Navigation – Plan du site

AccueilNuméros128Dossier : Kwibuka [Souviens-toi]....Herinneringen aan het Rwandese Pa...

Dossier : Kwibuka [Souviens-toi]. 25 ans après, comment se souvenir du génocide des Tutsis au Rwanda ?

Herinneringen aan het Rwandese Patriottisch Front: Confidenties van Eulade Bwitare

Mémoires du Front patriotique rwandais : Confidences d’Eulade Bwitare
Mélanie Moreas
p. 57-69
Cet article est une traduction de :
Mémoires du Front patriotique rwandais : Confidences d’Eulade Bwitare [fr]

Résumés

Compte rendu avec un membre et combattant du FPR à l’époque du génocide. Cet entretien nous apprend de quelle façon il a vécu cette période et celle de l’exil.

Haut de page

Texte intégral

1In de maand december 2017 bezoekt de Rwandese president Paul Kagame het Campaign Against Genocide Museum in het Parlement. De tentoonstellingsruimten getuigen van het traject van de milities van het Rwandese Patriottisch Leger (het APR, de gewapende tak van het Rwandese Patriottisch Front) tot aan het einde van de genocide op de Tutsi van Rwanda. Gedurende zijn bezoek aan het museum merkt de nationale commissie voor de strijd tegen de genocide (CNLG) op: “Dit museum beschrijft hoe het plan van de campagne tegen de genocide werd uitgevoerd door het FPR/APR. Na de terugtrekking van de VN-troepen waren de Tutsi immers overgeleverd aan de moordenaars. We zien ook hoe enkel de troepen van het FPR/APR eenzijdig hebben beslist om de genocide te stoppen, de slachtoffers te redden en de genocidaire troepen te verslaan. Buiten staan er gedenktekens rond het museum, bijvoorbeeld de 12,7 mm-mitrailleur die er mee voor heeft gezorgd dat de opmars van de genocidaire troepen kon worden gestopt.1

2In de zomer van 2017 bezocht ik het museum. Gedurende diezelfde periode was ik eveneens aanwezig bij samenkomsten van het FPR in Kigali in het kader van de campagne voor de parlementsverkiezingen.

3Toen ik terug in België was, wilde ik meer vernemen over het FPR. Ik heb voormalige soldaten van het FPR ontmoet, maar nauwelijks iemand was bereid om te praten.

4Een vriendin kon een ontmoeting regelen met Eulade Bwitare, lid en soldaat van het FPR tijdens de genocide. Het gesprek waarvan dit artikel de neerslag is, leert ons hoe hij die periode en zijn ballingschap heeft beleefd.

5Eulade heeft aanvaard om te getuigen om de herinnering aan die periode uit de geschiedenis levendig te houden.

Een bewogen jeugd

  • 2 Voormalige provincie van Rwanda.
  • 3 Gesprek met Eulade Bwitare op 29 september 2018.

6Eulade Bwitare werd geboren in 1958 in het centrum van Gitarama2 in een gezin met zes kinderen (vier jongens en twee meisjes). “Het was een bewogen periode, omdat Rwanda zijn onafhankelijk uitschreeuwde, net als de rest van Afrika.3

“In 1957, publiceren zeven intellectuele Hutu het Bahutu Manifesto. Die tekst stelt het Tutsimonopolie aan de kaak, eist een democratie en baseert zich op de Hamitische hypothese om de dominantie van Hutumeerderheid te eisen. […] Onder druk van de Verenigde Naties moet België ervoor zorgen dat de machtsoverdracht gebeurt in een veilig klimaat. De voorkeur gaat naar de Hutu en zo wordt het etnische discours omgedraaid: gisteren nog een superieur ras, vandaag worden de Tutsi een minderheid van overweldigers […] Er worden drie andere partijen opgericht: de Union Nationale Rwandaise (UNAR), monarchistisch en België vijandig gezind. Ze eist een snelle onafhankelijkheid en een constitutionele monarchie. De Rassemblement Démocratique Rwandais (RADER), een partij van intellectuelen die België goedgezind is, met oud-leerlingen van Astrida en Hutu. De Parti du mouvement de l’émancipation hutu (Parmehutu), de voormalige sociale Muhutubeweging van Grégoire Kayibanda, openlijk racistisch. Ze vecht voor de hegemonie van het Huturas, eist de afschaffing van de monarchie en de uitsluiting van de Tutsi van de macht waarop ze tot dan het monopolie hadden.

De cyclus van bloedbaden start in november 1959 in Gitarama. Het geweld maakt zich snel meester van het grootste deel van het land. Duizenden Tutsi’s worden afgeslacht, hun huizen worden in brand gestoken en geplunderd. 120 000 van hen worden gedeporteerd naar Bugesera in het zuidwesten van Rwanda – het eerste vluchtelingenkamp ontstaat in Nyamata. 250 000 Tutsi’s en talrijke Hutu’s vluchten naar de buurlanden Burundi, Congo en Oeganda.4

7Zoals zovele Tutsi (zie kader) vluchten Catherine en Léonard, de ouders van Eulade, net als vele andere Tutsi in 1961 uit Rwanda en vestigen zich met de hele familie in een kamp in Burundi. Léonard gaat alleen naar Oeganda, waar zijn schoonbroer (de broer van zijn vrouw) woont, om een plek te vinden waar hij en zijn echtgenote hun kinderen een beter leven kunnen bieden. De familievader komt via Tanzania terug naar Burundi, om de andere leden van zijn clan op het halen.

