Navigation – Plan du site

AccueilNuméros128Dossier : Kwibuka [Souviens-toi]....Omwentelingen in de Rwandese jour...

Dossier : Kwibuka [Souviens-toi]. 25 ans après, comment se souvenir du génocide des Tutsis au Rwanda ?

Omwentelingen in de Rwandese journalistiek: facetten van media in een ‘post‑genocide’‑tijdperk

Mutations de l’espace journalistique rwandais : les multiples facettes d’un système médiatique “post‑genocide”
Marie-Soleil Frère
Traduction de Rita Roggen
p. 104-123
Cet article est une traduction de :
Mutations de l’espace journalistique rwandais : les multiples facettes d’un système médiatique « post‑genocide » [fr]

Résumés

Marie-Soleil Frère propose une réflexion sur les paradoxes qui marquent le paysage médiatique rwandais.

Haut de page

Notes de la rédaction

Dit artikel verscheen eerder in Virginie Brinker, Catherine Coquio, Alexandre Dauge-Roth, [et al.] (dir.), Rwanda, 1994-2014. Histoire, mémoires et récits, Dijon, Les Presses du réel, 2017. De auteur heeft het artikel gereviseerd voor deze editie.

Texte intégral

1In februari 2013 ondergaat het wettelijke en institutionele kader dat de voorwaarden voor de persvrijheid in Rwanda regelt, een grondige hervorming. Zowat twintig jaar na de genocide op de Tutsi en de traumatiserende ervaringen met de “haatmedia”, tien jaar na de vrijmaking van de audiovisuele sector en het ontstaan van de eerste privéradiostations, kiest het land een nieuwe weg: de zelfregulering van de journalistiek en de beperking van de rol van de politieke regulator tot de begeleiding van de ontwikkeling van de sector van de media. De Media High Council had tot dan als taak de inhoud van de media te monitoren en eventuele ontsporingen te sanctioneren.

  • 1 Rwanda’s Untold Story werd gerealiseerd door de Britse journaliste Jane Corbin. Voor twee radicaal (...)
  • 2 Een memorandum, getekend door de RMC en het RURA bepaalde dat het RURA voor vragen met betrekking t (...)

2Het nieuwe instrument was nog maar net actief, of de Rwanda Utilities Regulation Authorithy (RURA), het technische agentschap dat de telecommunicatie regelt, kondigde in oktober 2014 een schorsing aan van de programma’s van de BBC-radio die in het Kinyarwanda worden uitgezonden. Aanleiding was de uitzending van een televisiedocumentaire in coproductie met de Britse zender, waarin beschuldigingen werden geuit tegen president Kagame en negationistische standpunten werden ingenomen1. De Rwanda Media Commission (RMC), de onlangs opgerichte zelfregulerende instantie van de Rwandese journalisten, was van mening dat voor deze schorsing de procedure niet was gevolgd. “Wij begrijpen allemaal dat die documentaire beledigend is en de geschiedenis van de genocide tegen de Tutsi geweld doet, maar als we de BBC uit de ether halen, scheppen we een precedent. Het zou betekenen dat er in geval van problemen, maar een enkele optie is, nl. het medium opdoeken. En precies dat willen wij niet,” verklaarde voorzitter Fred Muvunyi van de RMC. Dit standpunt bleef echter zonder gevolg2.

  • 3 De gesprekken werden voornamelijk gevoerd door Jean-Pierre Uwimana en Willy Nindorera, in het kader (...)
  • 4 De auteur bedankt Privat Rutazibwa, Emeline Uwizeyimana, Philibert Gakwenzire, Ornella Rovetta, Mar (...)

3Wat zeggen die gebeurtenissen over de perceptie van de Rwandese politieke autoriteiten van de media en de journalisten? En wat zeggen ze over de sociale rol die vandaag de dag wordt verwacht van de pers? Wij willen hier reflecteren over de paradoxen die het Rwandese mediasysteem kenmerken en die het moeilijk maken om het te definiëren en in een bepaalde categorie onder te brengen. De benadering als “systeem” onderstreept de interactie tussen de journalistieke, politieke en economische spelers. Ze biedt de kans om rekening te houden met de specifieke geschiedenis die de Rwandese media in een context plaatst die afwijkt van die in de buurlanden. Om de contouren van dit systeem te schetsen, gaat dit artikel voornamelijk uit van een twintigtal gesprekken die in juli en augustus 20143 werden gevoerd om een inventaris op te maken van de Rwandese media, en van enkele aanvullende ontmoetingen in januari 20164.

Mediasystemen in hybride regimes

  • 5 Fred S. Sibert, Theodore Peterson en Wilbur Schramm, Four Theories of the Press, Champaign Urbana, (...)
  • 6 Daniel Hallin, Paolo Mancini, Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics, Cambridg (...)
  • 7 Adrian Hadland, “Africanizing Three Models of Media and Politics. The South African Experience ”, i (...)
  • 8 Katrin Voltmer, “Comparing media systems in new democracies: East meets South meets West ”, Central (...)

4Een “mediasysteem” kan worden gedefinieerd als het geheel van actoren en hun interacties, dat de manier bepaalt waarop de media in een bepaalde maatschappij, op een welbepaald ogenblik functioneren. De definitie duikt voor het eerst op in 1956,5 en toont de verankering van de media aan binnen een specifieke historische, politieke, ideologische en sociale configuratie die een invloed heeft op de professionele waarden en praktijken. Daniel Hallin en Paolo Mancini6 halen ze weer boven om de mediasystemen van zeventien Europese en Noord-Amerikaanse landen te vergelijken. Om verschillende politiek-mediale complexen te bepalen, gaan ze uit van vier parameters: het stadium van de ontwikkeling van de mediamarkt; de aard en de modaliteiten van de tussenkomst van de staat in de sector (eigendom van persbedrijven, wetgeving, regulering); de graad van “politiek parallelisme” (d.w.z. de manier waarop de media al dan niet de tegenstellingen binnen het politieke landschap weerspiegelen) en het niveau van het journalistieke professionalisme. Op basis hiervan stellen Hallin en Mancini ons drie modellen voor (“ideaaltypes” volgens Weber). Ze zijn relevant voor de westerse wereld, maar hebben slechts een beperkt nut voor de mediasystemen van andere continenten (in Azië, Latijns-Amerika of Afrika7). Toch vormen hun vier parameters interessante oplossingen, omdat ze betrekking hebben op dimensies die in elke mediaomgeving, overal ter wereld, bepalend zijn. Katrin Voltmer past dit rooster toe op de landen van Oost-Europa, en toont aan dat de mediasystemen van landen “in transitie” geen kopieën zijn van de westerse systemen, maar bijzonderheden vertonen, net als andere opvattingen over persvrijheid en specifieke journalistieke praktijken8.

  • 9 Reporters zonder grenzen, Les prédateurs de la liberté de l’information en 2013, Parijs, 3 mei. Bes (...)
  • 10 Rwanda Governance Board, Rwanda Media Barometer. Final Report, Kigali, 2013.
  • 11 Marie-Soleil Frère, “Francophone Africa: The Rise of pluralist authoritarian media systems? ”, Afri (...)

5Deze tekst beoogt de analyse van het actuele Rwandese medialandschap volgens deze vier criteria. Ze leggen een aantal paradoxen bloot, m.a.w. situaties die in strijd zijn met de referentiemodellen die gewoonlijk worden gevolgd voor de indeling van de mediasystemen. Er worden ambivalenties duidelijk, waardoor Rwanda noch in het “autoritaire”, noch in het “liberale” systeem thuishoort. Het is immers geen repressief systeem, geen soort “roofdier” van de persvrijheid, een definitie die lange tijd werd gehanteerd door Reporters zonder Grenzen9, noch een systeem dat wordt gedomineerd door het vrije spel van vraag en aanbod, zoals een bepaald officieel discours verkondigt10. Het leunt aan bij de “semi-autoritaire”11 systemen van Franstalig Afrika, maar verschilt er dan weer van, door het specifieke historische parcours.

Een markt van geliberaliseerde, maar weinig vrije media

6Een eerste manier om een mediasysteem te benaderen, bestaat erin de structuur van de markt te observeren. Worden we geconfronteerd met een geliberaliseerde sector, geïnspireerd door een commerciële logica, zonder concurrentiebeperkingen en waar de massamedia (of nichemedia) hun potentiële publiek gebruiken om adverteerders aan te trekken? Welke eigendomsstructuur hebben de mediabedrijven? Katrin Voltmer onderstreept dat in landen in een politieke overgangsfase, de economie eveneens een ommekeer doormaakt. Soms lastige herstructureringen van de sector kunnen de financiële consolidatie van de media belemmeren. Die vermenigvuldigen zich immers dankzij de herwonnen vrijheid en zo geraakt de markt verzadigd.

  • 12 Er zijn 9 commerciële privézenders, 9 confessionele radiozenders, 2 educatieve radiozenders, 3 geme (...)
  • 13 Naast de nationale televisiezender (RTV), zijn er vandaag 12 privételevisiezenders en andere kregen (...)

