Navigation – Plan du site

AccueilNuméros130ChroniquesKunstgeschiedenis en Holocaust: S...

Chroniques

Kunstgeschiedenis en Holocaust: Stéphane Mandelbaum verovert het Centre Pompidou

Histoire de l’art et Shoah : Stéphane Mandelbaum entre au Centre Pompidou
Daniel Weyssow
Traduction de Rita Roggen
p. 6-13
Cet article est une traduction de :
Histoire de l’art et Shoah : Stéphane Mandelbaum entre au Centre Pompidou [fr]

Résumés

EXPO. Une exposition de l’œuvre dessinée de Stéphane Mandelbaum a été présentée cet été 2019 au Centre Pompidou à Paris puis au Musée Juif de Belgique à Bruxelles. Ce dernier a par ailleurs organisé une table ronde autour des deux questions suivantes : peut-on y voir le signe d’une reconnaissance en cours de son œuvre ? Et est-elle (et pour quelles raisons) toujours actuelle ?

Haut de page

Texte intégral

  • 1 Voor de lijst met werken en de biografie, bibliografie en filmografie verwijzen we naar de catalogu (...)

1Stéphane Mandelbaum voorstellen zou overbodig moeten zijn, want zijn belangrijke oeuvre had jaren geleden al de aandacht van de musea kunnen wekken. Mandelbaum overleed 33 jaar geleden. Waarom duurde het tot 2019 vooraleer een museum het de moeite waard vond om zijn werken te tonen en op die manier een plaats te geven in de geschiedenis van de Kunst? Tijdens zijn leven en na zijn verdwijning had een tiental galerieën1 belangstelling voor zijn werk, maar de verantwoordelijken voor de verzameling van grafische kunst van het Musée national d’art moderne (Centre Pompidou in Parijs) toonden pas heel recent interesse. Het museum besliste namelijk om een van zijn opmerkelijke grote werken (150 x 120,5 cm) met de titel Goebbels, uit 1980 aan te kopen.

2We hebben hier te maken met een première, tenminste als we het Joods Museum van België buiten beschouwing laten, dat tussen 1989 en 2000 acht tekeningen en gravuren van hem verzamelde. De stap is gezet, maar de kunsthistorici van het Centre Pompidou blijven geïnteresseerd in zijn diepzinnige en ongeremde oeuvre en proberen het sindsdien beter af te bakenen en de schaduwzones te ontcijferen om een antwoord te vinden op de vragen die het nog steeds oproept. Om het onder de aandacht te brengen van het grote publiek, besluiten de beide musea hun respectieve publiek een tentoonstelling te schenken. De samenwerking verloopt vlekkeloos. De tentoonstelling krijgt de titel L’œuvre dessiné de Stéphane Mandelbaum en loopt in eerste instantie in de Galerie d’art graphique van het Centre Pompido (6 maart tot 20 mei 2019), daarna in het Joods Museum van België (14 juni tot 22 september 2019), met de nieuwe titel Stéphane MandelbaumThe Inner Demons of an 80’s Artist, omdat ze wordt aangevuld met een selectie bijkomende werken die zich richten op zijn voornaamste existentiële bezorgdheid.

  • 2 Zie de talrijke reproducties in de bijdrage van Gérard Preszow in de catalogus van de tentoonstelli (...)