8Op 1 juli 1962 wordt de onafhankelijkheid van Rwanda uitgeroepen.

  • 5 Ibid., Eulade Bwitare.

9De familie maakt zich klaar om in 1962 in Oeganda te gaan wonen. Het kamp in Tanzania was een tussenstap. Eulade wordt toevertrouwd aan zijn grootouders van moederskant. De beslissing is het gevolg van het gebruik dat de op een na laatstgeborene achterblijft om te worden “gespeend”. “Ik kon niet zo stappen en ze konden me ook niet dragen5.” Onderweg sterft een van de beide meisjes van het gezin. Momenteel leeft zijn moeder nog, maar zijn vader overleed in 1994, nadat hij had vernomen dat er een genocide plaatsvond.

Eulade Bwitare, september 2018

Eulade Bwitare, september 2018

© Mélanie Moreas

10Eulade vertrouwt me het volgende toe:

  • 6 Parti du mouvement de l’émancipation hutue, opgericht in 1957.
  • 7 Ibid., Eulade Bwitare.

Alle herinneringen aan mijn ouders uit die periode zijn verdwenen. Ik herinner me mijn ooms en neefjes. Ik was een troetelkind Er waren veel mensen rondom mij en mijn grootvader had verschillende koeien. Ik herinner me ook de spottende glimlach van mijn grootmoeder, die vaak gelaten zei dat we allemaal Parmehutu6 waren geworden, omdat het in 19657 de enige overblijvende partij was.
Sinds de onafhankelijkheid hangt de Parmehutu openlijk een racistische anti-Tutsi-ideologie aan, die de Tutsi voorstelt als een vreemde, die eeuwenlang de Hutubevolking heeft onderdrukt.

11De Parmehutu houdt de teugels stevig in handen tot aan de staatsgreep van Habyarimana op 5 juli 1973.

12De grootmoeder van Eulade beslist snel om hem naar Congo te brengen, want niettegenstaande zijn goede schoolresultaten heeft hij veel problemen op school, omdat hij nergens officieel is ingeschreven. Is hij een wees? Wie zijn zijn ouders? Deze identiteitskwesties (die in feite een etnische bevraging zijn) zijn op zich al obstakels voor een Tutsileerling. “We schrijven 1970. Ik heb net mijn lagere school afgerond in Congo”, vertelt Eulade.

13Toen hij vertrok was er niet meer veel volk bij zijn grootouders. Enkel nog een nichtje. Iedereen was elders heen gevlucht. Zijn grootmoeder heeft altijd geweigerd om haar huis te verlaten. Zij wilde er blijven om haar kinderen bij hun terugkeer thuis te verwelkomen.

14Tijdens onze ontmoeting herinnert Eulade zich eveneens de Hutubuurman van zijn grootouders. “Ze gingen altijd vriendschappelijk om met elkaar en ze hielpen elkaar. Hij was niet betrokken bij de genocide.”

De genese van het militaire engagement bij de oprichting van het FPR

  • 8 De vader van de eerste gevangene die wegens genocidemisdaden werd veroordeeld in Arusha.

15Als hij 16 is, neemt Eulade bewust het risico om zijn grootmoeder te bezoeken, die in Masango woont. Deze “retourtjes” slagen meer dan eens, tot hij in 1978 wordt gearresteerd. Aan het hoofd van deze gemeente in de provincie Gitarama, een van de twaalf provincies van Rwanda, staat een extremist: Esdras Mpamo, toekomstig “groot” moordenaar8. De burgemeester stuurt de politie, omdat hij illegaal het land heeft verlaten en is teruggekeerd.

16Eulade wordt aangehouden onder de ogen van zijn grootmoeder en zijn neef Alexis, die zijn diploma geneeskunde behaalde aan de universiteit van Butare en thans zijn beroep uitoefent in New York (hij is met vakantie bij zijn grootmoeder). Hij wordt overgebracht naar de gevangenis van Gitarama, waar hij twee maanden opgesloten blijft. Vandaag heeft die gevangenis de droevige reputatie een belangrijk detentiecentrum te zijn van auteurs van de volkerenmoord.

Gedurende de jaren 1970 waren er de Inyenzi ondergebracht (de “kakkerlakken”), die Rwanda tussen 1961 en 1963 hadden aangevallen. Enkelen van hen werden gevangengenomen.

17Aldus de uitleg van Eulade.

  • 9 Jean-Damascène Gasanabo,”De la réécriture de l’histoire du Rwanda. Les non-dits qui ont façonné les (...)

