Navigation – Plan du site

AccueilNuméros125ChroniquesAnthropoid versus HHhH: Heydrich ...

Chroniques

Anthropoid versus HHhH: Heydrich tweemaal vermoord

Anthropoid versus HHhH : Heydrich doublement assassiné
Gorik de Henau
p. 16-19
Traduction(s) :
Anthropoid versus HHhH : Heydrich doublement assassiné [fr]

Résumés

Plus de 70 ans après, la Seconde Guerre mondiale continue à nourrir l’imaginaire cinématographique. Incident unique dans la longue série des hostilités, l’assassinat de Reinhard Heydrich à Prague a été porté à l’écran à deux reprises en peu de temps. Nous comparerons ici ces deux versions, et les replacerons dans un contexte plus large.

Haut de page

Notes de la rédaction

Meer weten
Anthropoid van Sean Ellis (2016)
Met Cillian Murphy (Jozef Gabčík), Jamie Dornan (Jan Kubiš), Toby Jones (Jan Zelenka-Hajský) e.a. – 120 minuten.

HHhH van Cédric Jimenez (2017)
Met Jason Clarke (Reinhard Heydrich), Jack Reynor (Jozef Gabčík), Jack O’Connell (Jan Kubiš) e.a. – 119 minuten.

Texte intégral

1De aanslag op 27 mei 1942 tegen Reinhard Hey-drich was een nieuw feit in de strategie van het verzet tegen de nazi’s. Nooit eerder was een nazifunctionaris met zo’n hoge rang het doelwit geweest van een aanslag. Heydrich was op dat ogenblik het de facto staatshoofd van het Protectoraat Bohemen en Moravië, dat grofweg overeenkomt met de huidige Tsjechische Republiek. SS-leider Heinrich Himmler had zijn vertrouwensman in september 1941 naar het gebied gestuurd om daar orde op zaken te stellen en Heydrich kreeg er al snel de bijnaam ‘de slager van Praag’, vanwege de nietsontziende manier waarop hij het Tsjechische verzet aanpakte. Hij was ook hoofd van het Reichssicherheitshauptamt, het hoogste veiligheidsorgaan binnen het Derde Rijk, en was actief betrokken bij de ‘Nacht van de lange messen’ en het uitschakelen van de SA, die door Hitler als een bedreiging werd gezien. Daarnaast geldt hij als een van de architecten van de Shoah. Hij organiseerde mee Kristallnacht (het startschot van de actieve Jodenvervolging), was de oprichter en leider van de Einsatzgruppen (die in het spoor van de oprukkende Duitse troepen in Oost-Europa Joden, Roma en andere bevolkingsgroe-pen vermoordden) en zat de Wannsee-conferentie voor (waar de Endlösung der Judenfrage werd besproken).

© Bleecker Street Media

2Heydrich was met andere woorden niet de eerste de beste en toen hij een week na de aanslag aan zijn verwondingen overleed, werd hij begraven met veel vertoon. Het naziregime gebruikte zijn dood voor propagandadoeleinden bij de eigen bevolking en hoogstwaarschijnlijk werd ook Aktion Reinhardt, de codenaam voor de georganiseerde massavernietiging van de Europese Joden, naar hem genoemd. De nazi’s organiseerden ook schrikwekkende represailles: de Tsjechische dorpen Lidice en Ležáky werden met de grond gelijk gemaakt en het overgrote deel van de bevolking werd vermoord of naar de concentratiekampen gedeporteerd.

3Bijna onmiddellijk daarna werden over het onderwerp twee speelfilms gedraaid in Hollywood. Ze mikten op meer dan alleen entertainment, want ze waren duidelijk bedoeld om het Amerikaanse publiek warm te maken voor de oorlogsinspanning. In Hangmen Also Die! (1943) veroorloofde de Oostenrijks-Joodse cineast Fritz Lang zich historische vrijheden om die boodschap te benadrukken. De film gaat uitsluitend over de represailles van de nazi’s, die stelselmatig een reeks gijzelaars vermoorden terwijl ze op zoek gaan naar de dader van de aanslag. Lang, die vanwege de nazi’s Duitsland was ontvlucht, schreef het scenario samen met de Duitse toneelauteur Bertold Brecht. In het verhaal ligt de nadruk op het barbaarse karakter van de nazibezetting en de heldhaftigheid van de Tsjechische bevolking in haar verzet daartegen. Hitler’s Madman (1943) was de eerste Amerikaanse productie van Douglas Sirk, nog een émigré uit de Duitse filmindustrie. Sirk (geboren als Hans Detlef Sierck) veroorloofde zich ook heel wat vrijheden in deze sensatiebeluste B-film, die met weinig middelen voor een kleine studio werd gedraaid. In deze versie wordt Heydrich vermoord in Lidice, waarop de nazi’s een slachting aanrichten onder de plaatselijke bevolking.