3Stéphane Mandelbaum wordt op 8 maart 1961 geboren in Brussel en komt in december 1986 op een tragische manier om het leven, vermoord bij een afrekening na de diefstal van een schilderij van Modigliani. Hij heeft een oeuvre, bestaande uit tekeningen, gravures en schilderijen nagelaten, dat behoorlijk aanzienlijk is, als men bedenkt dat hij maar ongeveer tien jaar heeft kunnen werken. In 1976 start hij een opleiding aan de Academie voor Schone Kunsten van Watermaal-Bosvoorde, in 1979 stapt hij over naar die van Ukkel, die hij in 1982, het jaar van zijn eerste tentoonstelling (in Verviers), weer verlaat. Hij tekent een reeks portretten die verwijzen naar zijn eigen levensvragen en twijfels. Zijn helden zijn een wapenhandelaar die gedichten schrijft, een kunstschilder die tot in zijn diepste vezels werd geraakt door de Holocaust, een filmproducent die verslag uitbrengt van de stuiptrekkingen van het fascisme en een actieve marxistische revolutionair. De namen in volgorde: Arthur Rimbaud, Francis Bacon, Pier Paolo Pasolini, Pierre Goldman. Ze maken deel uit van de eregalerij van Stéphane Mandelbaum, omdat hij zich in elk van hen herkent, maar evengoed omdat hij onder de indruk is van hun persoonlijkheid en waardering heeft voor hun visie en hun interpretatie van de wereld. Je zou dus kunnen zeggen dat hij op dezelfde golflengte zat. Uit zijn portretten blijkt dat hij wilde aantonen dat hij zich met hen identificeerde. Een vergelijking van zijn zelfportretten met die van de personen die hij het liefst portretteerde, toont duidelijk aan dat de benaderingswijze vaak dezelfde is. De ogen, de neus en de mond van zijn figuren spreken boekdelen. Of is het gewoon zijn stijl of zijn manier van tekenen? Tegelijk heeft hij zich met een grotere afstand toegelegd op de afbeelding van nazihoogwaardigheidsbekleders, zoals Ernst Röhm, Joseph Goebbels, Heinrich Himmler, die hij voorziet van specifieke grafische details. Ook de talrijke andere portretten zijn opmerkelijk. Zo is er dat van Gamal Abdel Nasser, de Egyptische president die in 1967 de Zesdaagse Oorlog van Israël tegen Egypte, Jordanië, Syrië en Libanon ontketende, maar hij portretteerde ook pooiers en leiders van plaatselijke gangsterbendes. Achter deze afbeeldingen zitten schetsen met notities op een A4’tje of een notitieboekje verborgen onder talloze voorwerpen, legioenen met soldaatjes in actie (zie de kaft van de catalogus van de tentoonstelling), wapens, zijn pistool, vrienden, herinneringen aan Auschwitz, verschillende inventarissen (van concentratiekampen, van landen om te bezoeken, van vrienden, van diefstallen die hij moest organiseren om zijn schulden af te lossen, van het aantal dagen gevangenis als gevolg van zijn eventuele arrestaties, van vrouwelijke veroveringen2…). In feite hebben we te maken met een beknopte samenvatting van rebelse kunstenaars, beulen van het Derde Rijk en ‘exotische” personages, ieder voor zich een archetype dat als een antithese het perfecte tegengif levert voor de symbolen van de duisterste aller machten. En pal in het midden van dat universum staat hij zelf, altijd dominant aanwezig, met projecties en tentakels in alle richtingen.

4Wat heeft er Stéphane Mandelbaum getriggerd? En wat was de katalysator om de soms misdadige situaties die hij reproduceerde, zelf te beleven? Zijn wens om nu eens de kaart van de tederheid en dan weer die van de onverbiddelijkheid te trekken, vond beslist zijn oorsprong in de wil om tegelijk het diepste van de menselijke ziel en de grenzen van de maatschappij af te tasten. Op de zoektocht naar zijn identiteit speurde hij de horizon van zijn instincten en van zijn universum af en zoals we weten, ging hij via zijn portretten heen te rade bij wie hij als zijn ‘identificatiefiguren’ zag. Wat was zijn plaats in deze wereld, overschaduwd door de teloorgang van zijn familiale en culturele wortels, die hem dag in dag uit achtervolgde? De essentie van zijn beelden en zijn acties is een basisbehoefte om, van aangezicht tot aangezicht de realiteit van de meest afschuwelijke gebeurtenis – de Holocaust – en de stortvloed van vragen die rijst, te lijf te gaan. Zijn werken verwijzen immers altijd direct of vaag naar die vernietigde wereld van zijn voorouders die in Polen achterbleven en er tijdens de Endlösung werden afgeslacht. Zijn bestaan dankt Stéphane Mandelbaum aan het feit dat zijn grootouders tijdig beslisten om Polen te verlaten en dat ze weer bescherming vonden in een arbeidersbuurt in de buurt van Luik, waar zijn grootvader voor Cockerill werkte. Zijn vader en zijn twee ooms, die tijdens de Bezetting in gastfamilies werden geplaatst om te ontsnappen aan de razzia’s van de Duitsers, groeiden daar op.