18Na hun ballingschap in de naburige landen vormen de Tutsivluchtelingen een gewapende groep met de naam “Intare” (leeuw). “Die groep voert vanaf 1963 vanuit Burundi aanvallen uit tegen de machthebbers in Rwanda. Om hen in diskrediet te brengen, noemen de Hutu de vechtende Tutsi Inyenzi of kakkerlakken […] Als represaille voert de Rwandese regering in 1963 talrijke moordpartijen op de Tutsi uit. Radio Vaticaan zal deze zelfs als “genociden” bestempelen9.”

19Alexis begeleidt hem op de twintig kilometer tot aan de gevangenis, om precies te weten waar hij wordt gevangengehouden. Met de hulp van hun grootmoeder vindt Alexis geld, bijvoorbeeld door een koe te verkopen en zo enkele mensen om te kopen, zodat ze Eulade zo vlug mogelijk uit zijn cel kunnen bevrijden.

Mijn neef kende de OPJ (officieren van de gerechtelijke politie) waarmee hij in de humaniora had gezeten. Als hij dat niet had gedaan, was ik er gebleven, net als de Inyenzi die er sinds 1963 werden vastgehouden.

20Toch moet Eulade op bevel van de directeur twee maanden in de kelders van de gevangenis blijven (zelf had die het bevel gekregen van de burgemeester).

Ik weet niet waarom hij dat deed … De directeur vroeg om mij naar de kelder te brengen. En ik wist niet waarheen ik ging. Uiteindelijk wist ik dat ik bij de Inyenzi was. ’s Avonds wilde ik niet met mijn collega praten. Ik dacht dat het een bandiet was.

21Die celgenoot deelt hem mee dat hij zich in een ‘speciale’ afdeling van de gevangenis bevindt. Die gevangene zegt hem: “Ken jij de Inyenzi?” Eulade antwoordt: “Maar alle Inyenzi zijn dood.” De andere gevangene barst in lachen uit. Eulade begrijpt op dat ogenblik dat hij gevangen zit met zijn kameraden waarvan iedereen denkt dat ze verdwenen zijn. Hij stelt hen de hele nacht vragen. Dit heeft hij onthouden: “Die gebeurtenis heeft indruk op mij gemaakt, want ik vernam veel over Rwanda en zijn geschiedenis.”

22Zodra hij de gevangenis heeft verlaten, maakt Eulade Bwitare zijn middelbare studies af met een universitair project dat hij in 1985 afsluit met een diploma statistiek van de universiteit van Lubumbashi in Congo.

  • 10 Burgerloorlog in Oeganda van 1981 tot 1986.

23In diezelfde periode gaat in Oeganda de “jungleoorlog”10 tegen de dictaturen door en Eulade volgt aandachtig die actualiteit op de BBC, waar hij regelmatig het lied van de partizanen van de guerrilla hoort. Tijdens ontmoetingen met zijn vrienden in de kroegen en de straten vertelt hij wat hij dagelijks verneemt.

Dat interesseerde me. In de jaren 1980 werden we geconfronteerd met vrijheidsbewegingen als het FRELIMO voor Mozambique of het ANC voor Zuid‑Afrika.

24We mogen niet vergeten dat zijn ouders nog steeds in Oeganda wonen. Eulade heeft de mogelijkheid om hen te ontmoeten in 1977, na een dagenlange zoektocht.

25Tegelijk kwam het FPR op. Het was ontstaan uit de RANU. “In 1978 ontstaat een kleine beweging van intellectuelen in Kenya. Ze heet RANU (Rwandese Alliance for National Unity). De objectieven van de RANU zijn een oplossing vinden voor het probleem van de Rwandese vluchtelingen en de dictatuur in Rwanda bestrijden11.”

26In 1979 heerst er oorlog tussen Tanzania en Oeganda. Gedurende die oorlog vluchten er nog Rwandezen naar Kenya, omdat Milton Obote, die wordt gezien als de “vader van de Oegandese onafhankelijkheid”, zich vijandig opstelt tegenover de Rwandese diaspora.

  • 12 Ibid.,”Rwanda avant 1994. Les Rwandais en exil."

“In 1982-1983 verjaagt het regime van Milton Obote duizenden Rwandese vluchtelingen en Oegandezen van Rwandese origine uit Oeganda. De Rwandese regering weigert sommigen de toegang en houdt anderen dan weer vast in kampen in Rwanda. Een deel daarvan werd gedood12.”

27In 1986 beslist Eulade om naar Goma te gaan.

In die tijd ging men vooral naar Zuid-Afrika om werk te vinden. Vanuit Lubumbashi was het gemakkelijk om er met de trein of andere vervoermiddelen te geraken. Je kon daar werk vinden. Ik legde het omgekeerde parcours af. Ik ging terug naar Oeganda, waar ik twee weken op bezoek was. In 1986 was de oorlog in Oeganda voorbij. Het land was veranderd gedurende de oorlog. Rwandezen waren nu vijanden.

28Toch blijft Eulade daar.

29Begin 1987 gaat hij in het RNA (National Resistance Army). Hij verdient anderhalve dollar per maand. Zijn jongere broer is bij hetzelfde leger. Ondertussen is zijn neef Alexis uit Rwanda gevlucht, om zich in Kampala te vestigen. Het is het moment van het weerzien.

301987 is ook het jaar van het ontstaan van het Rwandees Patriottisch Front.

