1In oktober 1984 namen acht Poolse karmelietessen hun intrek in het voormalige theater (Theatergebäude) van Auschwitz, waar tijdens de oorlog het gas Zyklon B werd opgeslagen (volgens andere bronnen waren het de bezittingen die werden geroofd van de gedeporteerden). Ze hadden er zich geïnstalleerd met de goedkeuring van de Poolse Kerk en ook van de communistische autoriteiten. Tijdens het bezoek van Johannes-Paulus II aan de Benelux in mei 1985, werd alles openbaar gemaakt. De vereniging Hulp aan de Kerk in nood publiceerde een traktaat met de titel ‘Uw gift voor de paus’, een uitnodiging om een bijdrage te leveren voor de restauratie van het klooster. In oktober 1985 berichtte de Belgische krant Le Soir over de collecte en ontketende zo de controverse. De raming bedroeg 15 miljoen Belgische frank (Bailly, 1985). In Joodse kringen ontstond meteen verontwaardiging. Dit karmelietessenklooster was onaanvaardbaar voor de wereldwijde Joodse gemeenschap. Voor de Joden was Auschwitz immers uitgegroeid tot het symbool van de Holocaust, het symbool van de uitroeiing van zes miljoen Joden, enkel en alleen omdat ze Jood waren. De oorspronkelijke bedoelingen, namelijk boete doen voor alle misdaden die in Auschwitz waren begaan, waren ongetwijfeld positief en integer, maar de vestiging van de karmelietessen, uitgerekend op die plek, beschouwden de Joden als een kerstening van de Holocaust, als een poging om een christelijke zin te geven aan de zinloosheid en de dood (Suchecky, 1989). Er werd een polemiek gelanceerd. In een poging deze op te lossen vond er een ontmoeting plaats tussen een Joodse delegatie onder leiding van de Franse advocaat Théo Klein en een katholieke onder leiding van kardinaal Albert Decourtray, de aartsbisschop van Lyon. Bij de tweede ontmoeting, in februari 1987, sloten ze een overeenkomst waarin werd bevestigd dat er in Auschwitz en Birkenau geen plaats was voor een permanente godsdienstuitoefening (wat zoveel betekende als dat de karmelietessen moesten vertrekken) en dat er een centrum voor informatie, ontmoeting, dialoog en gebed zou worden gebouwd in Auschwitz, om de realiteit van de Holocaust wereldkundig te maken, omdat de geschiedenis van deze periode gedurende het communistische regime was vervalst. Die projecten moesten binnen de twee jaar klaar zijn, maar de deadline werd niet gehaald. In februari 1989 waren de kloosterlingen nog steeds in het theater en ze gingen door met de inrichting. Bovendien werd er in de loop van de zomer van 1988 een groot kruisbeeld in de tuin van het karmelietessenklooster geplaatst, precies op de plaats waar de Poolse verzetslieden bij het begin van de oorlog werden gefusilleerd.
© Guy Zelis, 2011
2In de loop van de zomer van 1989 brak er een zware crisis uit, terwijl de karmelietessen nog steeds een vaste stek op deze controversiële plek hadden. De Poolse kardinalen Józef Glemp en Franciszek Macharski kozen partij en polemische manifestaties verscherpten de posities van de beide partijen. In september bedaarden de gemoederen als gevolg van de eerste officiële tussenkomst van de Heilige Stoel, die het centrum voor dialoog en gebed, voorzien in de verklaring van februari 1987 goedkeurde. Nu Polen was bevrijd van het communisme konden de bouw van een nieuw karmelietessenklooster en het centrum in 1990 van start gaan, maar ze werden gehinderd door heel wat moeilijkheden, zoals het minutieuze onderzoek van de fondsen en de zoveelste weigering van de kloosterlingen hun woonplaats te verlaten. De paus moest persoonlijk tussenkomen in het geschil. Op 9 april 1993 stuurde hij een brief naar de kloosterlingen met het verzoek te verhuizen naar het nieuwe of hun oorspronkelijke klooster. In juli 1993 verliet de laatste karmelietes het klooster (zie Hebbelinck, 2012 a, aangevuld door Hebbelinck, 2018, deel 1, p. 379‑442).
Demonstratie tegen het karmelietessenklooster van Auschwitz in september 1989, vóór de nuntiatuur in Brussel
© Collection Musée juif de Belgique
3Tijdens de jaren 1985 tot 1993 heeft de zaak van het karmelietenklooster van Auschwitz aangetoond hoe moeilijk de receptie van de Holocaust was. Deze pijnlijke episode voor de relaties tussen Joden en katholieken heeft ertoe geleid dat de Kerk ging nadenken over de Holocaust en maakte een mentaliteitswijziging mogelijk.
4Na de oorlog, tussen 1945 en 1960, werd het stil rond de gebeurtenissen van de Holocaust. De overlevenden zwegen over het drama dat ze hadden meegemaakt. De meesten van hen hadden geen woorden om het onzegbare te beschrijven. Vanaf de jaren 1960 werd de Joodse dimensie van de oorlog steeds meer een inzet (Schreiber, 2002, p. 97). De ommekeer kwam er met het proces dat op 11 april 1961 in Jeruzalem startte tegen Adolf Eichmann, een hoge Duitse functionaris uit de periode van het Derde Rijk, de SS-officier, die zich bezighield met de ‘Joodse aangelegenheden en de evacuatie’ en verantwoordelijk was voor de logistiek en de Endlösung. Het proces was een ware openbaring voor het geweten van de westerlingen die onwetend waren over de eigenheid van de Holocaust (Rota, 2010). Binnen die context reflecteert Vaticaan II over de relaties tussen de Kerk en de Joden en publiceerde in 1965 het eerste document waarin de relaties tussen de Kerk en de Joden in een positief en nieuw daglicht werden voorgesteld: de conciliaire verklaring Nostra Ætate nr. 4 (Hebbelinck, 2012 b). Omdat het geenszins de bedoeling was om de nieuwe relaties te baseren op een historische gebeurtenis, ook al was die bijzonder dramatisch en verontrustend, was er in het document geen sprake van de Holocaust (Nostra Ætate nr. 4, 1967).