  • 3 Audiovisuele getuigenis van Arié Mandelbaum, opgenomen door Johannes Blum op 24 februari 2009.
  • 4 Art Spiegelman, Maus, vertelling van een overlevende. En hier begon mijn ellende pas, deel II, Amst (...)
  • 5 Arié Mandelbaum, Matières & Supports/ACA Convergences ‘1711’, gesprek met Gisèle Van Lange, op YouT (...)
  • 6 Marianne Lambert, I don’t belong anywhere-le cinéma de Chantal Akerman (Cinéastes d’aujourd’hui), A (...)
  • 7 Lees over dit thema het schitterende werk van Nathalie Skowronek, La Shoah de Monsieur Durand, Pari (...)

5Iedereen weet hoe moeilijk de leden van de eerste generatie van overlevenden het hadden om bij hun terugkeer te praten over hun ervaringen in de kampen en alles wat ze hadden meegemaakt. Meer in het algemeen is het ook zo dat ‘men’ over het algemeen niet echt naar hen wilde luisteren, omdat ‘men’ niet meer te veel wilde denken aan de ellende en de verdeeldheid als gevolg van de oorlog. En omdat ze niet wilden dat hun kinderen op hun beurt de moed zouden opgeven, vertelden ze hen liever niet al te veel over die verdwenen Joodse wereld. De tweede generatie slaagde er van haar kant niet werkelijk in een antwoord te krijgen op alle vragen. Ze was immers verlamd door de gebeurtenissen die ze mondjesmaat ontdekte, ook al wilde ze graag meer te weten komen. Het is dus niet verwonderlijk dat Stéphanes vader Arié Mandelbaum, die werd geïnterviewd door Johannes Blum3, slechts een vaag idee had van wat zijn grootouders die in Polen waren gebleven, hadden meegemaakt. Hij had nochtans familieleden ontmoet die zich in New York hadden gevestigd en naar Polen waren gereisd om de plaatsen te bezoeken waar zijn grootouders hadden geleefd. Vreemd genoeg ontdekte hij de deportatie van zijn grootvader toen hij het stripverhaal Maus van Art Spiegelman las. De vader van Arié herkende zijn eigen vader, afkomstig uit Sosnowice, toen hij die bladzijden las4. Was het de bedoeling om de pijnlijkste familiegebeurtenissen op een ‘comfortabele’ afstand te houden? Toch verminderde dit in termen van overdracht op geen enkele wijze het gewicht van de geschiedenis5. De schilderijen van Arié zijn inderdaad doordrenkt van afbeeldingen van de Holocaust. Uit kiesheid zijn ze bedekt me een doorschijnende sluier en wie het onderwerp in detail wil zien, moet heel aandachtig kijken. Niets wordt op een presenteerblaadje aangeboden, maar alles is aanwezig voor wie wil zien en begrijpen. Een gelijkaardige houding vinden we ook bij de films die de tweede generatie produceert. Denken we bijvoorbeeld aan de producties van Chantal Akerman, die zeer goed worden belicht in de documentaire van Marianne Lambert, die alle realisaties van de cineaste schildert en er een testament van maakt6. Deze relatieve ‘afstand’ of ‘vragende machteloosheid’ van de eerste twee generaties ten opzichte van de gebeurtenissen ontketende een aanzienlijk scherpere reactie vanwege de derde generatie. Die ondervond namelijk een onmogelijke ‘drang’ naar beheersing en aanvaarding7 en probeerde de ‘leemten’ in haar geschiedenis op te vullen, de fragmenten actiever op te vissen dan haar voorgangers, op de een of andere wijze en bij stukjes en brokjes het verdwenen universum weer samen te stellen. Een onderdeel van die inspanningen bestond er eveneens in om nauwkeuriger te onderzoeken wat een mens tot een dergelijke genocidaire onderneming drijft. De inspanningen, de verbeelding en het werk van Stéphane Mandelbaum concentreerden zich duidelijk op deze zoektocht.

6In zijn krachtige werk spelen privéleven en artistieke weergave zich gelijktijdig en op gelijke hoogte af. De adrenalinestoten komen in zijn tekeningen en in zijn concrete leven in de marge tot uiting en zijn een aansporing om de contouren en de normen van zijn eigen leven binnen de maatschappij te herzien. Zijn ervaringen worden beschreven in een werk dat in hoofdzaak dienstdoet als persoonlijk dagboek dat blijk geeft van de wil te weten en een waanzinnige drang om vrij te ‘leven’, zonder twijfel om het juk van de Geschiedenis te kunnen afwerpen.