4Ook daarna zouden cineasten zich voor Heydrich blijven interesseren. In het Britse Operation Daybreak (Lewis Gilbert, 1975) wordt het hele verhaal verteld, vanaf de aanloop in Londen tot en met het bloedbad in Lidice. De film werd gedraaid op de authentieke locaties in en om Praag, zij het opnieuw met historische vrijheden. Tsjechische cineasten lieten zich evenmin onbetuigd. In Atentát (Jiří Sequens, 1964) komt zowel de Duitse als de Tjechische zijde van het verhaal aan bod. Dit is naar verluidt de verfilming die het dichtst bij de feiten blijft. Bijzonder aan Lidice (Petr Nikolaev, 2011) is dat de moord op Heydrich er maar zijdelings in wordt behandeld; de film stelt veeleer scherp op hoe het gelijknamige dorpje bij het drama betrokken raakte (een Gestapoverslag stelde ten onrechte dat de daders daarheen waren gevlucht). Van de vele documentaires over het onderwerp vermelden we er maar twee. In de Britse korte propagandafilm The Silent Village (Humphrey Jennings, 1943) wordt het drama in Lidice gereconstrueerd in een Welsh mijnwerkersdorp. En in de Franse televisiedocumentaire Opération Anthropoide: éliminer le SS Heydrich (Jarmila Buzkova, 2013) wordt gebruikgemaakt van de recent teruggevonden dagboeken van Jan Kubiš, een van de leden van het moordcommando.

© Bleecker Street Media

5Flash-forward naar het heden. Door een toeval werden bijna gelijktijdig twee Engelstalige producties opgestart, hoewel ze uiteindelijk met een jaar verschil in première zouden gaan. Zowel in Anthropoid (Sean Ellis, 2016) als in HHhH (Cédric Jimenez, 2017) wordt het relaas gedaan van de aanslag op Reinhard Heydrich. Hoewel beide films op dezelfde basisfeiten teruggaan, getuigen ze van een grondig verschillende aanpak. Om te beginnen is er het bronmateriaal. Naar eigen zeggen raakte scenarist-regisseur Sean Ellis geïnteresseerd in de materie na het zien van een documentaire over Operatie Anthropoid (de codenaam van de actie). Hij verzamelde vijftien jaar lang alle mogelijke documenten en archiefmateriaal, maar voor het eigenlijke scenario wordt geen externe bron vermeld. HHhH (Engelse titel: The Man with the Iron Heart) is gebaseerd op de gelijknamige roman van de Franse auteur Laurent Binet, waarmee die in 2010 de Goncourtprijs voor het beste romandebuut won. De titel is een afkorting van ‘Himmlers Hirn heißt Heydrich’ (Himmlers brein heet Heydrich), een omschrijving waarmee in nazikringen naar Heydrich zou zijn verwezen.

Atentát (1964)

Atentát (1964)

© Alle rechten voorbehouden

Lidice (2011)

Lidice (2011)

© Alle rechten voorbehouden

Anthropoid (2016)

Anthropoid (2016)

© Bleecker Street Media

HHhH (2017)

HHhH (2017)

© Paradiso Entertainment

6Beide films hebben ook een volledig andere vertelstructuur. Anthropoid wordt uitsluitend verteld vanuit het standpunt van het moordcommando. De vertelde tijd beperkt zich tot de gebeurtenissen in 1942 die direct verband houden met de operatie (het opzetten en uitvoeren van de aanslag, de jacht op de daders); het tijdsverloop is chronologisch. HHhH beslaat een veel ruimere periode, van circa 1929 tot en met de wraakacties in Lidice in juni 1942. De film schetst eerst de opkomst van Heydrich in de rangen van de Reichsmarine, zijn oneervolle ontslag na een affaire, zijn toetreding tot de NSDAP en zijn verhouding met Himmler. Vervolgens verschuift de aandacht naar het milieu van de Tsjechische partizanen en de voorbereidingen op de moordaanslag; beide verhaallijnen komen uiteindelijk samen in de eigenlijke aanslag. In de film worden het ‘Duitse’ en het ‘Tsjechische’ perspectief, elk met zijn eigen dynamiek en chronologie, door elkaar gebruikt, waardoor een caleidoscopische vertelling ontstaat. Tot op zekere hoogte is dit een filmische vertaling van de ‘postmoderne’ vertelwijze die Laurent Binet in zijn roman hanteert, waarbij de auteur als externe verteller commentaar levert op de gebeurtenissen die hij beschrijft.