7Vandaag de dag kunnen we ongetwijfeld spreken van pluralisme in de media in Rwanda. Er zijn meer dan veertig geregistreerde kranten (de meeste zijn onregelmatig op de markt), evenals vijfendertig radiozenders12 en dertien televisiezenders13. Meer dan tachtig onlinemedia hebben de laatste jaren het licht gezien, drieëntwintig daarvan zijn officieel geregistreerde informatiesites. Onder hen de site Igihe.com (drietalig: Kinyarwanda, Engels en Frans), die dagelijks meer dan 30 000 bezoekers telt. De markt is relatief open, de kranten moeten slechts een simpele verklaring afleggen en de erkenningsprocedure voor de audiovisuele media is duidelijk georganiseerd. In Kigali is het frequentiespectrum bezet, zodat het moeilijk wordt om nieuwe zenders via FM in de ether te brengen. Daardoor ontstaat er zware druk op een beperkte reclamemarkt.

  • 14 Uit een enquête van Ipsos uit 2015 met betrekking tot de stad Kigali blijkt dat 89% van de ondervra (...)

8Toch vertoont deze open omgeving een reeks karakteristieken die haar ontwikkeling belemmert, zodat ze nauwelijks als “liberaal” kan worden bestempeld, zoals die van de Oegandese of Tanzaniaanse buren. Enerzijds wordt een economisch elan van de sector van de media in Rwanda afgeremd door de beperkte financiële mogelijkheden van de consumenten. De geschreven pers kent structurele belemmeringen, vergelijkbaar met die van de Franstalige landen van Afrika, waardoor het onmogelijk is om een massamedium te zijn. De oplage is laag, de verdeling van de kranten blijft moeilijk, vooral buiten de hoofdstad. De audiovisuele media zenden van hun kant slechts uit binnen een beperkte perimeter (enkel de publieke media kennen een ruimere verspreiding) en de televisie blijft een medium voor de elite, ook al merken we een aanzienlijke vooruitgang in de stedelijke14 en landelijke gebieden.

  • 15 De Franstalige krant La Nouvelle Relève verscheen voor het laatst in 2017.
  • 16 Media High Council (MHC), The State of Media Freedom, Professionalism and Development in Rwanda: an (...)

9Anderzijds is de reclame- en advertentiemarkt, die zou moeten bijdragen tot de financiering van de mediabedrijven, niet zo vrij als hij wel lijkt, net als de economie van het land overigens. De staat en de verschillende departementen blijven de voornaamste adverteerders. Sommige directeurs van privémedia verwijten hen dat ze de voorkeur geven aan publicaties die aanleunen bij het regime, zoals New Times, Imvaho Nshya en La Nouvelle Relève (twee voormalige regeringskranten die in 2014 werden geprivatiseerd15), of de publieke media (nationale radio en televisie, nu onder de koepel van het RBA – Rwanda Broadcasting Agency). De overlevingskansen van privé-initiatieven worden dus bedreigd door het ontbreken van inkomsten uit reclame16. De ondervraagde adverteerders in het kader van het huidige onderzoek, onderstrepen dat ze hun doelgroep willen bereiken door hun boodschappen vooral te richten naar publicaties die effectief periodiek en dagelijks verschijnen. Het grootste deel van de opiniepers verschijnt echter onregelmatig en niet meer dan een keer per week en voelt zich uitgestoten.

  • 17 Incisive, Rwanda All Media Survey (RAMS), Media High Council, Kigali, 2009.

10Een vrije mediaeconomie kan ten slotte enkel groeien op basis van instrumenten die lezers en luisteraars kennen, m.a.w. het publiek en zijn consumptiegewoonten. De operatoren kunnen deze kennis dan verzilveren bij de potentiële geldschieters. Het Rwandese publiek blijft echter de grote onbekende. Geen enkel instituut voor marktonderzoek is in staat om in Kigali regelmatig betrouwbare gegevens te verstrekken met betrekking tot het publiek van de media. Op verzoek van de Media High Council werd er in 200917 een studie gerealiseerd door een Keniaans bedrijf. De resultaten lijken echter uiterst betwistbaar.

  • 18 Voor een diepgaandere beschrijving van de economie van de Rwandese media, zie Marie-Soleil Frère en (...)

11De Rwandese mediamarkt ontsnapt dus aan de klassieke indelingen18: geliberaliseerd (in de primaire betekenis van het wegwerken van hindernissen voor de oprichting van privémedia), maar slechts matig vrij (in de secundaire betekenis van een commerciële dynamiek, die zich zonder tussenkomst van de staat ontplooit en volgens het spel van vraag en aanbod).

De tussenkomst van de overheid: ambivalente hervormingen

  • 19 Er bestaat rijkelijk literatuur over de rol van de media in de genocide van 1994. Sommige werken do (...)

12Een tweede element om een mediasysteem te karakteriseren, is de manier waarop de staat tussenkomt in de sector, voornamelijk door wetgeving en regulering. Hier bepaalt de traumatische geschiedenis van de Rwandese media onweerlegbaar de manier waarop de staat het medialandschap beheert. We mogen zeker niet vergeten dat de media na de onafhankelijkheid van Rwanda in 1962, onder de Eerste en Tweede Republiek (met een eenpartijstelsel) bijna volledig werden gecontroleerd. De journalisten waren a.h.w. woordvoerders van de regering. Naast de kranten die onder directe controle van het regime stonden, was er een enkele titel, Kinyamateka, die al sinds 1933 werd uitgegeven door de katholieke kerk. De beginjaren 1990 werden gekenmerkt door een liberalisering van de media en de politiek, gelijklopend met talrijke andere Afrikaanse landen. Tal van privékranten zagen het licht. Die jaren van vrijheid waren echter ook oorlogsjaren. De media werden gebruikt voor vaderlandslievende doeleinden en als propaganda-instrument. De “haatmedia” hebben een centrale rol gespeeld in de morele voorbereiding op de uitvoering van de genocide en de slachtpartijen op politieke tegenstanders tussen april en juli 199419. Hoewel de persvrijheid in Rwanda nooit werd opgeschort, ook niet de eerste maanden nadat het FPR de macht had overgenomen, duurde het bijna tien jaar vooraleer er weer privéradiozenders werden toegelaten. Zoveel tijd was er nodig om een wettelijk kader en relatief strikte voorschriften te bepalen. Er waren heel wat wijzigingen aan voorafgegaan.

  • 20 Zie Jean Paul Kayihura, Outil pédagogique : Code de déontologie en texte législatifs régissant la p (...)

13Er werden achtereenvolgens drie perswetten aangenomen (in 2002, 2009 en 2013)20. Die herhaaldelijke wijzigingen aan het wettelijke kader tonen in zekere zin aan dat de Rwandese overheid de vrije meningsuiting wil beheersen op een manier die beter is aangepast aan haar bezorgdheden, m.a.w. zonder de minste opflakkering van de racistische propaganda van het vorige regime en zonder internationaal (in het binnenland) het beeld te verspreiden van een controle die te zwaar weegt op de inhoud van de media. De goedkeuring van verschillende teksten gaat gepaard met talrijke debatten over de inbreuken door de pers binnen het beroepsveld zelf. De vraag is of het negationisme en de tweedracht een plaats moeten krijgen in de perswet, hoewel ze al het voorwerp zijn van andere wetten. Moet een journalist al dan niet een diploma hebben waarmee hij zijn opleiding binnen het domein bewijst? Welke boetes of straffen zijn er voorzien voor inbreuken?

  • 21 De wet van 2009 legde minstens 2 jaar universiteitsstudies in journalistiek op om het beroep te mog (...)
  • 22 De wet nr. 03/2013 van 8 februari 2013 die de missie, organisatie en werking bepaalt van de Haut Co (...)
  • 23 Artikel 4 van de wet nr. 02/2013 bepaalt dat “de dagelijkse regulering van de werking van de media (...)
  • 24 Wet nr.42/2013 van 16 juni 2013.
  • 25 Wet nr.4/2013 van 8 februari 2013 over de toegang tot informatie.

14De laatste hervorming in 2013 heeft de tussenkomst van de overheid in de sector van de media grondig gewijzigd. Rwanda probeerde zich zonder twijfel te ontdoen van zijn imago van tegenstander van persvrijheid en nam daarvoor vier nieuwe teksten aan. De nieuwe perswet is minder streng dan de vorige, aangezien ze de eisen in verband met de opleiding van journalisten uit 200921 schrapt. Vooral de bevoegdheid om inhouden te reguleren werd overgedragen van de institutionele regulator (de MHC, Media High Council, opgericht door een tweede wet, als een “onafhankelijk orgaan, belast met de versterking van de competenties van de media22”) naar een zelfreguleringsinstantie (de Rwanda Media Commission)23. De derde tekst hervormt de ORINFOR (dienst overgekomen van het vorige regime), omgevormd tot het RBA (Rwanda Broadcasting Agency)24. Tot slot verplicht een nieuwe wet op de toegang tot de informatie25 de openbare en privéinstellingen om intern een contactpersoon aan te duiden voor de communicatie van informatie aan journalisten die ernaar vragen. In 2015 werd een lijst gepubliceerd met 540 institutionele informatieverantwoordelijken en er werd een onlineprivéproject, Sobanukirwa (https://sobanukirwa.rw), opgestart om een aanvraag in te dienen voor toegang tot de gegevens van een groot aantal officiële organismen en direct vragen te kunnen stellen.