7Waarom lijkt het werk van Stéphane Mandelbaum, in het licht van die conclusie, vandaag belangrijk voor een museum als het Centre Pompidou? Om op die vraag te antwoorden, geven we hier een synthese van de overwegingen van de deelnemers aan het kringgesprek van 27 januari jongstleden in het Joods Museum van België. De deelnemers waren: Anne Montfort, curator van de tentoonstelling van het Centre Pompidou; schilder en dichter Antonio Moyano; Gérard Preszow, producer van de documentaire La Sainteté Stéphane; Zahava Seewald, directeur van de collecties van het Joods Museum van België; en Bruno Benvindo, curator van de tentoonstelling van het Joods Museum van België, die de eer te beurt valt de deelnemers voor te stellen en de gesprekken in te leiden, vertrekkende vanuit de vaststelling dat ‘nog niet alles was gezegd over het oeuvre […], dat er leemtes [waren]’ wat betreft de afbakening en de betekenis van de inhoud van het oeuvre, met dien verstande dat ‘deze eerste aanwinst vanwege een museum voor moderne kunst een belangrijke stap betekende voor de erkenning van het werk’. Het doel van het rondetafelgesprek was dus ‘nieuwe inzichten met betrekking tot dit werk te krijgen, terug te komen op het werk als dusdanig, de biografische aspecten buiten het kader van de discussie te laten en weer te vertrekken vanuit deze beknopte productie […] en de visie van de getuigen en de kunsthistorici tegenover elkaar te plaatsen.’

8Anne Montfort geeft aan dat ze het moeilijk had, toen ze het werk van Stéphane Mandelbaum de eerste keer zag. Er was zoveel over zijn leven gezegd, dat ze er niet in slaagde om ‘het werk los te koppelen van de kunstenaar’. Nadat ze had geprobeerd om afstand te nemen van de biografie, om zijn werk beter te kunnen lezen, stelde ze vast dat het verloren moeite was, dat het ‘intrinsiek verbonden is met zijn leven […], de vorm van een dagboek heeft aangenomen en voortdurend verwijst naar de geschiedenis van de familie’. Vervolgens wijst ze erop dat zij inspeelt op secundaire verwijzingen, meer bepaald verbonden met de films van de jaren 1980 (Bunuel, Cavanni, Oshima, en Pasolini), door het esthetische en politieke concept van de films van die laatsten te ontwikkelen. Ze geeft eveneens commentaar bij de aard en de geschiedenis van het portret van Goebbels dat het Centre Pompidou heeft verworven en dat is opgenomen in de catalogus van de tentoonstelling.

9Antonio Mayenno heeft Stéphane Mandelbaum goed gekend en bevestigt dat je zeker niet moet proberen afstand te nemen van zijn biografie om zijn werk te begrijpen. Voor hem ‘is de dood van Stéphane geen onderdeel van zijn leven, maar van zijn oeuvre. De dood op zich is een ervaring en blijft levendig doorheen zijn werk’. Met betrekking tot de aankoop van de tekening door het Centre Pompidou voegt hij toe dat ‘de uiteenlopende vormen het continue verhaal van de geschiedenis van de hedendaagse kunst is’ en tegelijk geeft hij uiting aan zijn vreugde over het feit dat zijn werk eindelijk de ‘erkenning krijgt waarop zolang werd gewacht […] en over de waardering die hij krijgt door zijn vertrek naar andere horizonten.’ Hij onderstreept dat Stéphane voor hem een enigma blijft en dat je voor ogen moet houden dat ‘het werk onvoltooid bleef’ en hij vertrouwt ons toe dat hij hem met betrekking tot die tekeningen van nazi’s en pornografie ooit vroeg of hij niet beter zijn eigen familie zou schilderen ... Stéphane antwoordde grosso modo: ‘Ooit eens, misschien, maar het is nog te vroeg. Niet nu. »

10Gérard Preszow vertelt hoe hij Stéphane Mandelbaum leerde kennen via Arié, die op zoek was naar een huurappartement voor zijn zoon. En zo nam die laatste voor ruim twee jaar zijn intrek boven hem, in de Vanderschrickstraat 17 in Sint-Gillis. Hij hielp hem bij de voorbereidingen voor zijn eerste tentoonstellingen voor zijn ‘kantelmoment’. Hij tekende non-stop en om tegemoet te komen aan zijn vraag, vertrouwde hij hem dagelijks de tekeningen toe die hij op A4’tjes schetste en die anders in de vuilnisbak zouden belanden. Het was zijn dagboek, dat meteen ook aanleiding gaf tot een ‘verzameling van scraboutchas’ (Brussels voor prutswerk) die essentieel is om de details van zijn leven te kunnen begrijpen en zijn werk vervolledigt. Een mooi overzicht hiervan is opgenomen in de catalogus.

