Navigation – Plan du site

AccueilNuméros128LibrairieDan Michman en Haïm Saadoun. “De ...

Librairie

Dan Michman en Haïm Saadoun. “De Afrikaanse Joden en nazi­duitsland

Anne Roche
Traduction de Rita Roggen
p. 178-180
Référence(s) :

Dan Michman et Haïm Saadoun. Les juifs d’Afrique du nord face à l’Allemagne nazie. Paris, Perrin, 2018, 400 p.

Cet article est une traduction de :
Dan Michman et Haïm Saadoun. “Les juifs d’Afrique du nord face à l’Allemagne nazie” [fr]

Texte intégral

1Is het lot van de Afrikaanse Joden gedurende de Tweede Wereldoorlog een onderdeel van de Holocaust? Deze vraag van Dan Michman als inleiding bij het collectieve werk onder leiding van hemzelf en Haïm Saadoun dringt zich op, temeer daar de omvang van de Jodenvervolging in Europa de lotgevallen van de Sefardische Joden naar de achtergrond heeft verdrongen.

2De Wannseeconferentie concentreerde zich op het ‘Jodenvraagstuk’ in Europa, maar dat belette Nazi-Duitsland niet zich bezig te houden met de Maghreb. Ze hielden er meer bepaald de antisemitische betogingen in het oog. Het hoogtepunt was de pogrom van Constantine in 1934. Die gebeurtenis is een ware paradigmaverschuiving, die in menig artikel ter sprake komt. Voordien noteert het Duitse consulaat spanningen tussen Arabieren en Joden, maar het ziet de link met de opkomst van het Algerijnse nationalisme over het hoofd. De mobilisatie van de Algerijnse Joden voor de Duitse Joden die al werden vervolgd, wordt gezien als een provocatie en “rechtvaardigt een Arabisch offensief tegen de Joden” (Eli Bar-Chen). Na Constantine is het Duitse consulaat daarentegen van mening dat de moslims door de Joden aan te vallen vooral de schuld willen afwentelen op de Fransen. Frankrijk gaat de pogrom van Constantine echter instrumentaliseren en toeschrijven aan “buitenlandse krachten [die] een nieuwe verzetshaard willen creëren” (Verklaring van de minister van Binnenlandse Zaken, op 4 maart 1935). Het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken, dat indirect aansprakelijk wordt gesteld, is van oordeel dat Frankrijk Duitsland tot zondebok maakt, omdat het er niet in slaagt dezelfde normen toe te passen voor verschillende rassen (sic). De voorzichtige houding van de Duitse overheid laat zich verklaren door de bezorgdheid niet betrokken te lijken bij het Algerijnse oproer, wat de beoogde akkoorden met Marokko in gevaar kan brengen.

3Hoewel Hitler de voorkeur gaf aan de expansie naar het oosten, volgen de diensten van Goebbels aandachtig hoe de haat tegen de Joden wordt verspreid onder de Arabische bevolking. Het antisemitisme van de nazi’s krijgt ter plaatse steun uit Arabische en Franse hoek. De Franse overheid blijkt van haar kant de ernst van de gebeurtenissen niet in te zien. “Het islamitische of Europese antisemitisme wordt gezien als een eerder cultureel gegeven waarmee een wisselwerking tot stand moet komen. Beteugeling lost niets op, maar veroorzaakt alleen maar meer problemen.” (Emmanuel Debono) Deze zo gevaarlijke ontkenning vinden we van Constantine tot Tanger op verschillende plaatsen en in verschillende situaties terug.

  • 1 Antoine Vitkine, Mein Kampf, histoire d’un livre, Paris, Flammarion, 2013, analyse van de gecensure (...)

4De Duitse consulaire autoriteiten maken dus gebruik van het plaatselijke antisemitisme, maar aanvaarden de regionale eigenheid ervan. Zo kan Duitsland geen vaste voet krijgen in Algerije. Dat zou kunnen liggen aan het feit dat er in Algerije talrijke Joodse en Islamitische gemeenschappen leven die geschokt zijn door de racistische houding van Duitsland. (Chantal Metzger). We mogen niet vergeten dat, wanneer het Propagandaministerie in 1933 een antisemitische propagandahandleiding verspreidt, de meerderheid van de Duitse gezantschappen die ook bestelt, behalve dan het consulaat in Algerije. Dat “laat de plaatselijke Jodenhaat zijn werk doen.” (Eli Bar-Chen) In Marokko onderstrepen de consulaire agenten dan weer de eeuwenoude vriendschap tussen Duitsers en Arabieren en noemen de “haat jegens de Jood, hun gemeenschappelijke vijand”. Alle passages uit Mein Kampf die zijn gericht tegen de Arabieren, worden geschrapt uit de Arabische versie!1 Metzger is van mening dat Hitler hier een strategische fout maakt, omdat hij “zijn politiek aanpast aan het beleid van Mussolini. Deze laatste weigert immers elke vorm van steun aan de [Afrikaanse] nationalisten om revoltes in zijn toekomstige koloniale imperium te vermijden”. Als we mogen voortgaan op zijn gesprekken met Bormann, zou hij echter kort na het verlies van Tunesië hebben betreurd dat hij de islamitische wereld niet had ingezet in zijn strijd tegen Groot-Brittannië.