15Toch krijgen enkele punten van dit nieuwe instrument kritiek. Journalisten moeten bijvoorbeeld een accreditatie van de RMC hebben om het beroep te kunnen uitoefenen. Als Justitie dat vraagt, moeten ze ook hun bronnen bekendmaken. Tot slot voorziet de tekst nog steeds in vrijheidsstraffen voor een persdelict. Volgens de Britse organisatie voor de bescherming van vrije meningsuiting en informatie, artikel 19:

Deze onvolledige wetshervorming is zeer teleurstellend, gezien de algemene situatie van de persvrijheid in het land, gekenmerkt door het bestaan van te veel wetten die niet beantwoorden aan de internationale standaarden over vrije meningsuiting en door de gevangenneming van journalisten die worden beschuldigd van eerroof, de verspreiding van de genocidaire ideologie, de bedreiging van de veiligheid van de staat of de verspreiding van foute informatie26.

  • 27 Amnesty International, Il est plus prudent de garder le silence. Les conséquences effrayantes des l (...)
  • 28 Het nieuwe strafwetboek, aangenomen in 2012 en gewijzigd in 2018, bevat een reeks artikelen over he (...)

16De wetten waarnaar hier wordt verwezen, veroordelen de bevordering van de ideologie van de genocide. Artikel 13 van de Grondwet van 2003 definieert “revisionisme”, “negationisme” en “bagatellisering van de genocide” als strafbare feiten. In 2008 werd een wet aangenomen m.b.t. de beteugeling van de ideologie van de genocide, maar het centrale concept van de “ideologie van de genocide” wordt er te ruim gedefinieerd27. Een vage terminologie en een verwijzing naar het Strafwetboek28 maken het mogelijk om zich te beroepen op het begrip “revisionisme” voor ambivalente uitspraken of uitlatingen die kunnen worden uitgelegd als toespelingen. De klassieke persdelicten (eerroof, belediging, zedenschennis, schending van de veiligheid van de staat) heeft de Rwandese wetgeving dus aangevuld met andere redenen voor specifieke beschuldigingen, verbonden met de geschiedenis van het land en de genocide op de Tutsi van 1994. En die worden geregeld gebruikt tegen journalisten. Dat wettelijke kader blijft dus doordrenkt van de overtuiging dat journalisten weliswaar een rol spelen bij de democratische hervormingen, maar vooral een bedreiging kunnen zijn voor de maatschappij. De geschiedenis heeft dat effectief bewezen.

  • 29 Ondanks deze strategie stond Rwanda in 2015 nog steeds op plaats 161 (van 180 landen) in de rangsch (...)

17En weer is de actuele situatie paradoxaal, aangezien de zelfregulering werd aangenomen “door hogerop” in plaats van te zijn ingevoerd door het beroep zelf. Het staat buiten kijf dat de overheid haar formele betrokkenheid in de sector van de media aanzienlijk heeft verminderd door meer autonomie toe te kennen aan de media-actoren. Daardoor zou Rwanda wel eens kunnen opklimmen in de wereldwijde rankings van de persveiligheid29. Vandaag zijn er in Rwanda overigens geen journalisten meer die in de gevangenis zitten, voor activiteiten die verband houden met de journalistiek. Toch rijst er een reeks vragen naar aanleiding van die stap naar zelfregulering. Om te beginnen: kan de zelfregulering van een beroep het resultaat zijn van een bevel van buitenaf? De instelling van een zelfregulerende instantie door de overheid en het feit dat die instantie de eerste jaren van haar bestaan wordt gefinancierd door publieke gelden, roept vragen op. De Rwandese journalisten reageerden met veel enthousiasme op de installatie van die instantie (“Het is wel degelijk de eerste keer dat iedereen het eens is over iets”, riep een van onze gesprekspartners uit), maar het ontslag en het vertrek naar het buitenland van de eerste voorzitter, Fred Muvunyi, wekte bezorgdheid over de mogelijke overname van de zelfreguleringsinstantie. Voorts heeft het incident met betrekking tot de BBC aangetoond hoe kwetsbaar de RMC is ten opzichte van het staatsagentschap RURA.

Kangura (symbool van de “haatmedia”. De verantwoordelijke Hassan Ngeze werd berecht en veroordeeld door het ICTR in het kader van het “proces van de media”)

Kangura (symbool van de “haatmedia”. De verantwoordelijke Hassan Ngeze werd berecht en veroordeeld door het ICTR in het kader van het “proces van de media”)

Alle rechten voorbehouden

  • 30 Geciteerd door Anton Harber, Legacy of Rwanda Genocide includes Media Restrictions, selfcensorship, (...)
  • 31 In 2014 raamde het CPJ het aantal Rwandese journalisten in ballingschap op 18. Ze waren vertrokken (...)

18Tot slot kan de institutionele zelfregulering zich maar moeilijk manifesteren, als de zelfcensuur van de journalisten overal aanwezig is. Zoals Fred Muvunyi onderstreepte, is “de zelfcensuur als het bloed in de aderen”30 van de Rwandese journalisten. “De reële of vermeende noodzaak om bepaalde informatie achter te houden, werd door de mensen van de praktijk verinnerlijkt. Althans door degenen die niet gekozen hebben voor ballingschap”31. Maar deze moeilijk af te bakenen vorm van persoonlijke zelfregulering, moet worden genuanceerd. Onderzoekster Annie Laliberté drukt het als volgt uit:

  • 32 Annie Laliberté (2009), Autoritarisme en démocratie. Un journalisme de paix dans le Rwanda de l’apr (...)

[De] zelfcensuur van journalisten moet niet simplistisch worden gezien als de reflectie van een direct resultaat van dwang, omdat ze meer algemeen het resultaat is van een assimilatie van vormen van dominantie. Door te handelen zoals gewenst door de autoriteiten, verleent het individu zichzelf gemoedsrust, berusting, kalmte die onmisbaar worden voor het welbehagen32.

  • 33 Robert Mugabe werd in 2018 gevangengenomen en veroordeeld voor zedenfeiten, wat heel wat opschuddin (...)
  • 34 Bent Norby Bonde, Jean-Pierre Uwimana, Francis Sowa et al., The State of Media Freedom in Rwanda, K (...)

19De journalistiek in en over Rwanda staat gelijk met permanent negotiëren. De grens tussen wat mag en niet mag verschuift continu. Journalist Robert Mugabe (die de blog GreatlakesVoice.com schrijft) gaat prat op zijn reputatie van waaghals en speelt met die grenzen door de Rwandese politiek regelmatig voor te stellen in een iconoclastisch perspectief 33. Zo was hij in 2016 in verschillende radio-uitzendingen gekant tegen de kandidatuur van president Kagame voor een derde mandaat. Het thema was dus niet zo’n groot taboe als men wel zou denken. (De president werd uiteindelijk opnieuw verkozen in augustus 2017). Bepaalde interactieve uitzendingen zoals het bekende “Good morning Rwanda” van Flash FM verdwenen daarentegen van de antenne, kennelijk als gevolg van politieke druk34.

20Katrin Voltmer onderstreept dat in landen die uit een autoritaire of conflictcontext komen, de overheid vaak van mening is dat de media andere belangen moeten dienen dan het algemeen belang: nationale eenheid, ontwikkeling, politieke stabiliteit. In dat opzicht zijn de verwachtingen van de Rwandese regering duidelijk. Paul Kagame verklaarde in 2012 op een conferentie het volgende:

  • 35 Paul Kagame, “Keynote address at the 5th EAC-EABC Media Summit ”, 9 juli 2012 (beschikbaar online: (...)

De media zijn een partner van onschatbare waarde voor de kennisgeving van onze agenda, de bevordering van onze belangen en als belangrijkste geschiedschrijvers. Bovendien bevorderen media die zich bewust zijn van hun verantwoordelijkheid, onze fundamentele waarden, goed bestuur en democratie door de regeringen en de burgers aan te zetten om rekenschap af te leggen. Om dat te bereiken moet we kritische, concurrentiële en rendabele lokale media ontwikkelen die het debat over essentiële kwesties aanzwengelen en invloed uitoefenen op de manier waarop de rest van de wereld ons ziet en begrijpt35.

  • 36 Rwanda Governance Board, Rwanda Media Barometer 2012, Kigali; Rwanda Governance Board, Rwanda Media (...)
  • 37 We citeren Umuseso en Umuvugizi, beide definitief geschorst in 2010.

