Navigation – Plan du site

AccueilNuméros119DossierInleiding

Dossier

Inleiding

Présentation
Presentation
Philippe Mesnard
p. 60-65
Cet article est une traduction de :
Présentation [fr]

Résumés

Primo Levi est une figure majeure du témoignage sur le système et l’expérience concentrationnaires. Sa volonté de donner au savoir sur les camps une portée universelle caractérise son action et son engagement. Mais ne voir en lui qu’un témoin, fût-il exemplaire, serait limiter son importance parmi nous. En effet, il est d’autres dimensions qui, bien qu’elles ne soient pas inconnues, demeurent peu reconnues : Primo Levi est un véritable intellectuel qui a su s’engager sur des questions politiques et littéraires. De même, c’est un écrivain, un poète, un romancier, un nouvelliste, un dramaturge, un essayiste, qui nous a laissé une œuvre que la seule catégorie du témoignage ne suffit pas à circonscrire.

Haut de page

Entrées d’index

Index de mots-clés :

Levi Primo, écriture, témoin, Shoah, Auschwitz

Index van Trefwoorden:

Levi Primo, schrift, getuige, Holocaust, Auschwitz
Haut de page

Texte intégral

170 jaar geleden, in januari 1945, wist Primo Levi nog van niets. Hij wist niet dat hij een van de meest toonaangevende getuigen zou worden van de gruwel in de naziconcentratiekampen. Zelfs toen hij vrij kwam, wist hij niet dat hij het zou halen: vele mensen die de terreur van de SS hadden overleefd, bezweken uiteindelijk aan ziekte, ondervoeding of aan de winterkoude.

2Weer thuis wachtte hem de ervaring, of ervaringen, van het schrijven. Levi’s antwoord op de ervaring van deportatie, uitroeiing en gevangenschap bestond uit poëzie, roman, theater en essay. Zijn teksten dragen al die ervaringen in zich, bewaren en bewaken ze, geven ze een betekenis in een oeuvre dat veel meer is dan alleen een getuigenis. Tussen 1946 en de jaren zestig eisten zijn gezin, zijn carrière en de liefde hun plaats op. Het was een terugkeer naar het leven dat niettemin verstoord werd door geesten uit het verleden, nachtmerries en schuldgevoelens. Via een samenloop van omstandigheden, dankzij persoonlijke contacten en een reeks herdenkingen, was Primo Levi finaal bestemd om te getuigen. Getuigen is zijn bestemming geworden –  met alle garanties die dat woord biedt maar ook met de last, de druk en de vermoeienis die het met zich meebrengt. Hoe vaker hij getuigenis aflegde, op de manier waarop mensen dat van hem verwachtten, en hoe meer hij de juiste toon vond om zijn verhaal te brengen, hoe meer hij voeling kwijtraakte met de ervaring zelf, waarover hij nochtans trachtte te getuigen. Eerder dan de afstand in tijd, die natuurlijk groter werd, lag de werking van het geheugen aan de oorzaak: het geheugen heeft nu eenmaal de vervelende gewoonte, wanneer het herinneringen aanmaakt, om het verleden te ontdoen van haar toevalligheden en ambivalenties, en in de plaats een vereenvoudigd, vlak, mistroostig en pathetisch beeld op te roepen. Primo Levi stelde vast dat de samenleving een voorkeur had voor de voorspelbare herinnering, en niet voor de herinnering die opdoemt uit obscure grensgebieden van het verleden. Hoewel hij het herdenkingsproces an sich nooit in vraag heeft gesteld, kon Levi zich maar moeilijk verzoenen met deze nieuwe tendens. Vooral het normatieve kader waarbinnen mensen zijn optreden beoordeelden, vond hij stuitend en soms kwetsend. Steeds vaker bekeken jongeren hem als een prehistorisch dier (zo zei hij het zelf), en steeds vaker moest hij zijn ontgoocheling verbijten. Hoe meer hij beantwoordde aan ons beeld van de getuige – we gingen hem zelfs ‘Levi’ noemen als bestond er maar één –, hoe benauwder hij het kreeg in dat pak waarvan de stof hem niet meer beviel, maar dat hij toch bleef dragen tot in de donkerste periode van zijn leven, vlak voor zijn zelfmoord.

3Net als bij alle grote intellectuelen ontstond het beeld van Primo Levi uit de ontmoeting en dialoog met anderen, mensen met wie en door wie hij is geworden wie hij was. ‘Veertig jaar lang heb ik een soort legende gecultiveerd [over Is dit een mens], ik vertelde dat ik het had geschreven zonder schema, zonder plan, één pennenstreek. De mensen aan wie ik dat heb verteld, hebben die legende nooit in twijfel getrokken.’ (vertaling uit Gesprekken) Het probleem is dat we Primo Levi vandaag vereenzelvigen met die constructie, we koppelen hem vast aan dat beeld, we immobiliseren hem, associëren hem met een reeks clichés. We maken van hem een herinneringsfiguur en een cultureel figuur – de herinnering wordt cultureel, de cultuur een vorm van herinnering. Het mag dan ook niet verbazen dat we Levi vandaag eigenlijk niet echt kennen: we weten alleen de dingen die de cultuur zich van hem heeft willen herinneren.

Klasfoto, omstreeks 1930.

Klasfoto, omstreeks 1930.

Achterste rij, 2e van rechts.

© Alle rechten voorbehouden, Coll. Ian Thomson.

  • 1 Aan de basis van dit dossier ligt een studiedag die Philippe Mesnard organiseerde op 11 april 2012, (...)