  • 8 Yehiel De-Nur (alias Ka-Tzetnik 135633, of Karol Cetynski), The House of dolls, in het Frans vertaa (...)

11Zahava Seewald wijst er nog eens op dat het Joods Museum van België, samen met het Centre Pompidou, voor het ogenblik de enige publieke instellingen zijn die werken van Stéphane Mandelbaum bezitten en onderstreept dat ze destijds werden aangekocht, omdat ze ‘passen in het kader van de problematiek die het museum interesseert: het Jodendom, de immigratie, het zelfbeeld, de identiteit, de ballingschap, het verdwijnen van families in de herinnering aan de Holocaust, de hedendaagse Joodse moderniteit, het antisemitisme, de religie, de herdenking.’ Met betrekking tot de creatieve context van de periode waarin Stéphane tekende, en meer bepaald de cinematografische context die hij opriep in de periode waarin hij zijn werken creëerde, haalt ze aan dat Shoah van Claude Lanzmann, Bruxelles-Transit van Samy Szingelbaum, Symphonie van Boris Lehman en Comme si c’était hier van Myriam Abramovicz en Esther Hoffenberg toen net waren gereleaset. Vervolgens benadrukt ze hoe belangrijk het is dat de helden van Stéphane boegbeelden zijn: zijn grootvader Salomon, wellicht een van de weinige overlevenden van zijn familie en het belang van het Jiddisch, waarvoor hij een cursus volgde. En dan was er nog de inspiratie uit de pornografie, toen hij zijn schilderij met de titel Rêve d’Auschwitz maakte. De stationsromannetjes uit die tijd waren sadomasochistisch geïnspireerd en bedoeld voor een eerder jonger publiek. En dan was er nog de Franse versie van La Maison de poupées8, die net was verschenen en een enorm succes bleek te zijn.

12Curator Nadège Derderian zat in het publiek, naast Bruno Benvindo van de tentoonstelling in het Joods Museum van België en vroeg aan de deelnemers om te bepalen wat dit oeuvre nog steeds zo actueel maakt. Voor Gérard Preszow ‘springt het in het oog, het heeft een directe impact, los van elke connectie met de kunstgeschiedenis, werpt de vraag van een grafische prikkel weer op […] en bevat eveneens de vraag naar een identiteit, die vandaag alomtegenwoordig is.’ Voor Zahava Seewald is dit een werk van de derde generatie waarvan ‘de genialiteit en de spontaneïteit vreselijk actueel blijven’, net als de thema’s die terug te vinden zijn in het voorbeeld van ‘de “wie ben ik” of de mannelijkheid, die pertinent blijven’. Voor Bruno Benvido ‘heeft hij geanticipeerd op wat ons dagelijks leven of onze horizon is geworden’ en snijdt hij eveneens de thema’s van de provocatie, de reflectie over de grenzen van de voorstelling, de fascinatie voor wat niet kan worden uitgebeeld, de identiteit, de kwestie van de hedendaagse literatuur, de autofictie, het gedroomde leven in contrast met het reële leven [en niet te vergeten] die warboel, die mengelmoes van nazi’s en Joden, die leidt naar een vraagstelling die ook vandaag nog actueel is: wat kun je al dan niet uitbeelden? Al die vragen zijn de onze, hij laat zich niet kooien binnen een categorie, kleurt buiten de lijntjes en dat is heel actueel.’ Antonio Mayenno wees beslist op het feit dat ‘er zeer actuele, nietszeggende werken bestaan en oudere werken die zeer modern kunnen overkomen’, en benadrukte dat je je met Stéphane Mandelbaum nooit verveelt. ‘In de catalogus merkt men bijvoorbeeld het belang van woorden: dat spreekt enorm aan, er zijn achtergrondgeluiden, een boeiende mix van talen.’ Hij bezocht de tentoonstelling in het Centre Pompidou meer dan een keer en stelde vast dat enkel het papier getekend was door de tand des tijds. Het publiek haalde van zijn kant nog andere thema’s aan: de link tussen Stéphane en Congo, zijn politieke standpunten, zijn fascinatie voor Pierre Goldman, voor wapens, voor geweld, de grafische verwevenheid met de Hebreeuwse karkaters, de Armeense genocide. Iedereen was het erover eens dat het werk van Stéphane Mandelbaum dus bijzonder actueel blijft en dat er heel wat thema’s voor onderzoek zijn.