21Die wil om media te zien ontstaan die “partners” en “verantwoordelijken” zijn, weerspiegelt zich in de greep op de instanties van de sector door de Rwanda Governance Board (RGB), een publieke instantie die in 2011 werd opgericht en good governance evenals duurzame ontwikkeling moet waarborgen. Deze instantie houdt onder andere toezicht op de internationale steun voor de Rwandese media en maakt jaarlijks een evaluatie van de sector36. De visie van de overheid op een “verantwoordelijke” pers die ook een “partner” is, beantwoordt echter niet aan de internationale normen. Persvrijheid is immers in de eerste plaats een mogelijkheid om een veelheid van standpunten te formuleren, meer bepaald kritiek ten opzichte van het beheer van de publieke zaak. Die gedeeltelijk afwijkende perspectieven verklaren de stormachtige relaties tussen een aantal media (voornamelijk kranten in het Kinyarwanda)37 en een bewind dat overgevoelig is voor kritiek, wat heeft geleid tot heel wat druk, schorsingen en processen (met of zonder veroordeling, hoewel de straffen soms helemaal terecht waren).

  • 38 De ambiguïteit bij het beheer van het medialandschap bleek in januari 2016, toen de journalisten we (...)

22De paradox is dus evident: formeel streeft het Rwandese mediasysteem naar een model “op zijn Amerikaans”, waarin de tussenkomst van de staat afneemt en de media worden overgeleverd aan de dynamiek van de markt en de zelfregulering. Dat model blijkt echter verschoven te zijn (“vooruitgeschoven”, wist een van onze gesprekspartners, verantwoordelijke voor het samenwerkingsprogramma in een ambassade) ten opzichte van de overheersende opvattingen en overwegingen vanwege degenen die werden gecontroleerd maar evengoed vanwege degenen die de controle uitoefenden. Feitelijk blijft de tussenkomst van de overheid behouden en ze heeft een bestaansreden omdat die overheid de media niet zozeer beschouwt als een spreekbuis om de ideeën te verspreiden van de verschillende groepen binnen de maatschappij, maar eerder als een instrument voor stabiliteit en steun voor haar beleid. “De rol van de media is te zorgen voor het welbehagen van de massa”, zei de verantwoordelijke van een openbare instelling van de sector van de media38.

Het niveau van politiek parallelisme: uitwendig pluralisme of uiterlijk pluralisme?

23Hallin en Mancini bedoelen met de notie “politiek parallelisme” de nabijheid tussen de media en de politieke partijen binnen sommige systemen, waardoor het medialandschap een weerspiegeling is van de scheidingslijnen binnen het politieke landschap. Ze maken een onderscheid tussen de situaties van “intern” pluralisme (waar de diversiteit van de politieke en sociale strekkingen binnen de media aan bod komt) en die waar het “externe” pluralisme overheerst, met andere woorden daar waar elk medium voornamelijk een bepaalde tendens weergeeft en waar de juxtapositie van verschillende media het pluralisme met zich meebrengt.

24In het geval van Rwanda stellen we nog een aantal paradoxen vast. Eerst en vooral bevindt het pluralisme zich in een ontwikkelingsfase, ook al is de Rwandese pers relatief eenduidig wat de steun aan het staatshoofd en zijn beleid betreft. Toch moeten we het democratische potentieel van dat pluralisme genuanceerd evalueren. Bepaalde persorganen die zich “onafhankelijk noemen”, dienen slinkse politieke belangen en kunnen instrumenten worden voor interpersoonlijke afrekeningen en zelfs uitmonden in chantage. De neiging tot kritiek is dus vaak conjunctureel en gericht en gaat gepaard met commerciële of politieke belangen en niet zozeer met de bedoeling op een nauwkeurige en geloofwaardige manier te informeren. Maar dat is niet altijd het geval …

  • 39 De uitzending werd bekroond als “beste debatuitzending van het jaar 2018” door de Rwanda Governance (...)

25De laatste jaren heeft het interne pluralisme zich in een aantal Rwandese media ontwikkeld. Zo speelt het fenomeen gemeenschapsradio in de provincie (inclusief die met een publiek statuut) een belangrijke rol in de bezieling van het lokale debat, door de bevolking de mogelijkheid te bieden de overheid te interpelleren en de aandacht te vestigen op de problemen waarmee ze kampen. “Soms is men verwonderd over de graad van kritische vrijheid die men op de golflengte van die kleine radiostations hoort, in een land dat bekendstaat voor zijn controle van de informatie”, getuigt een verantwoordelijke van een internationale organisatie die de media steunt. Tijdens de wekelijkse uitzending Club de la presse (Urubuga rw’Itangazamakuru), met de steun van het Institut Panos Grands Lacs en in synergie uitgezonden door een tiental radiozenders en een televisiekanaal, werd er gedebatteerd over gevoelige thema’s, zoals het referendum over de wijziging van artikel 101 van de Grondwet, de verduistering van publieke gelden, het derde mandaat van president Kagame of de situatie van de RMC na het ontslag van de voorzitter. “Zelfs de gevoeligste thema’s kunnen worden behandeld, op voorwaarde dat de uitzending goed is voorbereid, dat ze evenwichtig is, dat het geen emotie of veroordeling is, maar een reflectie”, aldus de presentatrice van het programma39. Tot slot kunnen discussies en gedachtewisselingen ook in andere, minder gevoelige uitzendingen aan bod komen die bijvoorbeeld ruimte maken voor emoties of sport en aanleiding kunnen geven tot vurige discussies.

  • 40 RBA “Our mission”, tab “About us “ op de site van het RBA (www.rba.co.rw).
  • 41 Marie-Soleil Frère, Élections en médias en Afrique centrale. Voie des urnes, voix de la paix, Parij (...)
  • 42 Emile A. Tozzo, “La réforme des médias publics en Afrique : servir le gouvernement ou le citoyen ?” (...)
  • 43 De presentator van de uitzending is journalist Eugene Anangwe, die al bekend was wegens zijn samenw (...)
  • 44 Marie-Soleil Frère, “Audience Perceptions of Radio Stations and Journalists in the Great Lakes Regi (...)

26Vervolgens zou het interne pluralisme, voortgaande op de teksten, een taak moeten zijn voor de publieke media, dus het RBA, dat zich uitroept tot “spiegel van de Rwandese maatschappij40”. Maar dat laatste wordt er vaak van beschuldigd nog steeds ten dienste te staan van de dominante partij. Zelfs in verkiezingstijd, wanneer de publieke media alle kandidaten en alle partijen evenveel tijd op antenne moeten geven, tonen de verschillende monitoringverslagen aan dat het FPR duidelijk begunstigd wordt in de uitzendingen41. Het is een constante in de landen in Sub-Sahara-Afrika, waar het proces naar de administratieve en financiële autonomie van de voormalige regeringsmedia belet dat ze uitgroeien tot organen ten dienste van het volk42. Die media staan over het algemeen weigerachtig tegenover de idee een stem en een gezicht te geven aan de politieke oppositie, of zelfs aan de burgermaatschappij. De manoeuvreerruimte is beperkter in Rwanda, temeer daar elke vorm van opening naar bepaalde individuen uit het oude misdadige regime kan worden beschouwd als spreekruimte voor genocidairen. Toch heeft het RBA veel meer dan tal van tegenhangers op het continent, veranderingen doorgevoerd om dichter bij zijn publiek te komen en zijn aanwezigheid op het terrein te versterken door de laatste tien jaar vijf gemeenschapsradiozenders en een parlementaire zender op te richten. Een keer per trimester zendt Radio Rwanda gedurende een hele week uit vanuit een plaats in het centrum van het land. Er is een “ambassadeur”, een soort tussenpersoon tussen de radio en de bevolking in alle districten. De nationale televisie zendt op haar beurt #Debate 41143 uit, dat (al dan niet officiële) kopstukken uitnodigt om te komen antwoorden op de vragen van burgers via de sociale media. Hoewel ze als zwak onafhankelijk worden beschouwd, worden de staatsmedia en meer bepaald de radio, duidelijk gevolgd. Een kwalitatieve studie van de luisteraars bij 703 respondenten in Kigali (467) en Butare/Huye (236) in 2011-2012, toonde aan dat het publiek nog steeds gebruikmaakt van de publieke media, omdat die laatste belangrijke institutionele informatie voor de burgers overbrengen (aankondigingen van de nationale examens en de resultaten ervan, verslag van de ministerraad, …)44.

  • 45 In 2014 had het RBA een budget van 6 miljard Frw (ongeveer 10 miljoen USD). 4,2 miljard was afkomst (...)

27De belangrijke subsidies waarover het RBA45beschikt en de opbrengsten die het kan genereren dankzij reclame, advertenties, productiecontracten en verschillende partnerships, zorgen ervoor dat die groep een dominante positie behoudt. Toch heeft de regering in het kader van het hervormingsprogramma van de sector de nakende intrekking aangekondigd van de subsidies die werden toegekend. De audiovisuele publieke media moeten weldra het hoofd bieden aan een enorme uitdaging in een context waarin de concurrentie van de privéoperatoren continu toeneemt. De uitdaging is eveneens redactioneel. Als het Rwandese publiek de internationale zenders waardeert, dan is dat omwille van de pluralistische inhoud van het nieuws en van bepaalde uitzendingen. De beperking van de publieke media in Rwanda tot een communicatieve rol rond de politiek van de regering en als overbrenger van haar toespraken en slogans, kan ervoor zorgen dat hun leefbaarheid precair wordt op lange of middellange termijn.