31De commandant van de eenheid van Eulade (ook een Rwandees) vraagt hem: “Bent u Rwandees?”

32Hij antwoordt: “Ja”. Eulade wordt gedwongen een keuze te maken: in het RNA blijven, of toetreden tot het FPR.

Het was vanzelfsprekend om lid te worden van het FPR, ik wilde terug naar mijn land, zoals mijn andere vrienden. Ik werd een deserteur en een onderduiker, want ik verliet het leger waarvan ik deel uitmaakte.
In 1987 gingen sommige leden van het RANU naar het maquis, anderen bleven in Nairobi. Ze kwamen allemaal samen in Kampala. Het RANU kreeg het verwijt te veel te lijken op de UNAR (Union nationale rwandaise). Verwarring was uitgesloten. Wij deden iets nieuws. Het belangrijkste was een gemeenschappelijk front te vormen.

  • 13 Courrier hebdomadaire du CRISP, nr. 51 (1960). Les problèmes du Ruanda, https://www.cairn.info/revu (...)
  • 14 Mehdi Ba, Paul Kimonyo, politicoloog: Het FPR kon zich doen gelden dankzij de manier waarop het de (...)

333 september 1959 is de startdatum voor de UNAR. Het is een monarchistische Rwandese partij, die de Belgische kolonisator vijandig gezind is. Deze politieke partij bestaat “voornamelijk uit chefs, plaatsvervangers en notabele Tutsi. De partij eist de interne autonomie tegen 1960 en de onafhankelijkheid tegen 1962. Ze vecht voornamelijk tegen de Hutupartijen en hun leiders.13” Het FPR vocht om alle Rwandezen samen te brengen. De eerste maatregelen die het FPR wil nemen, zijn “zich in eerste instantie ontdoen van het etnisch sektarisme ten voordele van de nationale eenheid. Vervolgens het bestuur veranderen, meer bepaald door de corruptie te bestrijden. Tot slot wil het de ontwikkeling van het land bevorderen. En dan is er nog de wil om zich te bevrijden van het westerse imperialisme.14

34Van meet af aan moest het FPR zich organiseren en structureren “aan de linker- en aan de rechterzijde”, om meteen een sterke identiteit te creëren.

Mij kwamen ze halen, omdat ze wisten dat ik uit Congo kwam. Men kwam ook mensen halen die van elders kwamen, uit Burundi en uit Tanzania, zodat de beweging overal heen kon gaan. Wij hielden ons bezig met de structuren van het FPR in het hele westen van Oeganda. Overal waar we voorbijkwamen en waar er Rwandese gemeenschappen waren, vertelden wij wat het FPR betekende. We gaven eerst uitleg over de geschiedenis, Rwanda en de politieke bewegingen.

  • 15 Op. cit.

35In een interview verklaart politicoloog Jean-Paul Kimonyo: “Voor de gemeenschap van Rwandese vluchtelingen was die beweging een soort Messias. Het is vergelijkbaar met Mozes die zijn volk naar het beloofde land leidde. Een van de sterke punten van het FPR is dat het fundamentele principes had aanvaard die op dat ogenblik werden gedeeld door de verschillende gemeenschappen in ballingschap: een positieve Rwandese cultuur en een positief Rwandees historisch bewustzijn, maar ook een bepaalde gedragscode, vooral bij de militaire leiders (een ietwat verouderde eerlijkheid en onverbiddelijkheid), die verwees naar de Rwandese krijgers uit het prekoloniale tijdperk.15

36Eulade vult aan:

We moesten ook ons actieplan bespreken. Dat was nodig. We overlegden wat er wel en niet had gewerkt en wat er later zou kunnen werken. Waarom? Ons statuut van vluchteling was een nadeel, een symptoom. Het statuut van vluchteling was een uiting van het ontbreken van nationale eenheid. Daarom was het belangrijk om de geschiedenis van het land te kennen. Tegelijk werden de Rwandezen ook onderdrukt in hun eigen land. Zelf hield ik mijn identiteit geheim, toen ik naar Congo terugkeerde, omdat het een land was dat dicht bij Habyarimana stond. Ik kwam als politiek activist. De mensen waren bang, omdat ze de tegenslagen van de Inyenzi kenden. Maar ze gaven er zich rekenschap van dat het een meer doordachte actie was. Er was duidelijk een plan. Men had het niet over oorlog maar over diplomatie.
Toch durfden de mensen zich vaak niet te engageren, wegens de dictatuur die werd opgedrongen door Juvénal Habyarimana. Wij probeerden hen te overtuigen, om niet eeuwig iemand zonder vaderland te blijven. Daarvoor startten wij discussies over de diplomatieke stappen die er moesten worden genomen om onze tegenstanders aan de onderhandelingstafel te laten gaan zitten.

37De algemene mobilisatie wordt versterkt en zo kunnen de leden van het FPR uit de clandestiniteit treden.