5Het artikel over “de propaganda van het Derde Rijk in Noord-Afrika gedurende de Tweede Wereldoorlog” (Martin Cueppers) toont aan hoe die propaganda de vervolgingen in verschillende media (radio in het Arabisch, vlugschriften) voorbereidt. Niettegenstaande de talrijke oproepen hebben er geen massamoorden plaatsgevonden zoals in Europa, maar wel dwangarbeid, dagelijkse pesterijen en plunderingen. Dat wordt gestaafd door de artikelen van Victor Hayoun over de Joodse gemeenschap van Nabeul en van Joseph Chetrit over de Joden van Mogador (Essaouira). Er werd overwogen om de Joden vanuit Tunesië via de zee massaal te deporteren naar Italië: “het einddoel van die reis […] was beslist de uitroeiingskampen in Italië en niet in Polen.” (Cueppers) Dat plan werd echter nooit uitgevoerd. Na de capitulatie van de Duits-Italiaanse troepen in Tunesië ging de Duitse propaganda in de Arabische wereld voort, maar zonder veel effect, zodra de nederlaag een feit was.

6De reacties van de plaatselijke bevolking op deze politiek waren nogal uiteenlopend.

7In Marokko (Daniel Zinenwine) zien de Marokkaanse nationalisten de beproevingen voor de Joden, opgelegd door Vichy als een van de uitingen van de Franse koloniale repressie, die dus niet fundamenteel verschilt van hun eigen onderdrukking. In de jaren 1930 leidt de propaganda ertoe dat de spanningen grimmiger worden. Het zijn “eerder de externe gebeurtenissen dan interne aspecten die een nieuwe voedingsbodem vormen”, meer bepaald de gevechten in Palestina en het panislamisme. De Joden worden ervan beschuldigd profijt te trekken van de oorlog, als gevolg van de prijsstijgingen van de primaire levensbehoeften en te “profiteren van een oorlog die werd ontketend door hun Europese broeders.” “De Marokkaanse nationalisten waren niet intrinsiek antisemitisch, maar vervreemd van de Joodse gemeenschap.” (Zinenwine)

8In Algerije verleent het decreet van Crémieux, dat dateert van de capitulatie in Sedan, het Frans staatsburgerschap aan de Joden. Tegelijk echter worden de Joden verantwoordelijk gesteld voor de Algerijnse opstand van 1871, de laatste grote revolte vóór de Onafhankelijkheidsoorlog, die gewelddadig werd onderdrukt. Het antisemitisme dat is verankerd in de mentaliteit, hangt samen met het antirepublicanisme. Dat verklaart waarom de rassenwetten in Algerije zo snel konden worden toegepast: intrekking van het decreet Marchandeau (verbod op racistische propaganda), intrekking van het decreet-Crémieux, wet op het statuut van de Joden, numerus clausus, schoolverbod. De Algerijnse rassenhaat krijgt carte blanche onder het Vichyregime en daar kunnen ook Ferhat Abbas en Messali Hadj niets aan veranderen. Er is weinig solidariteit van Franse zijde, ook al heeft de aartsbisschop van Algiers voorgesteld om de kinderen die werden uitgesloten uit publieke scholen, op te nemen in katholieke privéscholen (Filippo Petrucci). De solidariteit blijkt eerder uit individuele initiatieven, zoals dat van Hélène Cazes-Benatar in Marokko (Michal Ben Ya’akov).