4Om het evenwicht te herstellen, verzamelden we enkele onverbeterlijke iconoclasten in dit dossier, een groepje minutieuze, precieze en nauwgezette lezers van Primo Levi.1 Frediano Sessi blikt terug op de periode die Primo Levi doorbracht met verzetsleden in de roerige Valle d’Aosta. Vanaf september 1943 hielden zich daar deserteurs op van het Italiaanse leger die weigerden te dienen in de Italiaanse Sociale Republiek onder leiding van Mussolini, maar ook antifascistische partizanen, communistische groeperingen en leden van de eerder liberale Partij van de Actie binnen Giustizia e Libertà. Fascistische spionnen, verdwaalde soldaten en burgers die het noorden kwijt waren liepen mekaar tegen het lijf in de bergen, maar ook Joden op de vlucht voor vervolgingen en voor de moordende Duitse bezettingslegers en troepen van de Duce. Hier vinden we dus ook Primo Levi, wachtend op een vluchtroute of een verzetsactie, en het is hier dat hij wordt aangehouden om uiteindelijk via Fossoli in Auschwitz te belanden. De episode in Valle d’Aosta is minder bekend, hoewel we sinds kort over nieuwe informatie beschikken. Frediano Sessi laat zijn licht schijnen op deze periode uit het leven van Primo Levi.

5De genese van Is dit een mens vormt het onderwerp van Philippe Mesnards artikel. Het boek kwam tot stand in meerdere etappes, doorheen teksten in verschillende genres die elk op zichzelf staan en tegelijkertijd samen een complex netwerk vormen. Wie getuigenis en waarheid op één lijn plaatst, zal zich hierover verbazen, maar het schrijven van fictie en zelfs sciencefiction heeft Primo Levi geholpen om Is dit een mens af te werken. In 1946, toen hij een eerste versie neerpende, had hij nooit kunnen vermoeden dat dit project een van de beroemdste getuigenissen zou worden over Auschwitz, en dat scholieren in Frankrijk, Italië en delen van België het zouden lezen.

6Luba Jurgenson neemt Het periodiek systeem onder de loep en zet zo de literaire component van Levi’s oeuvre in de kijker – een component die vaak onderbelicht blijft omdat er meer aandacht gaat naar het thema van getuigenis en herinnering. Het periodiek systeem simuleert een autobiografisch pact, maar in tegenstelling tot wat men soms beweert, is het geen ‘chemische’ logica die aan de basis ligt van deze bundel van eenentwintig novelles. Die insteek is eerder, zo schrijft Jurgenson, een ‘strategie om het werk in te bedden in een hedendaags literair proces’. Met dit dossier willen we niet alleen dieper ingaan op het vraagstuk van het verzet, maar ook de uitdrukkelijk literaire dimensie van Primo Levi’s werk voor het voetlicht brengen. Carlo Ginzburg stelt in zijn artikel de werken van Italo Calvino en Primo Levi tegenover elkaar. Aan de hand van verwijzingen naar Manzoni, en zonder een enkel moment te vervallen in gemeenplaatsen, bestudeert hij de ‘grijze zone’ waarvan Primo Levi ons de valkuilen heeft getoond. Het is net in deze periode, wanneer Levi zich buigt over het concept van de grijze zone en diens ontelbare nuances, dat Daniela Amsallem hem ontmoet. In haar artikel vertelt ze ons over hun gesprekken.

1936. Liceo d’Azeglio, klasfoto.

1936. Liceo d’Azeglio, klasfoto.

Achterste rij, 4e van links.

© Ian Thomson.

7Zeventig jaar geleden marcheerde het Rode Leger Auschwitz binnen en werd het kamp definitief bevrijd; in mei 2015 herdenken we het einde van de Tweede Wereldoorlog. We besloten daarom een interview opnieuw te publiceren dat Primo Levi gaf aan Daniel Toaff en Emmanuele Ascarelli in juni 1982. Levi reisde toen voor de tweede keer naar Auschwitz (zijn eerste, erg ceremoniële bezoek dateert van 1965). Het Polen dat Primo Levi aantreft, is niet meer te vergelijken met het land dat hij veertig of zesenzeventig jaar geleden verliet. Er hangt niet meer dezelfde sfeer, zelfs de taal is anders, we staan op dat moment aan de vooravond van een intense herdenkingsperiode waarin we vandaag compleet lijken ondergedompeld. Toen Primo Levi zich van het leven beroofde op 11 april 1987 verrezen net wereldwijd grote artistieke, institutionele en politieke projecten die de kiem hebben gelegd voor onze huidige herinneringscultuur en de structuur ervan in grote mate hebben bepaald. Ik denk dan in de eerste plaats aan het videoproject van Fortunoff (Yale) en onder andere haar Belgische partner Stichting Auschwitz, waarbij getuigenissen van overlevenden van de Shoah over de hele wereld worden geregistreerd – een project dat nu wordt voortgezet door de Spielberg Foundation. Wat zou Primo Levi ervan hebben gevonden als we zijn parcours hadden opgenomen in dat archief ?

Haut de page

Notes

1 Aan de basis van dit dossier ligt een studiedag die Philippe Mesnard organiseerde op 11 april 2012, precies 25 jaar na de dood van Primo Levi. Het gebeuren vond plaats in het Mémorial de la Shoah en in samenwerking met de Stichting Auschwitz.

Haut de page

Table des illustrations

Titre Klasfoto, omstreeks 1930.
Légende Achterste rij, 2e van rechts.
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/1503/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 336k
Titre 1936. Liceo d’Azeglio, klasfoto.
Légende Achterste rij, 4e van links.
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/1503/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 464k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Philippe Mesnard, « Inleiding »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 119 | 2014, 60-65.

Référence électronique

Philippe Mesnard, « Inleiding »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 119 | 2014, mis en ligne le 01 juin 2015, consulté le 19 mars 2024. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/1503 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.1503

Haut de page

Auteur

Philippe Mesnard

Hoofd van de redactie.

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search