Van de burgeroorlog in 1990 naar de genocide op de Rwandese Tutsi in 1994

38Begin jaren 1990:

Het FPR was een grote beweging. De mensen geloofden erin als in een godsdienst. De jongeren apprecieerden die benaderingswijze. Er waren veel verwijzingen naar de cultuur en naar onze tradities. Een natie ontstaat niet zomaar uit het niets. De mensen waren met stomheid geslagen, toen ze beseften dat twintigers zoals wij, de boodschap verspreidden.

  • 16 Ibid.,”Rwanda 1994. Analyse d’un processus génocidaire”.

39In de nacht van 30 september op 1 oktober 1990 lanceert de gewapende tak van het FPR vanuit Oeganda een aanval op het noorden van Rwanda. Het is het begin van de burgeroorlog van 1990. “Op 1 oktober 1990 steken 2 500 soldaten van het FPR de grens over en stevenen af op Kigali, zonder de minste weerstand onderweg. Ze noemen zich inkotanyi (dappere krijgers), afgeleid van een vroegere koninklijke militie. Bij de eerste schermutselingen verpletteren de 5 200 mannen van het FAR meteen de troepen van het FPR, dat onvoldoende is bewapend16.” Vandaag vieren we op 1 oktober de Journée du Patriotisme au Rwanda (de dag van het patriotisme in Rwanda), als eerbetoon aan de strijders van het FPR.

In het leger was alles in gereedheid gebracht. De boodschap was duidelijk. Iedereen had een commandant. Wij waren elke dag klaar om te vertrekken. Geen sprake van een “Save the date”. De soldaten wisten dat. De eersten die het land moesten binnentrekken, hadden zich in Kampala met de opperbevelhebber gehergroepeerd.

40Eulade maakt er deel van uit. Het is bijzonder voor hem, omdat hij zich moet verbergen voor zijn oude vrienden van het RNA.

Die dag waren we van Kampala naar de Rwandese grens getrokken. Dat nam een halve dag in beslag. Het was dus erg vroeg. Men had mij persoonlijk gevraagd om al wie later zou toekomen, te helpen.

41Alles wat een link heeft met zijn verleden in het Oegandese leger, moest verdwijnen.

We vertrokken ‘s nachts. Het risico dat we zouden worden aangehouden was groot, maar het viel mee dat Oeganda zich voorbereidde op zijn onafhankelijkheid (het onafhankelijkheidsfeest vindt plaats op 9 oktober), want het was moeilijk om het verschil te zien tussen onze uniformen. Anderzijds zou de weg ingewikkelder zijn voor degenen die moesten zien voorbij te geraken. Via de radio werd al vrij snel meegedeeld dat de Rwandezen daar waren voorbijgekomen, maar degenen die uit het noorden en het westen kwamen werden gearresteerd. Alle Rwandese soldaten van het NRA waren deserteurs. Ik kende de routes naar Congo en daarom vroeg men mij om parallelle wegen te organiseren.

42Op 6 oktober 1990 is Eulade weer bij het front. Het is oorlog en hij vecht. In het begin is het moeilijk. Het is een onbekend land.

Het was een moeilijke periode: onze opperbevelhebber, Fred Rwigema, was dood, net als heel wat vrienden. Er werd beslist om ons terug te trekken en ons te reorganiseren. Wij hadden niet dezelfde middelen als onze tegenstanders. Paul Kagame nam die beslissing meteen na zijn militaire opleiding in de Verenigde Staten. We bevonden ons op dat ogenblik in een precaire situatie. Hij was majoor. Wij hadden hem echt nodig, omdat we wisten dat hij een groot leider was.

43Eind 1990, begin 1991:

Sommige eenheden blijven in het noordoosten, andere in het Park Virunga. Deze vulkanische streek biedt een uitstekende bescherming omdat de natuur er voornamelijk bestaat uit tropische bamboebossen. Daar vestigt en organiseert zich de guerrilla. Er zijn twee fronten.
Op dat ogenblik hebben wij twee kleine bevrijde gebieden waar we ons kunnen versterken. De soldaten komen uit alle landen (Oeganda, Tanzania, Burundi, Congo …) en krijgen er hun opleiding. De anderen organiseren de bevoorrading en de noodzakelijke aankopen. Vanaf dat ogenblik gaat het crescendo. Tegelijk lopen ook de onderhandelingen met de regering van Habyarimana. Hij begint met te zeggen dat Oeganda aanvaller is. We mogen niet vergeten dat we de eerste dagen hebben gevochten tegen de Fransen en het Zaïre van Mobutu, omdat die de Hutupresident Habyarimana steunden.
Er vinden heel wat onderhandelingen plaats en er worden evenveel “staakt-het-vuren” getekend. Het eerste onderhandelde protocol heeft betrekking op de veiligheid. Het FPR vraagt om de moordpartijen te stoppen. De afslachting van de Tutsi en de tegenstanders. Hieraan werd nooit gevolg gegeven!

44Op het ritme van de oorlog radicaliseerde ook de Rwandese samenleving Eulade legt uit:

Onder druk van de oorlog en de internationale gemeenschap aanvaardt Habyarimana om verschillende partijen toe te laten. De MRND is een van de partijen die toen zijn ontstaan. En dan slaat de omkoperij en de corruptie toe. Alle politieke partijen worden dus tweeledig. Elke partij heeft een geradicaliseerde tegenhanger en een eigen militie. De sterkste is die van de MRND, de Interahamwe. De milities worden opgericht om de bekende tegenstanders en de potentiële partizanen van het FPR te intimideren (en te doden): de Tutsi.