7De twee producties maken gebruik van het Engels, maar met een opmerkelijk verschil. In Anthropoid spreken de Tsjechen Engels en de nazi’s Duits, een praktijk die in veel films over de Tweede Wereldoorlog wordt toegepast (bijvoorbeeld Hangmen Also Die!) en die het voordeel heeft dat de toeschouwer zo makkelijk protagonisten en antagonisten uit elkaar kan houden. In HHhH daarentegen spreekt iedereen Engels. Dit is in zekere zin consequenter, maar op die manier wordt ook het onwerkelijke en zelfs kitscherige karakter beklemtoond van deze door commerciële motieven ingegeven narratieve conventie. Beide films werden grotendeels op locatie gedraaid, Anthropoid in Praag, HHhH in Boedapest. Ook inzake het gebruik van archiefbeelden huldigen beide producties een andere aanpak. Anthropoid begint met documentaire zwart-witbeelden waarin de context van de operatie wordt geschetst: de Conferentie van München in september 1938, de oprichting van het Protectoraat Bohemen en Moravië, het belang van de Tjechische industrie voor de Duitse oorlogsinspanning, de aankomst van Heydrich in het land. HHhH begint in medias res en maakt slechts kort gebruik van archiefbeelden, namelijk fragmenten uit een toespraak van Hitler over Sudetenland.

8Een ander opvallend verschil tussen beide films is de wijze waarop het centrale duo Jozef Gabčík en Jan Kubiš wordt ingevuld, de aanvoerders van het moordcommando. De Slowaak Gabčík, op het moment van de aanslag 30 jaar oud, wordt vertolkt door respectievelijk de (op het moment van draaien) 40-jarige Cillian Murphy (Anthropoid) en de 24-jarige Jack Reynor (HHhH), terwijl de Tsjech Jan Kubiš, toen 28, wordt gespeeld door respectievelijk de 34-jarige Jamie Dornan (Anthropoid) en de 25-jarige Jack O’Connell (HHhH). Met andere woorden, de historische personages worden in Anthropoid vertolkt door acteurs die ouder zijn en in HHhH door acteurs die jonger zijn dan in werkelijkheid, een keuze die mogelijk is ingegeven door de commerciële aantrekkingskracht van de betrokken acteurs.

9Zo komen we uit op de onderliggende boodschap van de twee producties, die beide een bepaalde waarheidsclaim uiten, vergelijk het opschrift ‘based on actual events’ (Anthropoid) en ‘based on true events’ (HHhH) bij de begintitels. Anthropoid is kleinschaliger en minder ambitieus, maar binnen het concept ‘spannende film’ klinkt de impliciete, invoelende aanklacht tegen de absurditeit van de oorlog des te geloofwaardiger. HHhH ziet de zaken grootser en is hoogdravender in de uitvoering. Behalve een bepaald onaangename afdaling in de machiavellistische geest van Heydrich houdt de film ook een huldebetoon in aan de heldenmoed van de commandoleden. Maar door stilistische overdaad (verbonden met overbekende genre-elementen uit de oorlogsfilm) en een reeks ongelukkige dramatische keuzen gaat dat eerbetoon op den duur vals klinken.

Haut de page

Bibliographie

Wikipedia, lemma over Reinhard Heydrich, https://en.wikipedia.org/wiki/Reinhard_Heydrich (geraadpleegd 24 augustus 2017).

Laurent Binet, HhhH: roman [2010], uit het Frans vertaald door Liesbeth van Nes, Amsterdam: Meulenhoff, 2011.

Icon Film Distribution, Anthropoid. Production Notes, s.l., 2016.

Paradiso Filmed Entertainment, HHhH: The Man with the Iron Heart. Persmap, s.l., 2017.

Haut de page

Table des illustrations

Crédits © Bleecker Street Media
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/6229/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 63k
Crédits © Bleecker Street Media
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/6229/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 64k
Titre Atentát (1964)
Crédits © Alle rechten voorbehouden
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/6229/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 146k
Titre Lidice (2011)
Crédits © Alle rechten voorbehouden
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/6229/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 107k
Titre Anthropoid (2016)
Crédits © Bleecker Street Media
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/6229/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 283k
Titre HHhH (2017)
Crédits © Paradiso Entertainment
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/6229/img-6.jpg
Fichier image/jpeg, 108k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Gorik de Henau, « Anthropoid versus HHhH: Heydrich tweemaal vermoord »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 125 | 2017, 16-19.

Référence électronique

Gorik de Henau, « Anthropoid versus HHhH: Heydrich tweemaal vermoord »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 125 | 2017, mis en ligne le 24 décembre 2021, consulté le 16 mai 2025. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/6229 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.6229

Haut de page

Auteur

Gorik de Henau

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search