  • 46 Marie-Soleil Frère, “Audience Perceptions of Radio Stations and Journalists in the Great Lakes Regi (...)
  • 47 De Rwandese overheid heeft meer dan eens klacht ingediend tegen de BBC. Ze was enerzijds van mening (...)

28In de actuele context blijkt het externe pluralisme dus vooral een verdienste te zijn van de buitenlandse media, meer bepaald de internationale radiozenders die beschikbaar zijn op FM en uitzenden in de plaatselijke taal. De hogervermelde studie van het luisterpubliek toonde aan dat Imvo n’Imvano, een programma van de BBC in Kinyarwanda, dat elke zaterdagochtend om 8 uur wordt uitgezonden vanuit Londen, de “voorkeur” genoot van ongeveer een ondervraagde persoon op de vier. De redenen die werden opgegeven door de deelnemers aan het onderzoek, waren duidelijk: deze uitzending met de stem van sterpresentator Ally Yusuf Mugenzi “geeft iedereen een stem”, “laat toe standpunten te horen die men in Rwanda niet hoort”, “durft het aan om alle thema’s aan te snijden”46… Dit programma gaf inderdaad regelmatig niet enkel het woord aan mensen die hadden deelgenomen aan het regime van Habyarimana47, maar eveneens aan de afvalligen en degenen de laatste jaren het FPR hadden verlaten. De oppositie in ballingschap heeft haar eigen onlinezender, Itahuka, de zender van de politieke formatie Rwanda National Congress, die haar standpunten verspreidt.

  • 48 Geciteerd door Anton Harber, Legacy of Rwanda Genocide includes Media Restrictions, selfcensorship, (...)

29Hier rijst de vraag naar de definitie van pluralisme en de meting van de perimeter in een land in de overgang, dat net een conflict heeft beëindigd. Het pluralisme weigeren (of vermijden) kan in dit type context vaak worden gerechtvaardigd door de intentie de heropleving van het vorige regime tegen te houden. (In Rwanda was dat een genocidaire regering). Dus wordt elke verspreiding van openbare uitspraken die het standpunt van de aanhangers van het oude regime vertolken, als medeplichtigheid aan die ideologie beschouwd. Daarom hebben sommige media het gevoel dat ze een verkeerd etiket krijgen. “Wij zijn niet de media van de oppositie, maar soms worden we belaagd, omdat ze zeggen dat we dat wel zijn”, meent een uitgever48. De verwantschappen die soms dubbelzinnig zijn en op een paradoxale wijze opnieuw worden samengesteld uit de verschillende groepen van de Rwandese diaspora, versterken het verschil tussen een discours van “binnen” en een discours van “buiten”, die een andere definitie geven van wat pluralisme hoort te zijn.

Het professionalisme van de journalisten: centrifugale en centripetale krachten

  • 49 Het aantal beroepsjournalisten in Rwanda wordt vandaag op 600 geraamd. Bedoeld worden personen die (...)
  • 50 De perswet van 2013 (artikel 2, alinea 19) definieert de beroepsjournalist als “iedereen die over j (...)

30Het vierde criterium om de mediasystemen te beschrijven en kwalificeren, tot slot, is de mate van professionalisme van de journalisten49. Het is een subtiele indicator. De afstand tussen theorie (ideale professionele normen volgens de internationale referentiecodes) en praktijk kan weliswaar groot zijn, maar de definitie van de “professionele” journalistiek varieert sterk afhankelijk van de culturele context50. Algemeen gezien kan men zich afvragen wat “professionalisme” betekent voor een beroep dat men voornamelijk leert door het te doen en dat verschilt van land tot land en afhankelijk van het bedrijf.

  • 51 Marie-Soleil Frère, “Journalistic identity and audience perceptions: paradigm and models under cons (...)

31In Rwanda kreeg het “beroep” van journalist twintig jaar lang steeds weer een andere invulling51. Dertig jaar staatsjournalistiek en vier jaar liberalisering hadden geleid tot “haatmedia”. Het beroep kwam sterk verzwakt uit de genocide en de moordpartijen op politieke tegenstanders. Journalisten werden beschuldigd van “aansporing tot genocide” en die stempel moesten ze zien kwijt te geraken. Het proces van de media voor het Rwandatribunaal eindigde in december 2003 en de processen voor de Rwandese rechtbanken (denken we maar aan presentatrice Valérie Bemeriki van RTLM) waren een uitgelezen kans om telkens weer te wijzen op de verantwoordelijkheid van de journalisten voor de geweldplegingen.

  • 52 Annie Laliberté, Le Journalisme entre guerre en paix au Rwanda, Québec, Presses de l’Université Lav (...)
  • 53 Deze ngo’s zijn onder andere Search for Common Ground, Internews, La Benevolencija, Institut Panos, (...)
  • 54 Ross Howard, “Journalistes en conflits : débats théoriques en actions concrètes ”, in Marie-Soleil (...)
  • 55 Sandrine Lefranc, “Convertir le grand nombre à la paix… Une ingénierie internationale de pacificati (...)
  • 56 Christoph Spurk, Media and peacebuilding. Concepts. Actors and Challenges, Working paper nr. 1, Ber (...)

32Omdat ze werden geplaagd door een schuldgevoel na de genocide (de internationale gemeenschap had immers niets gedaan om de bloedbaden te stoppen of de uitzendingen van RTLM te verstoren), lanceerden talrijke internationale ngo’s het begrip “vredesjournalistiek” of “conflictgevoelige journalistiek”52 in het land. Het is een specifieke professionele praktijk, die de vredesdynamiek en de herstel- en verzoeningspogingen aanspoort in plaats van te blijven hameren op wat verdeelt of op conflicten uit het verleden53. Op de benadering van de vredesjournalistiek kunnen we echter drie soorten kritiek uiten. In eerste instantie is er het verwijt dat journalistiek ondergeschikt wordt gemaakt aan een andere doelstelling dan informatie verstrekken aan de burgers, aangezien het opzet erin bestaat te verzoenen en de vrede te bevorderen. Volgens de aanhangers van deze stelling mag een journalist geen enkele zaak dienen. Ook niet het nobele streven naar vrede54. Het tweede punt van kritiek is dat een dergelijke benadering het vermoeden wekt dat vrede en verzoening in eerste instantie een taak zijn voor de bevolking (alsof conflicten het gevolg zouden zijn van intermenselijke spanningen), terwijl de politieke spelers, de strategieën van de overheid en de oorlogvoerende mogendheden een bepalende rol spelen bij het ontstaan en de orkestratie van geweld55. Tot slot wijst de derde kritiek op het feit dat journalisten en media zeker niet de macht hebben die deze visie hen toedicht en dat de veranderingen die ze binnen een maatschappij teweeg kunnen brengen, moeten worden gerelativeerd56.

33Naast de initiatieven van internationale organisaties werd er in 1996 een instituut voor journalistiek opgericht in de schoot van de nationale universiteit van Rwanda. Vandaag bieden enkele privéinstellingen opleidingen journalistiek en communicatie aan. Onder hen het katholieke instituut van Kabgayi, Mount Kenya University en Jomo Kenyatta University. Omdat er te weinig docenten zijn, worden de opleidingen overal verzorgd door dezelfde docenten. Honderden jonge gediplomeerden komen elk jaar op de markt, maar ze zijn “slecht voorbereid”, “kennen enkel de theorie”, klagen sommige bazen van de media die we hebben ontmoet.

34De beroepsmodellen worden tot slot ook doorgegeven via de principes die de journalisten zelf hebben bepaald in hun ethische code (de eerste dateert van 2004 en werd vervangen in 2011). De code neemt alle belangrijke principes over waarop de internationale normen van de journalistiek zijn gebaseerd: waarheidsvinding, verdediging van de vrede, tolerantie, democratie en mensenrechten, afwijzing van aanzetting tot geweld, respect voor het privéleven en de menselijke waardigheid, bescherming van minderjarigen, sociale onafhankelijkheid en verantwoordelijkheid, bronbescherming … Deze interne normaliseringsinspanningen werden intens aangespoord, tot zelfs begeleid door buitenlandse partners en de overheid. De ethische code weerspiegelt overigens tegelijk de stempel die het verleden drukte op de Rwandese media en de transnationale knowhow die ten grondslag lag aan de opstelling van dat document.

  • 57 De studie van 26 klachten, behandeld door de RMC, in de loop van de jaren 2014-2015 (enkel degene w (...)
  • 58 De term betekent “boom” in het Kinyarwanda (m.a.w. degene die bladeren laat vallen).
  • 59 Sally Stapleton, “Journalists’ pay and conditions in Rwanda ”, disponible sur http://democracyinafr (...)
  • 60 Bent Norby Bonde, Jean-Pierre Uwimana, Francis Sowa et al., The State of Media Freedom in Rwanda, o (...)