45Eulade en zijn vrienden zijn op de hoogte van die gruwelen via de Muhabura, de radiozender van het FPR. “Men durfde uit te spreken wat de anderen niet durfden. Men had het over het extremisme van die mensen.” Ze luisterden in het geheim, maar iedereen in Rwanda kon de golflengte vinden en luisteren. Collette Braeckman bevestigt: “Het lied Inganzo Y’Umunezero (letterlijk “artistieke viering van de Rwandese wedergeboorte”) werd hun signatuur.” [van de zender van het FPR] “Het verwees naar de landschappen, de helden en de waarden van Rwanda.” (Braeckman, 2014, p. 31)

46In juli 1993 zijn de onderhandelingen van Arusha afgelopen.

Een van de takken van de CDR (Coalitie voor de bescherming van de Republiek) was gekant tegen die onderhandelingen omdat men vond dat een partij als de MNRD (Mouvement révolutionnaire national pour le développement: nationale revolutionaire beweging voor de ontwikkeling) zich te verzoenend opstelde. De CDR verdroeg de aanwezigheid van het FPR niet en verkondigde dat ook luidop. In werkelijkheid was de CDR, een radicaal racistische partij, opgericht in 1992, een bondgenoot van Habyarimana. Toch werden de akkoorden ondertekend. We vierden feest.

47Bijna op datzelfde ogenblik, in juli 1993, kwam de zender RTLM (Radio-Télévision Libre des Mille Collines) in de ether. “Die dankte haar bestaan aan de honderden medewerkers.” Dat extremistische Hutumedium was een machtig wapen, dankzij de haatcampagnes. Eulade maakt de volgende analyse:

Met hun berichtgeving waren de twee zenders elkaars tegenstander. Die van het FPR richtte zich tot de hele bevolking en beoogde de eenheid van het Rwandese volk, terwijl RTLM ons vijanden van de natie noemde.

48Hij herinnert zich ook hoe de pers karikaturen maakte van de politici en de soldaten van het FPR door ze voor te stellen als duivels (met hoorns, een staart, …)

49Hij vertelt over de volgende gebeurtenis in december 1993:

Aangezien de Akkoorden van Arusha waren getekend, stuurden wij onze politici die in de overgangsinstellingen zouden zetelen, onder begeleiding van onze soldaten naar Kigali. Het derde bataljon stond in voor hun bescherming tot aan de CND (Conseil national de Développement, de nationale ontwikkelingsraad, gevestigd in Kigali). Toen onze mensen op straat kwamen, kregen ze applaus van de bevolking. Ze dachten wellicht dat ze hun bewustmaking hadden gemist. Die politici werden geïnstalleerd. Tussen december 1993 en april 1994 ging men ervan uit dat onze politici de eed hadden afgelegd. Het tegendeel was waar. Ze hadden nooit de eed afgelegd. De regering beweerde dat de milities van de CDR hen de weg hadden afgesneden.

50Tussen 1993 en 1994 ontvluchten velen het land. En dan komt de dood van president Habyarimana, op 6 april 1994. Hij wordt gedood aan boord van het vliegtuig dat hem terugbrengt uit Tanzania, in het gezelschap van de Burundese president en andere Rwandese gezagdragers. De genocide op de Tutsi van Rwanda begint. De eerste slachtpartijen beginnen al meteen en zijn gericht tegen de Tutsi en gematigde Hutu. De lijsten lagen al klaar. Op 7 april 1994 vernemen Eulade en zijn vrienden van het FPR dat de president de avond voordien was gedood en dat de slachtpartijen zich overal gaan verspreiden. Eulade beseft meteen dat men moet voorbereid zijn op de oorlog en dat de dood van de president in de schoenen van het FPR zou worden geschoven. Ook vandaag kennen we de waarheid met betrekking tot de dood van de voormalige Rwandese Hutupresident nog niet.

Op 8 april 1994 krijgen wij het bevel om de oorlog te hervatten, omdat de regering de burgerbevolking weer aan het uitmoorden is.

51Om het hoofd te bieden aan de oppositie moeten Eulade en zijn vrienden het noorden, waar ze zich hadden gevestigd, weer verlaten.

Wij marcheerden dag en nacht en werden geconfronteerd met de genocide. De zender RTLM verkondigde trots de dodentallen. Er waren uitgestrekte kuilen vol met lichamen en de kerken waren uitgegroeid tot hinderlagen. Sommige plaatsen werden al vroeg bevrijd, maar de moordpartijen gingen door in de regeringszone. In de zones die door het FPR waren bevrijd, stopten de bloedbaden.

52Bij onze ontmoeting herinnert hij zich de bevrijde zones, maar het was onmogelijk om de slachtpartijen een halt toe te roepen. Eulade wordt er even stil van. Hij vertelt ons het veerhaal van het bloedbad van Nyarubuye.

