uit een zeer omvangrijke secundaire literatuur en uit tal van contemporaine tijdschriften en kranten. De uitgebreide bibliografie achteraan het boek getuigt van dat laatste. De auteur legt uiteraard eigen accenten en komt zo tot nieuwe inzichten, ook al omdat hij zich niet beperkt tot het politieke gebeuren, maar zowat alle maatschappelijke aspecten aan bod laat komen. Niet de Reichstag of de ambtswoning van de kanselier staat centraal in het verhaal, maar het moderne kantoorpand en het danspaleis, de drukke verkeersknooppunten en het sportpaleis, de biertent en de fotostudio. Een boeiende waaier van het dagelijks leven, waarin alleen de religie onderbelicht blijft.

3De titel van het boek, ook de oorspronkelijke overigens (Höhenrausch. Das kurze Leben zwischen den Kriegen), is een beetje misleidend. De auteur beperkt zich immers tot de periode 1918-1933, de Weimarrepubliek. Enkel het laatste hoofdstuk en de epiloog spelen zich af na Hitlers machtsovername. Dat doet geen afbreuk aan het werk zelf, want de grote vraag blijft toch altijd hoe het naoorlogse Duitsland, waar euforie overheerste na de val van de keizer en de vestiging van een eerste democratische republiek, kon evolueren naar een dictatuur die enkel rampspoed zou brengen. Waarom kozen de Duitsers steeds meer voor de extremen aan de linker- en de rechterzijde? En waarom trok het natio­naalsocialisme uiteindelijk aan het langste eind? Een politieke keuze heeft vaak veel meer met emoties en gevoelens te maken dan met gezond verstand. Jähner heeft het daarom in zijn werk terecht vaak over gevoelens, stemmingen en ervaringen en over fluctuerende fenomenen zoals onbehagen, optimisme, zelfvertrouwen, angst, trots en haat.

4De geschiedenis van de Republiek van Weimar is bekend, maar door de originele invalshoeken weet elk hoofdstuk opnieuw te verrassen. De auteur wijst zelf op een gevaar dat schuilt in het overschouwen van die vijftien jaar. Wij weten hoe het allemaal is afgelopen en dus is de verleiding groot om die periode te zien als een prelude die onontkoombaar moest leiden naar oorlog en genocide. Duitsland zat vol paradoxen, zoals die tussen stad en platteland bijvoorbeeld of tussen modernisme en conservatisme. De economische toestand, altijd een belangrijke speler in het kiesgedrag van mensen, was volatiel met een in tegenstelling tot Groot-Brittannië en Frankrijk opvallend snelle opleving na de Eerste Wereldoorlog, de hyperinflatie van 1923 waarvan de middenklasse het grootste slachtoffer was, het herstel vanaf 1924, de enorme gevolgen van de crash van Wall Street, de verwoede pogingen om de werkloosheid op te lossen. Voor wat dit laatste betreft legt de auteur de nadruk op de rol van Konrad Adenauer, burgemeester van Keulen en overtuigd antinazi. Hij wijdde op 6 augustus 1932 de eerste Autobahn in (Keulen-Bonn), waarvan de planning al in 1926 was begonnen. ‘Dat de Duitsers hun snelwegen aan Hitler te danken hebben, is een propagandistisch fabeltje. Om dat intact te laten, classificeerden ze de weg Keulen-Bonn later als provinciale weg’ (p.227). Ook het idee van de aanleg van snelwegen als werkverschaffingsmaatregel kwam van Adenauer, die zelfs het gebruik van graafmachines had verboden om zo meer mensen aan een baan te helpen.

5Precies omdat er geen rechte lijn loopt van de stemming in de twintiger jaren naar de Holocaust komen antisemitisme of de rol van de Joodse gemeenschap in Duitsland slechts af en toe aan bod. De voorbeelden die Jähner her en der aanhaalt zijn wel illustratief voor het toenmalige denken. Zo opperden de tegenstanders van de vernieuwende Bauhausarchitectuur dat de platte daken Noord-Afrikaans en zelfs Joods waren. De conservatieve Stuttgarter Schule bouwde daarom als tegenantwoord op een Le Cobusierwoning een wijk met huizen met puntdaken, die als ‘oer-Duits’ werden bestempeld. De 29.000 veteranenverenigingen waren ‘het sociale uitvloeisel van de Eerste Wereldoorlog’ (p.317), maar de Joodse oud-frontsoldaten werden er bijna nergens toegelaten. Zij verenigden zich in de Rijksbond voor Joodse Frontsoldaten, die meer dan 50.000 leden telde en daarmee de sterkste Joodse organisatie in de Weimarrepubliek was.

6Hoogteroes beschrijft overtuigend hoe modern de jaren twintig wel waren – de ophitsende jazz en charleston, de nieuwe rol van de vrouw, de veranderende lichaamscultuur, het moordende verkeer – maar eveneens hoe die moderne tijd steeds meer in diskrediet raakte. Men ging twijfelen of die manier van leven, die zucht naar alles wat nieuw was, wel de juiste was. ‘Bederf, vervlakking en verval (…) kwamen nu ook opzetten in de liberale pers en verduisterden daar de atmosfeer’ (p.404). Zelfs George Grosz, een icoon van de geëngageerde kunst, ging tekeer tegen amerikanisme en consumptie en ijverde voor het oud-Duitse in de kunst. In 1932 vaardigde de regering Von Papen een podiumverbod voor zwarte musici uit om de kansen van hun witte collega’s te verbeteren. Dat dit breed werd aanvaard, toont aan hoezeer de geest van de vrijheid in het defensief was gedrongen.

7Harald Jähner spreekt in zijn inleiding over ‘het spannende panorama van een tijd die in vele opzichten een blauwdruk van het heden lijkt‘ (p.12). Dat gevoel overvalt de lezer voortdurend: de vele gelijkenissen met onze tijd. De auteur wil echter geen doemdenker zijn. ‘De ontwikkeling richting nationaalsocialisme was niet dwingend. De democratie van Weimar was niet zo zwak dat een andere uitkomst ondenkbaar was geweest. Mensen hadden een keus, ieder voor zich, niet in de laatste plaats in het stemhokje’ (p.18). Daarna volgen honderden bladzijden leesplezier, want Jähner weet als geen ander hoe hij de lezer op sleeptouw kan nemen. Dankzij zijn journalistieke achtergrond weet hij de turbulente Weimarjaren te larderen met vergeten histories zoals de wereldwijde jojokoorts van 1932, de rol van mannelijk ogende dameskapsels of de band tussen avant-gardekunstenaars en sport. Hij weet die ogenschijnlijke details naadloos in te passen in het tijdsgebeuren en een betekenis te geven. De vele originele en goedgekozen foto’s vormen hierbij een welkome aanvulling.