35In het licht hiervan ontwikkelt de praktijk zich afhankelijk van andere eisen, los van de bakens zoals uitgezet door de ngo’s, de opleidingen en de beroepsorganisaties. De eerste eisen zijn van economische aard. Sommige kranten zouden alles doen om te “verkopen”, wanneer de inkomsten uit reclame beperkt zijn. Die sensatiezucht zorgt ervoor dat er op de frontpagina wervende titels staan die naar geen enkel achtergrondartikel in de krant zelf verwijzen. Sommige kranten gaan zo ver dat ze tegen betaling informatie publiceren die niet werd gecontroleerd of – erger nog – elke grondslag mist57. De “giti”58 (wat betekent dat de organisator van een evenement je betaalt om er verslag over uit te brengen) is een wijdverspreid fenomeen in een context waarbinnen de journalisten hun activiteit uitoefenen in een onzekere arbeidssituatie. Een studie uit 2014, waarbij een honderdtal Rwandese journalisten was betrokken die actief waren binnen de populairste media, toonde aan dat 43% van de ondervraagde journalisten minder dan 293 dollar per maand verdient59. Onlangs werd een staat opgemaakt van de Rwandese media waaruit bleek dat “sommige journalisten om den brode sensatieartikelen moeten publiceren60.” Het gevolg is dat de betere professionals het beroep vaarwelzeggen en een beter betaald beroep kiezen. De lage salarissen en ethische ontsporingen zijn de reden dat het beroep sociaal minder goed scoort en de uitblinkers niet gemotiveerd zijn om te blijven.

  • 61 Rutabingwa, geciteerd door Marie-Soleil Frère, Afrique centrale. Médias en conflits. Vecteurs de gu (...)

36En dan is er nog de politieke dwang. De talrijke principes en beroepsmodellen die beantwoorden aan het normatieve kader, kunnen niet allemaal rekenen op dezelfde waardering vanwege de overheid. Zo zien de Rwandese autoriteiten meer heil in de “verantwoordelijkheid” van de journalisten dan in hun “onafhankelijkheid”. Niet zelden immers is dat slechts een ideaal en dat geldt voor alle mediasystemen van de wereld. Zoals een van de mensen uit de media die we in het kader van dit onderzoek ontmoetten, zei: “In het licht van de geschiedenis van dit land moet zelfcensuur niet altijd worden gezien als een slechte zaak. Verantwoordelijkheid maakt je bewuster van wat er positief is voor je land.” Een professional worden zou voor de Rwandese journalisten dus betekenen dat ze moeten vermijden om te vervallen in de fouten van het verleden waarop ze tot in den treure worden gewezen. Voor de overheid is de inzet van de professionalisering de “responsabilisering”. Vertaald naar de journalistiek betekent dat “voorzichtig zijn, zonder daarom laf te zijn.”61

  • 62 Verkeerde uitdrukkingen kunnen streng worden gestraft. In 2012 werd journalist Epaphrodite Habarugi (...)
  • 63 Jean-Pierre Uwimana, Pravda Mfurankunda, Peacemaker Mbungiramihigo, Appropriate journalistic Langua (...)
  • 64 Zie in dat verband, Hélène Dumas, Le Génocide au village. Le massacre des Tutsi au Rwanda, Parijs, (...)

37Met het oog op een “verantwoordelijke” beroepspraktijk heeft de overheid gedragslijnen uitgetekend in verband met de woordenschat die moest worden vermeden of juist worden gebruikt voor de behandeling van evenementen uit het verleden in de media62. Een handleiding, uitgegeven door de MHC in 2011, bevat alle uitdrukkingen die ze moeten gebruiken om te schrijven over de genocide op de Tutsi63. Daarin wordt bijvoorbeeld aangeraden om niet te spreken over de intambara yo muri 1994 (de oorlog van 1994), om niet te schrijven over de kwibuka nk’isabukuru (viering), maar wel over de kwibuka (herdenking). Die voorschriften beantwoorden niet altijd aan de gebruikelijke woordenschat in courante gesprekken64.

38De journalistiek is nog in volle ontplooiing in Rwanda. De historische erfenis is enerzijds dunnetjes en anderzijds traumatisch, de referentiemodellen komen vaak uit het buitenland, de opleidingen zijn recent, het economische en politieke klimaat wegen zwaar op de praktijk. “Sommige beroepen zijn ontstaan uit een lang vormingsproces”, beklemtoont een van onze gesprekspartners. “De Rwandese journalistiek zal zich langzaam ontwikkelen, net zoals andere beroepsgroepen.”

  • 65 Zoals hoger gezegd, was de verkiezing van Fred Munvunyi aan het hoofd van de RMC een (zeldzaam) mom (...)

39In die context blijkt een laatste paradox op te doemen. Terwijl de dynamiek van de professionalisering over het algemeen middelpuntzoekend is en zich ontwikkelt wanneer de beroepsbeoefenaars gemeenschappelijke doelstellingen en principes omarmen (grondslagen van de vorming van een gedeelde beroepsidentiteit), lijken er in het Rwanda van vandaag eerder middelpuntvliedende krachten aan het werk te zijn, die ervoor zorgen dat er een afstand blijft tussen de journalisten onderling (afhankelijk van de tegengestelde modellen waaraan ze refereren) en de professionele solidariteit bemoeilijken65. Een deel van de media dat door de overheid wordt beschouwd als “verantwoordelijk”, neemt maar moeilijk afstand van de reflexen en mechanismen van de institutionele journalistiek. Andere verkondigen dan weer hun “onafhankelijkheid” en gebruiken hun vrijheid vaak om informatie te verspreiden die niet werd gecontroleerd of zelfs een leugen is, of om een gewone tekst te verspreiden waaraan een misselijkmakende geur is verbonden. De Rwandese pers heeft vele gezichten en toont zowel een overdreven “gekaderde” als een “al te vrije” journalistiek die zicht niet te veel zorgen maakt over de juistheid van de feiten. Het proces voor de vorming van een gemeenschappelijk referentiekader als maatstaf voor de graad van “professionaliteit” van de journalisten, is beslist nog niet voor morgen. De vraag rijst of men dat wel wenselijk vindt.

Conclusie

40Het Rwandese mediasysteem wordt gekenmerkt door economische, liberale (reële, maar beperkte) veranderingen van de markt, de recente veranderingen van het institutionele en wettelijke kader (dat de tegenstellingen weergeeft tussen een politiek die zich vlugger lijkt te ontwikkelen dan de realiteit die ze verondersteld wordt te organiseren), de tegengestelde of uiteenlopende praktijken van een beroep met talrijke referentiemodellen, uitgaande van een traumatisch verleden dat weegt op het collectieve en individuele geheugen. Daarbij komt nog de invloed van de visies die worden verdedigd door de buitenlandse “partners” van de sector van de media en de verbruikers van de informatie en de programma’s en dat allemaal binnen een concurrentiële context, die steeds vaker eist dat elke operator zijn populariteit behoudt.

  • 66 De mediasector is natuurlijk niet de enige waar die diversiteit aan discours wordt vastgesteld. Ber (...)

41Dit systeem wordt bijgevolg doorkruist door een veelheid van discours met betrekking tot de media en de journalisten, hun rol binnen de maatschappij, hun macht en de beperkingen die het kader moeten scheppen voor hun praktijk. Nu eens is dit discours convergerend, dan weer divergerend, soms “top down” dan weer “bottom up”, de ene keer komt het van “binnenuit” de andere keer “van buitenaf”66. Die talrijke definities bepalen onweerlegbaar een erg bijzonder kader voor de uitoefening van het beroep van journalist in Rwanda.

42Een mediasysteem weerspiegelt over het algemeen de aard van de staat waarin het is ingebed. In Rwanda weerspiegelt het mediasysteem de tegenstellingen en dubbelzinnigheden van een regime dat het resultaat is van een unieke en complexe situatie. De erfenis weegt zwaar: dertig jaar in een eenpartijstelsel, vier jaar gecontroleerde liberalisering in de context van een gewapend conflict, een genocide met een miljoen doden en twee miljoen vluchtelingen. Dan volgen twee decennia van herstelpogingen (met een voluntarisme dat weigert om zich te belasten met het recht op kritiek) in een context van regionale onzekerheid … Maar ook binnen dat complexe systeem gaan de Rwandese media stap voor stap in de goede richting en veroveren ze vrijheid door op een vernuftige manier de eisen van de markt te omzeilen, de momenten van politieke openheid te benutten en alle krachten te gebruiken om uit te stijgen boven het gewicht van het verleden en de angst van vandaag.

Haut de page

Notes

1 Rwanda’s Untold Story werd gerealiseerd door de Britse journaliste Jane Corbin. Voor twee radicaal tegengestelde analyses van de controverse in verband met die film, zie Filip Reyntjens, “The Struggle over truth: Rwanda and the BBC”, African Affairs, vol. 114, nr.457, 2015, p. 637-648 en Antoine Mugesera, “Jane Corbin ou le recyclage des idées négationnistes”, La Nuit rwandaise, nr. 9, 2015, p. 181-220. Zie eveneens Linda Melvern, “Négation du génocide dans le contexte du Rwanda”, in Virginie Brinker, Catherine Coquio, Alexandre Dauge-Roth, Eric Hoppenot, Nathan Réra, François Robinet (dir.), Rwanda 1994-2014. Histoire, mémoire en récits, Dijon, Les Presses du réel, 2017.