Die moordpartijen hebben meer dan 20 000 slachtoffers gemaakt. Sommige moordenaars aten het hart van hun slachtoffers en dronken hun bloed. Volgens hun geloof verleent hen dat kracht.
De snelheid van de moordpartijen was bloedstollend. Sommige soldaten verloren hun stem door de hevigheid van de schok. We zaten drie volle maanden in de hel. Woorden schieten tekort. We moesten doordringen in het moerasland, omdat er zeker overlevenden waren. We moesten luid roepen dat we het FPR waren, zodat ze hun schuilplaats verlieten. We marcheerden dag en nacht. We sliepen zelfs staande en dat was zeker ’s nachts heel gevaarlijk.
Het FPR rukte snel op en op 30 april 1994 bevonden zich al talrijke vluchtelingen in Tanzania. Onder hen ook moordenaars. De moordenaars in ballingschap waren de belangrijksten en de lafsten. Ze waren het eerst vertrokken.

53Op 4 juli 1994 worden Kigali en Butare bevrijd.

Velen onder ons waren hun geloof kwijt.

54Op 19 juli kondigt het FPR een eenzijdig staakt-het-vuren af en installeert het een regering van nationale eenheid.

De zoveelste wederopbouw in de reeks

  • 17 MDR : Mouvement démocratique républicain.
    PSD : Parti social-démocrate.
    PL : Parti libéral.

Na 4 juli 1994 moest er een politieke regeling worden getroffen met de partijen die verwikkeld waren in de genocide. Dat had tijd nodig. De nieuwe regering trad aan op 19 juli. Er moesten ook overlevenden worden gevonden bij de Tutsi en gematigde Hutu. Het FPR legde een politieke verklaring af, om het einde van de vijandelijkheden aan te kondigen. Daarna volgde een gezamenlijk verklaring met de partijen MDR, PSD, PL17.

55In augustus 1994 maakt Eulade deel uit van een eenheid van het FPR die Turquoise vervangt. De Veiligheidsraad had aan de Fransen de toelating gegeven om na de machtsovername door de nieuwe regering nog een maand in Kigali te blijven (Operatie Turquoise).

In augustus, als de Fransen zijn vertrokken, trekken onze troepen in. Wij hebben de zone weer ingenomen, maar we willen niet met hen worden geassocieerd.

56Hij blijft er tot oktober 1994. Dan krijgt hij het bevel om naar het noorden terug te keren. Hij zal er een jaar blijven.

Het was de streek van de infiltratie, want het oude leger was naar Congo gevlucht. Vanaf 1994 stuurden ze infiltranten.

57In 1995 verandert Rwanda zijn munt en sluit zijn grenzen. Gedurende de maand augustus van datzelfde jaar maakt Eulade deel uit van een speciale delegatie die naar Congo wordt gestuurd, om er te onderhandelen met de Interahamwe en hun te vragen terug te geven wat ze in Rwanda hadden gestolen (bijvoorbeeld: de vrachtwagens van het openbaar vervoer). De delegatie van de Interahamwe is vóór het einde van de onderhandelingen vertrokken en Eulade en zijn vrienden hebben niets verkregen.

58In 1996 begint de oorlog in Congo. Die betekent de val van Mobutu en de machtsovername door Laurent Désiré Kabila in mei 1997.

We hadden zowat een miljoen vluchtelingen, die leden aan dysenterie en cholera. Ze hadden verzorging, maar ook eten nodig. Alle Europese ngo’s zochten geld, maar niemand had het over de overlevenden van de genocide op de Rwandese Tutsi. In 1996 vochten we tegen de ngo’s die kampen in Rwanda zelf oprichtten.

59Het FPR had zich ertoe verbonden om de vluchtelingen bij hun terugkeer te helpen, o.a. met transport.

60In de loop van 1995 detacheert het ministerie van Defensie Eulade en drie andere metgezellen naar de diplomatieke dienst van de Rwandese Ambassade in Brussel. Aan zijn functie komt een einde in 2000.

61In 2001 keert hij terug naar Rwanda. Hij blijft er tot in 2010. Zware gezondheidsproblemen dwingen hem dan om terug te keren naar België voor medische behandelingen.

62Vandaag zet Eulade Bwitare zijn herdenkingswerk en zijn inspanningen met betrekking tot de geschiedschrijving van het Rwandese patriottisch front zowat overal in Europa voort.

Het geeft veel voldoening als je ziet hoeveel belangstelling er komt vanwege de jeugd. Je mag ook niet vergeten dat de situatie in Rwanda zich snel heeft gestabiliseerd.

63Deze overbrenger van de Rwandese herinneringen sluit ons gesprek af met de volgende woorden:

“Het morele principe eist dat je een land in crisis helpt. Tegenwoordig heet dat ‘R2p’ (Responsibility to Protect), maar in werkelijkheid is niemand verplicht om wie dan ook te helpen.

Haut de page

Bibliographie

Colette Braeckman, Rwanda, Mille collines, mille douleurs, Brussel, Nevicata, 2014.

François Soudan, L’homme de fer, Parijs, Idées du monde, 2015.