  • 9 Yves Wellens, Épreuve d’artiste, Waterloo, Renaissance du livre, « grand miroir », 2011, p. 165‑170

13We hebben er al op gewezen dat dit werk is van de ‘derde generatie’ dat, zo gezien, per definitie ‘beperkingen heeft’. In tegenstelling tot zijn ouders en grootouders, die het stilzwijgen bewaarden, wilde Stéphane Mandelbaum meer weten, hij wilde doordringen tot de kern van zijn familie en het verdwenen Jiddischland, hij wilde begrijpen en reconstrueren. Deze zoektocht veronderstelde actie, hij moest handelen om op de golflengte van dat verleden te komen. Daarom leerde hij ondermeer Jiddisch of keek hij reikhalzend uit naar een teken van erkenning vanwege zijn grootvader, toen die in 1985 zijn tentoonstelling in de galerij Christine Colmant (Brussel) bezocht9. Hij moest ook proberen te vatten wat de systematische moord op 6 miljoen Joden mogelijk had gemaakt, hoe menselijke wezens hadden kunnen deelnemen aan zo’n vernietigende waanzin. Door creatieve imitatie, door te tekenen, vanuit verschillende invalshoeken in de huid van een ander proberen te kruipen, door een manier voor bevrijding te zoeken bij de moderne ‘onderzoekers van de ziel’ of door in tegendeel weg te zinken in de wereld van gangsters en moordenaars. Er moest eindelijk een reactie komen op dat verleden, niet zozeer om zich te wreken, maar om ten minste aan te tonen dat men bestond, deel uitmaakte van de wereld, er zijn plaats had en dat men zich niets meer zou laten wijsmaken. Stéphane Mandelbaum heeft een poging gedaan om een weg te vinden door op zijn manier de verstikkende stilte en verdrukking te doorbreken.

  • 10 Yves Wellens, ibid., p. 189‑198.
  • 11 Gilles Sebhan, Mandelbaum ou le rêve d’Auschwitz, Bruxelles, Les Impressions nouvelles, 2014, p. 13 (...)

14Achter de ‘identificatiefiguren’ die in de inleiding werden aangehaald, maar ook achter de nazi’s en gangsters, wordt het ‘schrikbeeld’ van de mensheid duidelijk. Net als Icarus, verbrandde Stéphane Mandelbaum zijn vleugels door dit geschonken universum dat hem in zekere zin was ‘opgedrongen’, te verkennen en te onderzoeken. Stond zijn tragische dood in de sterren geschreven? In elk geval was die aangekondigd. Dat blijkt uit het doodsbericht dat hij had verzonnen (opgenomen aan het einde van de catalogus van de tentoonstelling). En dan is er nog de commentaar van Antonio Moyenno waarvan hoger sprake. Als Stéphane Mandelbaum het geweld al niet had afgezworen dan was hij toch minstens overtuigd dat hij er ooit van zou kunnen loskomen. Hij probeerde wel degelijk een zware last van zijn schouders af te schudden. Zou hij daarin zijn geslaagd als hij zijn werk had kunnen voortzetten? Deze vraag heeft natuurlijk geen zin, omdat hij door de weg die hij koos, in een impasse was geraakt en er geen andere uitweg meer bestond. In zijn engagement heeft hij uiteindelijk, net als zovele anderen, zijn eigen noodlot bepaald door zonder ophouden, al dan niet gecontroleerd, te provoceren. Zijn dood, die hij zich herhaaldelijk in werkelijkheid had voorgesteld en getekend10, was een plausibel en voorspeld gevolg van de keuzes die hij gedurende zijn leven maakte. Hij lokte zijn moord uiteindelijk uit, maar in feite was het eerder een indirecte zelfmoord. Zijn vader had goed begrepen dat hij op een bepaald ogenblik het point of no return had uitgelokt: ‘Ik denk dat het kantelmoment er kwam, toen Stéphane Weinbaum in een kelder met een wapen bedreigde om hem bang te maken, omdat die hem zijn deel niet wilde geven. Die dag tekende Stéphane zijn eigen doodsvonnis.’11 Het waanidee waardoor hij was geobsedeerd, is alomtegenwoordig in zijn oeuvre dat ‘na Auschwitz’ – en daar bevinden wij ons op de een of andere manier allemaal – zinvol blijft en meer dan ooit hedendaags en actueel is. Het gevoel van een ‘droste-effect’ overheerst en hij kon er zijn plaats niet vinden en er evenmin overeind blijven. Als de realiteit de fictie overstijgt, is er hoe dan ook geen ontkomen aan. Stéphane Mandelbaum heeft het project gecreëerd om de ‘inwendige’ werkelijkheid die hem beklemde, te peilen en te bepalen. Die strijd was bij voorbaat verloren, maar hij vocht met trots en de etappes komen aan de oppervlakte in een oeuvre dat nu eens helder, dan weer somber blijk geeft van een onweerlegbaar talent en een weergaloze onverschrokkenheid. Een van zijn eigen grafschriften luidde immers: ‘Stéphane Mandelbaum. 1912-1940. Jood, gedood door de nazi’s’.