2 Een memorandum, getekend door de RMC en het RURA bepaalde dat het RURA voor vragen met betrekking tot de media-inhoud de RMC om advies moest vragen vooraleer het een standpunt mocht innemen. In dit geval is dat duidelijk niet gebeurd. Als gevolg van zijn verklaringen werd voorzitter Fred Muvunyi van de RMC aangeklaagd via de sociale media. Hij diende zijn ontslag in en verliet Rwanda.

3 De gesprekken werden voornamelijk gevoerd door Jean-Pierre Uwimana en Willy Nindorera, in het kader van een studie voor de samenwerking met Zwitserland en het Institut Panos Grands Lacs (IPGL). Zie Marie-Soleil Frère, Willy Nindorera en Anke Fiedler, Promouvoir des médias professionnels en responsables contribuant aux processus démocratiques dans les Grands Lacs, Bujumbura, IPGL/ABR, 2014. De analyses en conclusies die in dit artikel worden voorgesteld, zijn echter de exclusieve verantwoordelijkheid van de auteur.

4 De auteur bedankt Privat Rutazibwa, Emeline Uwizeyimana, Philibert Gakwenzire, Ornella Rovetta, Marie Fierens en Florence Rasmont voor hun waardevolle suggesties.

5 Fred S. Sibert, Theodore Peterson en Wilbur Schramm, Four Theories of the Press, Champaign Urbana, University of Illinois Press, 1956.

6 Daniel Hallin, Paolo Mancini, Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics, Cambridge, Cambridge University Press, 2004.

7 Adrian Hadland, “Africanizing Three Models of Media and Politics. The South African Experience ”, in Daniel C. Hallin en Paolo Mancini (dir.), Comparing Media Systems Beyond the Western World, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, p. 96-118.

8 Katrin Voltmer, “Comparing media systems in new democracies: East meets South meets West ”, Central European Journal of Communication, nr. 1, 2008, p. 23-40; Katrin Voltmer, Herman Wasserman, “Journalistic norms between universality and domestication: Journalists interpretations of press freedom in six new democracies ”, Global Media and Communication, vol. 10, nr. 2, 2014, p. 177-192.

9 Reporters zonder grenzen, Les prédateurs de la liberté de l’information en 2013, Parijs, 3 mei. Beschikbaar op http://rsf.org/sites/default/files/predateurs_2013_fr.pdf, geraadpleegd op 27 januari 2016.

10 Rwanda Governance Board, Rwanda Media Barometer. Final Report, Kigali, 2013.

11 Marie-Soleil Frère, “Francophone Africa: The Rise of pluralist authoritarian media systems? ”, African Journalism Studies, vol. 36, nr. 1, 2015, p. 104-113.

12 Er zijn 9 commerciële privézenders, 9 confessionele radiozenders, 2 educatieve radiozenders, 3 gemeenschapsradiozenders en 4 internationale zenders (de BBC werd in 2015 echter uit de ether gehaald, terwijl Deutsche Welle zelf stopte met uitzenden). Er zijn ook 7 staatszenders: Radio Rwanda, Magic FM en 5 gemeenschapszenders op lokaal niveau.

13 Naast de nationale televisiezender (RTV), zijn er vandaag 12 privételevisiezenders en andere kregen een toelating en bevinden zich in de experimentele fase.

14 Uit een enquête van Ipsos uit 2015 met betrekking tot de stad Kigali blijkt dat 89% van de ondervraagden aangeeft de laatste 7 dagen naar de radio te hebben geluisterd, 74% naar tv heeft gekeken en 2 % een krant heeft gelezen. De geschreven pers wordt verdrongen door het internet, aangezien 59% van de deelnemers aan de steekproefbeweert het net te hebben gebruikt gedurende de voorbije week.

15 De Franstalige krant La Nouvelle Relève verscheen voor het laatst in 2017.

16 Media High Council (MHC), The State of Media Freedom, Professionalism and Development in Rwanda: an Assessment, Kigali, mei 2011.

17 Incisive, Rwanda All Media Survey (RAMS), Media High Council, Kigali, 2009.

18 Voor een diepgaandere beschrijving van de economie van de Rwandese media, zie Marie-Soleil Frère en Anke Fiedler, “Liberté de la presse en développement des médias : les cas constatés du Burundi et du Rwanda ”, L’Afrique des Grands Lacs. Annuaire 2014-2015, Antwerpen, University Press Antwerp, 2015, p. 373-392.

19 Er bestaat rijkelijk literatuur over de rol van de media in de genocide van 1994. Sommige werken doen een poging om de genese ervan te beschrijven en de ideologische drijfveren. Andere proberen de impact ervan op de bevolking te meten. Zie Jean-Pierre Chrétien, Jean-François Dupaquier, Marcel Kabanda et al., Rwanda, les médias du génocide, Paris, Karthala, 1995; Allan Thompson (dir.), The Media and the Rwanda Genocide, Londres, Pluto Press, 2007; Christine L. Kellow, Leslie H. Steeves, “The Role of Radio in the Rwandan Genocide”, Journal of Communication, vol. 48, nr. 3, 1998, p. 107-128; Darryl Li, “Echoes of violence: considerations on radio and genocide in Rwanda”, Journal of Genocide Research, vol. 6, nr. 1, 2014, p. 9-27; Scott Straus, “What is the relationship between hate radio and violence? Rethinking Rwanda’s “Radio Machete” ”, Politics and Society, vol. 35, nr. 4, 2007, p. 609‑637; David Yanagizawa-Drott, “Propaganda and conflict: Evidence from the Rwandan Genocide”, The Quarterly Journal of Economics, vol. 129, nr. 4, 2014, p. 1947-1194.

20 Zie Jean Paul Kayihura, Outil pédagogique : Code de déontologie en texte législatifs régissant la presse au Rwanda, Parijs, Institut Panos Parijs, 2009; Christian Caryl, Steve McCauley et al., Let There Be Speech: Reforming the Media in Rwanda, Transitions Forum Legatum Institute, 2014.

21 De wet van 2009 legde minstens 2 jaar universiteitsstudies in journalistiek op om het beroep te mogen uitoefenen.

22 De wet nr. 03/2013 van 8 februari 2013 die de missie, organisatie en werking bepaalt van de Haut Conseil des Médias (MHC).

23 Artikel 4 van de wet nr. 02/2013 bepaalt dat “de dagelijkse regulering van de werking van de media en het gedrag van de journalisten wordt uitgeoefend door het orgaan voor zelfregulering van de media.”

24 Wet nr.42/2013 van 16 juni 2013.

25 Wet nr.4/2013 van 8 februari 2013 over de toegang tot informatie.

26 Zie http://www.rticle19.org/resources.php/resource/3665/en/rwanda:-media-law-does-not-go-far-enough.

27 Amnesty International, Il est plus prudent de garder le silence. Les conséquences effrayantes des lois rwandaises sur l’idéologie du génocide en le sectarisme, Londen, 2010.

28 Het nieuwe strafwetboek, aangenomen in 2012 en gewijzigd in 2018, bevat een reeks artikelen over het negationisme, revisionisme en de ideologie van de genocide die kunnen worden gebruikt om journalisten te bedreigen, meer bepaald de artikelen 116, 135 en 136. Het wetboek voorziet ook in zware straffen voor een reeks persmisdrijven: grove belediging aan het adres van een volksvertegenwoordiger of overheidsambtenaar, belediging en laster aan het adres van de president kunnen aanleiding geven tot zware gevangenisstraffen.

29 Ondanks deze strategie stond Rwanda in 2015 nog steeds op plaats 161 (van 180 landen) in de rangschikking van RZF en viel ze binnen de categorie “niet vrij” van de Amerikaanse organisatie Freedom House. In 2018 stond Rwanda op plaats 156.

30 Geciteerd door Anton Harber, Legacy of Rwanda Genocide includes Media Restrictions, selfcensorship, New York, Committee to Protect Journalists, 2014.

31 In 2014 raamde het CPJ het aantal Rwandese journalisten in ballingschap op 18. Ze waren vertrokken tussen 2001 en 2011 en hun vertrek kon effectief worden gelinkt aan druk en bedreigingen in het kader van hun beroepsactiviteit. Het CPJ bevestigt dat deze motieven ook werden ingeroepen door andere kandidaten voor asiel, die er door de regering en hun collega’s van werden beschuldigd eerder economische vluchtelingen te zijn.

32 Annie Laliberté (2009), Autoritarisme en démocratie. Un journalisme de paix dans le Rwanda de l’après-génocide ?, doctoraatsscriptie in en antropologie, Université Laval, 2009, p. 190.

33 Robert Mugabe werd in 2018 gevangengenomen en veroordeeld voor zedenfeiten, wat heel wat opschudding veroorzaakte.

34 Bent Norby Bonde, Jean-Pierre Uwimana, Francis Sowa et al., The State of Media Freedom in Rwanda, Kigali, Rwanda Media Commission, 2015, p. 28.

35 Paul Kagame, “Keynote address at the 5th EAC-EABC Media Summit ”, 9 juli 2012 (beschikbaar online: http://presidency.gov.rw/index.php?id=23&tx_ttnews%5Btt_news%5D=5768ccHash=7ee41a5005b79efb7fecab5c015c2e2, geraadpleegd op 10 maart 2016).