Sitografie

Mehdi Ba, Paul Kimonyo, politicoloog: Het FPR kon zich doen gelden dankzij de manier waarop het de komst van een ”nieuwe Rwandees” beloofde, https://www.jeuneafrique.com/503709/politique/jean-paul-kimonyo-politologue-le-fpr-sest-impose-par-sa-maniere-de-promouvoir-lavenement-dun-nouveau-rwandais/, geraadpleegd op 15 november 2018.

Controle van het land door het FPR, http://www.un.org/fr/preventgenocide/rwanda/discussion_guide.shtml, geraadpleegd op 14 november 2018.

Wekelijkse post van het CRISP, nr. 51 (1960). Les problèmes du Ruanda, https://www.cairn.info/revue-courrier-hebdomadaire-du-crisp-1960-5-page-1.htm, geraadpleegd op 14 november 2018.

Jean-Damascène Gasanabo, “De la réécriture de l’histoire du Rwanda. Les non-dits qui ont façonné les mémoires collectives à travers l’enseignement de l’histoire au Rwanda de 1962 à 1994”, https://f-origin.hypotheses.org/wp-content/blogs.dir/2586/files/2016/07/Clio3.pdf#page=89, geraadpleegd op 14 november 2018.

De CNLG bezocht het Campaign Against Genocide Museum (2019), http://cnlg.gov.rw/news-details/?L=2&tx_ttnews%5Btt_news%5D=2565&cHash=d0d2e2660ec28dd9376d503b53111320, geraadpleegd op 14 november 2018.

“Rwanda avant 1994. Les Rwandais en exil”, https://www.ibuka-france.org/rwanda-avant-1994/, geraadpleegd op 14 november 2018.

Yves Ternon, “Rwanda 1994. Analyse d’un processus génocidaire”, 2009, https://www.cairn.info/revue-revue-d-histoire-de-la-shoah-2009-1-page-15.htm, geraadpleegd op 14 november 2018.

Haut de page

Notes

1 De CNLG bezocht het Campagne Against Genocide Museum (2019), http://cnlg.gov.rw/news-details/?L=2&tx_ttnews%5Btt_news%5D=2565&cHash=d0d2e2660ec28dd9376d503b53111320, geraadpleegd op 14 november 2018.

2 Voormalige provincie van Rwanda.

3 Gesprek met Eulade Bwitare op 29 september 2018.

4 Yves Ternon,”Rwanda 1994. Analyse d’un processus génocidaire”, 2009, https://www.cairn.info/revue-revue-d-histoire-de-la-shoah-2009-1-page-15.htm, geraadpleegd op 14 november 2018.

5 Ibid., Eulade Bwitare.

6 Parti du mouvement de l’émancipation hutue, opgericht in 1957.

7 Ibid., Eulade Bwitare.

8 De vader van de eerste gevangene die wegens genocidemisdaden werd veroordeeld in Arusha.

9 Jean-Damascène Gasanabo,”De la réécriture de l’histoire du Rwanda. Les non-dits qui ont façonné les mémoires collectives à travers l’enseignement de l’histoire au Rwanda de 1962 à 1994”, https://f-origin.hypotheses.org/wp-content/blogs.dir/2586/files/2016/07/Clio3.pdf#page=89, geraadpleegd op 14 november 2018.

10 Burgerloorlog in Oeganda van 1981 tot 1986.

11 “Rwanda avant 1994. Les Rwandais en exil”, https://www.ibuka-france.org/rwanda-avant-1994/, geraadpleegd op 14 november 2018.

12 Ibid.,”Rwanda avant 1994. Les Rwandais en exil."

13 Courrier hebdomadaire du CRISP, nr. 51 (1960). Les problèmes du Ruanda, https://www.cairn.info/revue-courrier-hebdomadaire-du-crisp-1960-5-page-1.htm, geraadpleegd op 14 november 2018.

14 Mehdi Ba, Paul Kimonyo, politicoloog: Het FPR kon zich doen gelden dankzij de manier waarop het de komst van een ”nieuwe Rwandees” beloofde, https://www.jeuneafrique.com/503709/politique/jean-paul-kimonyo-politologue-le-fpr-sest-impose-par-sa-maniere-de-promouvoir-lavenement-dun-nouveau-rwandais/, geraadpleegd op 15 november 2018.

15 Op. cit.

16 Ibid.,”Rwanda 1994. Analyse d’un processus génocidaire”.

17 MDR : Mouvement démocratique républicain.
PSD : Parti social-démocrate.
PL : Parti libéral.

Haut de page

Table des illustrations

Titre Eulade Bwitare, september 2018
Crédits © Mélanie Moreas
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/8190/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 682k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Mélanie Moreas, « Herinneringen aan het Rwandese Patriottisch Front: Confidenties van Eulade Bwitare  »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 128 | 2019, 57-69.

Référence électronique

Mélanie Moreas, « Herinneringen aan het Rwandese Patriottisch Front: Confidenties van Eulade Bwitare  »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 128 | 2019, mis en ligne le 30 mars 2022, consulté le 18 avril 2024. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/8190 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.8190

Haut de page

Auteur

Mélanie Moreas

HE2B Defré

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search