Babi Jar. Met een voorwoord van Arnon Grünberg

Koesnetsov, Anatoli, Babi Jar. Met een voorwoord van Arnon Grünberg (vertaald door Jan Robert Braat), Amsterdam: De Bezige Bij, 2024, 440 p.

1Het herontdekte meesterwerk over Kiev ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, verteld door een jongen die alles zag ‘Ik nodig je uit in mijn lot te stappen, te denken dat je twaalf bent, dat de wereld in oorlog is en dat niemand weet wat er verder gaat gebeuren.’

2In 1941 trok het Duitse leger de stad Kiev binnen. Veel Oekraïeners verwelkomden hen als bevrijders van de onderdrukking door de Sovjet-Unie. Maar binnen enkele dagen begonnen de nazi’s met het vermoorden van alle joden, en vele anderen, in de stad. Babi Jar (Babyn Yar in het Oekraïens) was de naam van het ravijn waar de executies plaatsvonden. Het was een van de grootste massaslachtingen in de geschiedenis van de Holocaust.

3Dit tragische en aangrijpende boek is gevormd uit de dagboeken van de jonge Anatoli Koeznetsov – hij was twaalf toen de Duitsers arriveerden. Met zijn heldere en overtuigende stem, zijn eerlijkheid en zijn kinderblik neemt hij ons mee door de verschrikkingen van die oorlogsjaren. Babi Jar heeft de dwingende vertelkracht van fictie, maar iedere gebeurtenis die in het boek wordt verteld is waar.

4De Nederlandse vertaling is de complete, ongecensureerde versie van Babi Jar . De geschiedenis van het boek is zichtbaar in de tekst: passages in vet markeren de door de sovjets gecensureerde tekst.

Zijn strijd. Adolf Hitler gevangen in Landsberg, 1924

Moorhouse, Roger, Zijn strijd. Adolf Hitler gevangen in Landsberg, 1924, Utrecht: Uitgeverij Onmiboek, 2024, 128 p.

5Toen Hitler na zijn mislukte staatsgreep, de Bierkellerputsch op 8 en 9 november 1923, in de Landsberg-gevangenis terechtkwam, werd verwacht dat hij weer in de obscuriteit zou verdwijnen. Niets bleek minder waar. Tijdens zijn rechtszaak werd het de terneergeslagen Hitler duidelijk dat hij de publiciteit kon gebruiken om aanhang te verwerven, wat resulteerde in een nieuwe vastberadenheid. In het jaar dat Hitler in Landsberg doorbracht, werkte hij het nazigedachtegoed verder uit. Hij ontving vrienden en bewonderaars, behield de controle over zijn partijgenoten en dicteerde zijn manifest Mein Kampf (Mijn strijd) aan vertrouweling Rudolf Hess. Hitlers gevangenschap bleek de opmaat tot een van de grootste verschrikkingen uit de geschiedenis. Met Zijn strijd schreef Moorhouse een toegankelijk boek over deze vormende periode in Hitlers leven. Het boek is rijkelijk voorzien van beeldmateriaal.

De verliezers. Straf en heropvoeding in kamp Vught (1944‑1949)

Verduijn, Marijke, De verliezers. Straf en heropvoeding in kamp Vught (1944-1949), Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2023, 288 p.

6Een veel te weinig bekende bladzijde uit onze geschiedenis: Kamp Vught na de oorlog. Een onthullend verhaal over willekeur, eigenrichting en aandacht voor heropvoeding en terugkeer in de samenleving.

7Na een snelle ontruiming door de Duitsers werd Kamp Vught in oktober 1944 een interneringskamp voor mensen die ‘fout’ waren geweest. Er zaten NSB’ers, collaborateurs, kampbewakers en geharde Nederlandse SS’ers, maar in de naoorlogse chaos ook kinderen en onschuldigen. Vier jaar lang had de bevolking machteloos moeten aanzien hoe landgenoten met de bezetter samenwerkten. Ze hadden mensen zien afvoeren. Geliefden verloren. Er waren zelfs geruchten over vernietigingskampen. Aanvankelijk liepen de emoties buiten én binnen Kamp Vught dan ook hoog op. De internering van landverraders was bedoeld om hen te straffen, te beschermen tegen de volkswoede en te ‘bewaren’ tot hun zaak voorkwam. Maar wie waren dat eigenlijk: die landverraders? Hoe was het om in Kamp Vught vast te zitten of te werken? En bood het kamp wel bescherming? Marijke Verduijn deed jarenlang onderzoek naar het eerste en grootste naoorlogse interneringskamp onder Nederlands gezag. Ze raadpleegde archieven en kranten, las dagboeken en brieven uit het kamp en sprak met geïnterneerden, bewakers en hun kinderen. Dat levert een uniek beeld op van het dagelijks leven in het kamp en de reactie daarop in de samenleving. De verliezers beschrijft een veel te weinig bekende bladzijde uit onze geschiedenis. Een onthullend verhaal over willekeur, eigenrichting en allengs toenemende aandacht voor heropvoeding en terugkeer in de samenleving.