36 Rwanda Governance Board, Rwanda Media Barometer 2012, Kigali; Rwanda Governance Board, Rwanda Media Barometer. Final Report, Kigali, 2013.

37 We citeren Umuseso en Umuvugizi, beide definitief geschorst in 2010.

38 De ambiguïteit bij het beheer van het medialandschap bleek in januari 2016, toen de journalisten werden uitgenodigd op een vergadering in het kader van het programma Itorero, dat in 2007 opnieuw werd gestart. Tijdens die vergadering zaten 119 journalisten en vertegenwoordigers van de media gedurende 10 dagen samen om hen ertoe aan te zetten een constructieve visie voor het land te ontwikkelen. Op de afsluitende groepsfoto poseerden de journalisten in militair uniform. Dat leidde tot discussies in de mediawereld. Sommigen waren immers van mening dat de beroepsjournalisten geen legeruniform moesten aantrekken, ook niet in het kader van Itorero.

39 De uitzending werd bekroond als “beste debatuitzending van het jaar 2018” door de Rwanda Governance Board.

40 RBA “Our mission”, tab “About us “ op de site van het RBA (www.rba.co.rw).

41 Marie-Soleil Frère, Élections en médias en Afrique centrale. Voie des urnes, voix de la paix, Parijs, Karthala, 2009.

42 Emile A. Tozzo, “La réforme des médias publics en Afrique : servir le gouvernement ou le citoyen ?”, Politique africaine, nr. 97, maart 2005, p. 99-115.

43 De presentator van de uitzending is journalist Eugene Anangwe, die al bekend was wegens zijn samenwerking met de talk-show Crossfire op de zender Contact FM.

44 Marie-Soleil Frère, “Audience Perceptions of Radio Stations and Journalists in the Great Lakes Region ”, in Wendy Willems en Winston Mano (ed.), Everyday Media Culture in Africa. Audiences and Users, New York, Routledge, 2017, p. 113-139.

45 In 2014 had het RBA een budget van 6 miljard Frw (ongeveer 10 miljoen USD). 4,2 miljard was afkomstig van reclame en sponsoring. De staat neemt 50% van het salaris van de medewerkers voor zijn rekening.

46 Marie-Soleil Frère, “Audience Perceptions of Radio Stations and Journalists in the Great Lakes Region ”, op. cit.

47 De Rwandese overheid heeft meer dan eens klacht ingediend tegen de BBC. Ze was enerzijds van mening dat er onevenredig veel spreekrecht was verleend aan de tegenstanders van het regime (met inbegrip van gezochte personen of personen die al waren veroordeeld door een internationale rechtbank) en anderzijds dat de journalist-presentator niet altijd de moeite had gedaan om het provocerende discours of de leugens in de juiste context te plaatsen. De onderzoekscommissie die in november 2014 werd geïnstalleerd, heeft een gedetailleerd verslag van de bezwaren opgemaakt. Zie Inquiry Committee, “Report by the Inquiry Committee on the BBC Documentary Rwanda: The Untold storyI , Kigali, 28 februari 2015, beschikbaar online: http://rwandabbcinquiry.rw/wp-content/uploads/2015/02/RwandaBBCInquiry.pdf, geraadpleegd op 10 maart 2015.

48 Geciteerd door Anton Harber, Legacy of Rwanda Genocide includes Media Restrictions, selfcensorship, op. cit.

49 Het aantal beroepsjournalisten in Rwanda wordt vandaag op 600 geraamd. Bedoeld worden personen die hun voornaamste inkomen halen uit activiteiten binnen een mediabedrijf.

50 De perswet van 2013 (artikel 2, alinea 19) definieert de beroepsjournalist als “iedereen die over journalistieke basiskennis en de journalistiek beoefent als zijn eerste beroep.”

51 Marie-Soleil Frère, “Journalistic identity and audience perceptions: paradigm and models under construction in the African Great Lakes region ”, Brazilian Journalism Research, vol. 10, nr. 1, 2013, p. 76-101.

52 Annie Laliberté, Le Journalisme entre guerre en paix au Rwanda, Québec, Presses de l’Université Laval, 2012.

53 Deze ngo’s zijn onder andere Search for Common Ground, Internews, La Benevolencija, Institut Panos, IWPR… Ze verzorgen opleidingsprojecten voor journalisten, komen tussen om de instellingen van de sector te versterken of stimuleren sommige mediaproducties.

54 Ross Howard, “Journalistes en conflits : débats théoriques en actions concrètes ”, in Marie-Soleil Frère (dir.), Afrique centrale. Médias en conflits. Vecteurs de guerre ou acteurs de paix, Brussel, Editions Complexe, 2005, p. 15-48.

55 Sandrine Lefranc, “Convertir le grand nombre à la paix… Une ingénierie internationale de pacification ”, Politix, vol. 4, nr. 80, 2007, p. 7-29.

56 Christoph Spurk, Media and peacebuilding. Concepts. Actors and Challenges, Working paper nr. 1, Bern, Swisspeace, 2002.

57 De studie van 26 klachten, behandeld door de RMC, in de loop van de jaren 2014-2015 (enkel degene waarvan een verslag in het Engels beschikbaar is op de site van de instantie, konden worden opgenomen in de studie) toont aan dat de helft ervan (13) betrekking heeft op eerroof, 4 hebben betrekking op de publicatie van verkeerde informatie, 6 op de weigering van een recht op antwoord of een recht op rechtzetting, 1 had betrekking op plagiaat en 1 op beledigingen. Meer dan de helft van de feiten heeft dus betrekking op feiten waarvan de journalist geen bewijs kon leveren tijdens de bemiddelingen.

58 De term betekent “boom” in het Kinyarwanda (m.a.w. degene die bladeren laat vallen).

59 Sally Stapleton, “Journalists’ pay and conditions in Rwanda ”, disponible sur http://democracyinafrica.org/making-press-count-pay/, online op 26 mei 2014, geraadpleegd op 6 april 2015. Volgens de MHC verdient 56% van de journalisten van de geschreven pers minder dan 100 000 Frw (145 USD) en 35% tussen 100 000 Frw en 200 000 Frw (290 USD), terwijl het 50% is binnen de audiovisuele sector. Media High Council (MHC), Media Business Growth with Capacity Needs Assessment, Kigali, 2014.

60 Bent Norby Bonde, Jean-Pierre Uwimana, Francis Sowa et al., The State of Media Freedom in Rwanda, op. cit., p. 23.

61 Rutabingwa, geciteerd door Marie-Soleil Frère, Afrique centrale. Médias en conflits. Vecteurs de guerre ou acteur de paix, op. cit., p. 172.

62 Verkeerde uitdrukkingen kunnen streng worden gestraft. In 2012 werd journalist Epaphrodite Habarugira van de zender Huguka gevangengenomen, omdat hij in het kader van de herdenking van de genocide de term “slachtoffer” had gebruikt in plaats van “overlevende”. Zie http://fr.rsf.org/wanda-un-journaliste-rwandais-ecope-d-02-03-2015,47637.html

63 Jean-Pierre Uwimana, Pravda Mfurankunda, Peacemaker Mbungiramihigo, Appropriate journalistic Language in relation to Genocide against Tutsi in Rwanda: Key Guidelines, Kigali, Media High Council, 2011.

64 Zie in dat verband, Hélène Dumas, Le Génocide au village. Le massacre des Tutsi au Rwanda, Parijs, Seuil, “L’univers historique ”, 2014, p. 113.

65 Zoals hoger gezegd, was de verkiezing van Fred Munvunyi aan het hoofd van de RMC een (zeldzaam) moment van consensus in het kader van het beroep. Sinds zijn ontslag steekt verdeeldheid weer de kop op.

66 De mediasector is natuurlijk niet de enige waar die diversiteit aan discours wordt vastgesteld. Bert Ingelaere onderstreept dat de meest uiteenlopende verklaringen en conclusies te vinden zijn over alle thema’s die deel uitmaken van de “post conflict”-agenda. Zie Bert Ingelaere, Do we understand Life after Genocide? Center and Periphery in the Knowledge Construction in/on Rwanda, Antwerpen, IOPB-Universiteit Antwerpen, werkdocument, 2009, p. 6.

Haut de page

Table des illustrations

Titre Kangura (symbool van de “haatmedia”. De verantwoordelijke Hassan Ngeze werd berecht en veroordeeld door het ICTR in het kader van het “proces van de media”)
Crédits Alle rechten voorbehouden
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/8250/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 273k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Marie-Soleil Frère, « Omwentelingen in de Rwandese journalistiek: facetten van media in een ‘post‑genocide’‑tijdperk  »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 128 | 2019, 104-123.

Référence électronique

Marie-Soleil Frère, « Omwentelingen in de Rwandese journalistiek: facetten van media in een ‘post‑genocide’‑tijdperk  »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 128 | 2019, mis en ligne le 30 mars 2022, consulté le 28 mars 2024. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/8250 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.8250

Haut de page

Auteur

Marie-Soleil Frère

Onderzoekdirecteur van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek
Professor aan de Université libre de Bruxelles - Departement Informatie- en communicatiewetenschappen

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search