Haut de page

Notes

1 Voor de lijst met werken en de biografie, bibliografie en filmografie verwijzen we naar de catalogus van de tentoonstelling Stéphane Mandelbaum, Centre Pompidou, Parijs, Dilecta, 2019, die naast de talrijke reproducties bijdragen bevat van Bernard Blistène, Anne Montfort, Gérard Preszow, Choghakate Kazarian, Bruno Jean, Pierre Thoma, en Anne Lemonnier.

2 Zie de talrijke reproducties in de bijdrage van Gérard Preszow in de catalogus van de tentoonstelling.

3 Audiovisuele getuigenis van Arié Mandelbaum, opgenomen door Johannes Blum op 24 februari 2009.

4 Art Spiegelman, Maus, vertelling van een overlevende. En hier begon mijn ellende pas, deel II, Amsterdam, De Bezige Bij, 2009, p. 27-35.

5 Arié Mandelbaum, Matières & Supports/ACA Convergences ‘1711’, gesprek met Gisèle Van Lange, op YouTube, geraadpleegd op 16 augustus 2019.

6 Marianne Lambert, I don’t belong anywhere-le cinéma de Chantal Akerman (Cinéastes d’aujourd’hui), Artémis Production, 2015, 1 h 07.

7 Lees over dit thema het schitterende werk van Nathalie Skowronek, La Shoah de Monsieur Durand, Parijs, Gallimard, 2015, dat de overdracht van de eerste naar de vierde generatie bespreekt. En ook in hetzelfde register, maar met betrekking tot een periode van de Eerste Wereldoorlog, de documentaire van André Dartevelle, Trois journées d’août 1914, in twee delen: Les murs de Dinant en Les villages contre l’oubli, een productie van Dérives, waarin de nakomelingen van slachtoffers in een interview wijzen op de kenmerken van deze overdracht tussen de generaties.

8 Yehiel De-Nur (alias Ka-Tzetnik 135633, of Karol Cetynski), The House of dolls, in het Frans vertaald als La Maison de filles. De roman omschrijft hoe Joodse vrouwen als seksslavinnen werden gebruikt in Auschwitz. Het boek werd nog niet vertaald in het Nederlands.

9 Yves Wellens, Épreuve d’artiste, Waterloo, Renaissance du livre, « grand miroir », 2011, p. 165‑170.

10 Yves Wellens, ibid., p. 189‑198.

11 Gilles Sebhan, Mandelbaum ou le rêve d’Auschwitz, Bruxelles, Les Impressions nouvelles, 2014, p. 130.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Daniel Weyssow, « Kunstgeschiedenis en Holocaust: Stéphane Mandelbaum verovert het Centre Pompidou »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 130 | 2020, 6-13.

Référence électronique

Daniel Weyssow, « Kunstgeschiedenis en Holocaust: Stéphane Mandelbaum verovert het Centre Pompidou »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 130 | 2020, mis en ligne le 25 juillet 2022, consulté le 19 juin 2025. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/8859 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.8859

Haut de page

Auteur

Daniel Weyssow

vzw Auschwitz in Gedachtenis

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search