9De situatie van Tanger is speciaal. In juni 1940 bezet Spanje Tanger en schendt zo de verdragen die het internationale statuut van de stad bekrachtigen. De gouverneur van Tanger garandeert de Joden dat de Spaanse autoriteiten hen komen beschermen tegen de toepassing van Duitse rassenwetten en dat de Franse rassenwetten niet meer zullen worden toegepast. De realiteit blijkt anders te zijn (Mitchell Serels). In Tanger komen ongeveer 1 500 Joden toe, die waren verdreven uit Europa: Asjkenazim uit Hongarije en Polen en nog eens evenveel Sefarden uit Italië, Rhodos en Trieste, vaak Joden van Turkse origine. In juli 1939 proberen de autoriteiten de toevloed aan Joodse vluchtelingen in te dammen door een visum te eisen en het bewijs dat ze minstens 5 000 frank bezitten, een eis die niet geldt voor andere vluchtelingen. In 1940 worden dan de Duitse en Oostenrijkse vluchtelingen uitgesloten en wie uit Polen en Tsjechoslowakije komt, moet bovenop de 5 000 frank nog een verblijfscertificaat vanwege een inwoner hebben. “De formulering van de wet werd enigszins gewijzigd om de uitsluiting van de Joden als dusdanig niet te zeer te benadrukken.” (Isabelle Rohr) In juni 1940 verbiedt de Spaanse regering de Joden om zich in Spanje te vestigen, met het argument dat ze met de bolsjewieken en de vrijmetselaars de Spaanse burgeroorlog hebben aangewakkerd en de vijanden van het Spanje van Franco zijn. Vanaf dan wordt het leven van de vluchtelingen moeilijk. De Joodse gemeenschap in Tanger is grotendeels arm en slaagt er nauwelijks in te integreren. Vanaf maart 1939 stellen de plaatselijke notabelen aan de hulporganisatie HICEM voor om de vluchtelingen bij voorkeur naar Latijns-Amerika af te leiden en in maart 1940 worden Poolse vluchtelingen geweigerd. We hebben het argument al vroeger gehoord en het wordt gesteund door de Franse en Britse consul: een toevloed van vluchtelingen zou het antisemitisme aanwakkeren.

10Tanger was dus geen “haven van vrede”, maar de situatie was er beter dan in Frans Marokko.

11“Beelden van de oorlog 1939-1945 in de Franstalige Joods-Maghrebijnse literatuur” zijn volgens Guy Dugas nauwelijks aanwezig. La Statue de sel van Albert Memmi (1953) of Villa Jasmin van Serge Moati (2003) stellen de oorlog voor als een enorme catastrofe, de personages zijn de speelbal van hun lot. De Joodse weerstand in Alger heeft dus nauwelijks literaire sporen nagelaten. Pas na enkele decennia duiken de oorlog en de Holocaust in de vorm van gedichten of novellen op in Joods-Maghrebijnse literatuur. Tot een analoge vaststelling komt Haïm Saadoun in zijn slotartikel over de “verwerking van de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in Noord-Afrika.” De auteur stelt een interessante historiografische periodisering voor, maar beperkt zich tot de eerste periode (1944-1954), dichter bij de feiten, maar zonder twijfel minder gestoffeerd dan wat er volgde. De vaak feitelijke bronnen, klaagzangen, gedichten (over ontbering en dwangarbeid), oorlogskranten, rabbinale documenten, ondersteunen het onderscheid tussen de teksten die voornamelijk zijn geschreven in Joods-Arabisch, – een essentieel middel om zich uit te drukken, maar op zijn retour –, en in het Frans, – gebruikt om de gebeurtenissen te beschrijven. Saadoun komt tot de conclusie dat de periode van dekolonisatie de Joden, die al eeuwen in Noord-Afrika zijn gevestigd en er hun eigen cultureel patrimonium hebben gecreëerd, verplicht om vragen te stellen over hun toekomst. Zionisme of assimilatie. En dat verruimt het opzet.

12De rijke monografieën, waarvan maar moeilijk details kunnen worden vermeld, zouden baat hebben bij een synthese, maar nodigen niettemin uit om meer te lezen over een onderwerp dat tot op heden relatief weinig aandacht kreeg.

Haut de page

Notes

1 Antoine Vitkine, Mein Kampf, histoire d’un livre, Paris, Flammarion, 2013, analyse van de gecensureerde versies volgens het land. Cf. Getuigen. Tussen geschiedenis en herinnering nr. 118, september 2014, p. 182‑184.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Anne Roche, « Dan Michman en Haïm Saadoun. “De Afrikaanse Joden en nazi­duitsland »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 128 | 2019, 178-180.

Référence électronique

Anne Roche, « Dan Michman en Haïm Saadoun. “De Afrikaanse Joden en nazi­duitsland »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 128 | 2019, mis en ligne le 30 mars 2022, consulté le 05 décembre 2023. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/8450 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.8450

Haut de page

Auteur

Anne Roche

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search