Een man van weinig woorden. Het uitzonderlijke verhaal van Lorenzo Perrone, die het leven van Primo Levi redde in Auschwitz

Greppi, Carlo, Een man van weinig woorden. Het uitzonderlijke verhaal van Lorenzo Perrone, die het leven van Primo Levi redde in Auschwitz, Amsterdam: Meulenhoff, 2023, 367 p.

8Een historisch relaas over de bijzondere vriendschap tussen Lorenzo Perrone en Primo Levi: een hoopvolle boodschap over wat het betekent om medemenselijk te zijn in tijden van oorlog.

9Lorenzo Perrone werkte in Auschwitz in opdracht van een Italiaans bedrijf als metselaar toen hij Primo Levi ontmoette, die er werd ingezet als dwangarbeider. Ondanks de gevaarlijke omstandigheden hielp Perrone Levi door hem voedsel te brengen en brieven naar zijn familie te smokkelen, wat streng verboden was. Mede dankzij Perrone overleefde Levi het kamp. Na de oorlog hielden de mannen contact. Levi noemde om zijn vriend te eren zijn eigen kinderen Renzo en Lorenza, en toen Lorenzo aan lager wal raakte en overleed, sprak Levi op zijn begrafenis.

10Miljoenen mensen kennen het werk van Primo Levi, een schrijver van internationale statuur, maar dit boek laat ons op een andere manier met hem en zijn werk, én met Lorrenzo, kennismaken.

Het koude crematorium Verslag uit het land van Auschwitz

Debreczeni, Joszef, Het koude crematorium. Verslag uit het land van Auschwitz, Amsterdam: De Arbeiderspers, 2024, 248 p.

11Toen journalist en dichter József Debreczeni in Auschwitz aankwam was zijn levensverwachting vijfenveertig minuten. Dat was de tijd die de nazi’s nodig hadden om de halfdode gevangenen in groepen te sorteren en naar de gaskamers te sturen. Nadat hij de selectie had overleefd kwam hij via diverse Auschwitzkampen in ‘het koude crematorium’ terecht, het ‘ziekenhuis’ in werkkamp Dörnhau, waar gevangenen die te zwak waren om te werken op hun executie wachtten.

12Het koude crematorium verscheen voor het eerst in 1950 en was het eerste boek in communistisch Oost-Europa dat het ware gezicht van de Holocaust liet zien. Met nietsontziende precisie beschrijft Debreczeni de sociale orde en de mechanismen van ontmenselijking in de kampen. Meer dan zeventig jaar later wordt dit literaire meesterwerk wereldwijd vertaald.

Uit zorg verdreven Het Nederlandse krankzinnigenwezen tijdens de Tweede Wereldoorlog

Buchheim, Eveline en Futselaar, Ralf, Uit zorg verdreven. Het Nederlandse krankzinnigenwezen tijdens de Tweede Wereldoorlog, Meppel: Uitgeverij Boom, 2023, 312 p.

13Vanaf 1933 werden patiënten van zogenaamde krankzinnigengestichten in Duitsland systematisch verwaarloosd en later zelfs vermoord. Het Nederlandse verhaal is onbekender. Hoe werden patiënten hier behandeld door een regime dat hen niet als volwaardig beschouwde?

14Krankzinnigengestichten werden bevolkt door zowel psychiatrische patiënten in de moderne zin als door mensen met uiteenlopende beperkingen en ouderen met dementie. Duidelijk wordt dat de oorlogsomstandigheden en veelvuldige evacuaties desastreus konden uitpakken voor deze kwetsbare, afhankelijke groep. Eveline Buchheim en Ralf Futselaar schetsen hoe de problemen van de oorlogsjaren hun weerslag hadden op de patiënten, hun families en het verplegend personeel.

15Eveline Buchheim is antropoloog en is onderzoeker bij het NIOD. Zij publiceerde onder meer over koloniale geschiedenis, gendergeschiedenis, seksueel geweld in oorlogstijd en herinneringscultuur. Ralf Futselaar is onderzoeker bij het NIOD en hoogleraar sociale geschiedenis van oorlog en massaal geweld aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij publiceerde onder meer over gevangenissen, ondervoeding en de val van Srebrenica.

De afrekening. Geweld tegen collaborateurs in Antwerpen 1918 en 1944‑1945

Vrints, Antoon, De afrekening. Geweld tegen collaborateurs in Antwerpen 1918 en 1944‑1945, Deurne: Ertsberg, 2024, 340 p.

16De schaar, slagen, scheldwoorden en spuug. Eén of meerdere ingrediënten van deze cocktail moesten velen ondergaan in de bevrijdingsdagen van 1918 en 1944-’45. De vrienden van de vijand moesten spitsroeden lopen. Die afrekening op straat wordt vaak voorgesteld als een blinde uitbarsting van agressie. Losgeslagen, hysterische menigten zouden zich te buiten zijn gegaan aan willekeurig geweld. De chaos zou ook een gedroomde kans geweest zijn om persoonlijke rekeningen te vereffenen. De volkswoede wordt meer dan eens voorgesteld als het tegendeel van justitie. Als mens kun je dan wel sympathiseren met dergelijke benadering, tot een beter begrip van het straatgeweld leidt ze zeker niet.

17In De afrekening zet Antoon Vrints die moralistische bril af. Hij bekijkt het geweld met heel andere ogen, namelijk met die van de plegers ervan, hoe ongemakkelijk dat ook mag aanvoelen. Vanuit het perspectief van de straat ontrafelt hij de logica van het geweld na de Wapenstilstand en de Bevrijding in Antwerpen. Welke boodschap wensten de geweldplegers uit te drukken en wat hoopten ze ermee te bereiken? Welke groepen viseerden ze en waarom? Welke gedragsvormen zetten het meeste kwaad bloed en welke voorgeschiedenis ging er aan vooraf? Met andere woorden: welke uitstaande rekening werd er precies vereffend?

Nederland en de herinnering aan de Jodenvervolging (1945‑2024)

Van Vree, Frank, Nederland en de herinnering aan de Jodenvervolging (1945-2024), Hilversum: Verbum uitgeverij, 2024, 407 p.

18‘Het was prachtig zoals de wielen van de wagons in het begin in Nederland rolden …’ aldus een trotse Adolf Eichmann, het organisatorische meesterbrein achter de deportaties van de joden uit de door nazi-Duitsland bezette gebieden naar de vernietigingskampen, enkele jaren na de oorlog. Hij had alle reden tevreden te zijn. In geen enkel ander West-Europees land werd zo’n groot deel van de Joodse bevolking weggevoerd en vermoord, en dat had ook te maken met de medewerking van veel Nederlandse instanties. Een harde en pijnlijke waarheid, die velen in Nederland aanvankelijk niet onder ogen wilden zien. In dit boek wordt geschetst hoe Nederland met de herinnering aan de Jodenvervolging is omgegaan, vanaf de eerste jaren na de bevrijding tot aan de opening van het Nationaal Holocaust Museum in 2024. Opvallend daarbij is dat de nazistische vervolging in Nederland al in de jaren zestig een belangrijke plaats kreeg in de nationale herinneringscultuur, vooral dankzij het Eichmann-proces en het werk van Jacques Presser. Het nationalistische beeld van de oorlog als een periode van ‘onderdrukking en verzet’, waarin de Jodenvervolging in de eerste plaats werd gezien als een illustratie van de Duitse terreur tegen het Nederlandse volk, bleek niet langer houdbaar. Vanaf de jaren negentig zou Nederland steeds meer onder invloed raken van de internationale herinneringscultuur die zich vormde rond het begrip ‘Holocaust’, een term die aanvankelijk buiten de VS geheel onbekend was. Dat proces laat zich goed aflezen aan het taalgebruik en de herdenkingsrituelen, maar ook aan monumenten, musea, media, film en literatuur. Rond de Holocaust ontstond een soort ‘burgerlijke religie’, die niet alleen politiek wordt beleden, in Europa, de VS en andere delen van de wereld, maar ook diep geworteld is in de cultuur en samenleving, te beginnen in Nederland. Nederland en de herinnering aan de Jodenvervolging biedt een diepgravend overzicht van de omgang met de herinneringen aan de meest pijnlijke en ingrijpende episode uit de moderne Nederlandse geschiedenis. Frank van Vree is em. hoogleraar Geschiedenis van Oorlog, Geweld en Herinnering aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder was hij directeur van het NIOD en decaan van de Faculteit Geesteswetenschappen van de UvA. Hij publiceerde een groot aantal studies op het terrein van de moderne geschiedenis en historische cultuur.

The Holocaust sites of Europe. An historical guide

Winstone, Martin, The Holocaust sites of Europe. An historical guide, Londen: Bloomsbury Publishing, 2024, 448 p.

19The Holocaust – the murder of approximately six million Jewish men, women and children by Nazi Germany and its collaborators in the Second World War – was a crime of unprecedented and unparalleled proportions, perpetrated in innumerable locations across the European continent. Now in its third edition, The Holocaust Sites of Europe is the most comprehensive and accessible guide to these sites, serving as both a work of historical reference and a practical resource for visitors to them today.

20It includes all major Holo­caust sites in Europe, covering more than 20 countries and encompassing not only iconic locations such as Auschwitz-Birkenau and Bergen-Belsen, but also lesser known yet similarly significant sites like Maly Trostenets and Sajmište. It addresses extermination, forced labour and concentration camps, massacre sites, and cities which were homes to major Jewish populations and – often – ghettos, as well as Nazi ‘euthanasia’ centres and locations associated with the genocide of Roma and Sinti. In so doing, the book also covers the many museums and memorials which commemorate the Holocaust.

21This new edition has been fully updated to reflect developments which have affected sites in the 2010s and 2020s, ranging from the establishment of new museums to growing threats from climate change and state-sponsored distortion of history. The Holocaust Sites of Europe is thus an indispensable and sensitive guide to both the history and the modern reality of the most traumatic sites in European history.