Micheline Weinstock, Nathan Weinstock (dir.), Pourquoi le carmel d’Auschwitz? Brussel, ‘Revue de l’Université de Bruxelles’, nr. 3-4, 1990
5Kenmerkend voor de jaren 1970 was dan weer dat de Joden de idee van de specificiteit van de genocide door de nazi’s lieten heropleven. Deze heropleving begon te kiemen naar aanleiding van het proces Eichmann. In de loop van dat decennium ontstond een soort ommezwaai. De deportatie, die aanvankelijk voornamelijk werd gezien als een vorm van verzet, werd hoofdzakelijk een Joodse kwestie. Het symbolische kamp was niet meer langer Buchenwald of Dachau en Auschwitz trad op de voorgrond. In die periode werd in 1975 in Rome het decreet gepubliceerd voor de toepassing van de verklaring van het concilie Nostra Ætate nr. 4, bekend onder de naam Richtlijnen en suggesties voor de toepassing van de concilieverklaring Nostra Ætate. Andermaal repte dit kerkelijke document met geen woord over de kwestie van de Holocaust (zie Commissie voor de religieuze betrekkingen tot het judaïsme, 1975).
- 1 Edith Stein (1891-1942) werd in Breslau, in het Duitse Keizerrijk, als Joodse geboren. Op haar dert (...)
- 2 Kurt Waldheim (1918-2007), voormalig secretaris-generaal van de NAVO, werd in 1986 verkozen tot pre (...)
6Gedurende de jaren 1980 ontwikkelde zich het historisch onderzoek naar de Holocaust op een extreme wijze (explosieve productie van boeken, organisatie van colloquia, ontwikkeling van de historiografie, …). In de loop van het volgende decennium namen de getuigenis- en herinneringsliteratuur de fakkel over. Tegelijk drong zich in het officiële discours het concept van ‘de herinneringsplicht’ op (Ferenczi, 2002; Katan, 2002; Droit, 2007; Ledoux, 2016). In mei 1985 publiceerde de kerkelijke Commissie voor de religieuze betrekkingen met het Jodendom een document over de betrekkingen tot de Joodse wereld: Verklaring over de juiste presentatie van de Joden en het Jodendom in prediking en catechese binnen de rooms-katholieke kerk. Het is de eerste tekst die de uitroeiing van de Joden ter sprake brengt. Onder meer als volgt: ‘De catechese zou ons anderzijds moeten helpen te komen tot begrip van de betekenis voor de joden van de vernietiging gedurende de jaren 1939-1945, en de gevolgen daarvan.’ Deze eerste verwijzing naar de Holocaust zegt niet hoe het geweten van de christenen rekening moet houden met de omvang van deze gebeurtenis, maar verschillende gebeurtenissen zullen de Kerk verplichten om dieper in te gaan op de uitroeiing van de Joden. Niet zozeer de feiten, maar eerder controversen met beetrekking tot het Jodendom, als gevolg van initiatieven vanuit Rome, zullen leiden tot een kentering. We citeren onder andere de zaligverklaring van Edith Stein op 1 mei 19871, de ontvangst van Kurt Waldheim in het Vaticaan op 26 juni 19872 en ook de controverse rond de nonnen die hun intrek namen in het voormalige theater in de onmiddellijke nabijheid van het concentratiekamp van Auschwitz. Al die gebeurtenissen toonden aan dat de christenen dringend moesten gaan nadenken over de Holocaust. Het onbegrip en de misverstanden waren immers altijd geënt op een verschillende beoordeling van deze gebeurtenis.
- 3 De negatieve punten van het document luidden als volgt: de scheiding tussen de Kerk en haar gelovig (...)
7Binnen deze stormachtige context van de betrekkingen tussen Joden en katholieken in de jaren 1980 en 1990 begint de Kerk haar bespiegelingen over de Holocaust. Ze spitsen zich toe op drie domeinen. Het eerste is een nieuwe lezing van de geschiedenis van de betrekkingen van de Kerk met het jodendom en de houding van Rome tijdens de Holocaust. Op 1 september 1987 beloofde paus Johannes-Paulus II dat een ‘fundamenteel document over de Holocaust’ zou worden opgesteld. Dat document – Wij herinneren ons: een beschouwing over de Shoah van 16 april 1998 – kwam er pas elf jaar later. Toen het dan werd gepubliceerd was de Joodse gemeenschap zwaar ontgoocheld3. Toch was het document als boetedoening bedoeld: ‘de katholieke kerk wil uitdrukking geven aan haar grote smart over de fouten van zonen en dochters in alle tijden.’ (Wij herinneren ons, 1998) Dat document is enigszins onlosmakelijk verbonden met het signaal van paus Johannes-Paulus II in de maand maart 2000 in Jeruzalem, toen hij in een spleet van de Westmuur een gebed voor vergeving achterliet dat enkele dagen voordien werd gelezen. Beter dan met woorden heeft hij bij die gelegenheid het berouw van de katholieke Kerk gestalte gegeven.
- 4 In 1987 legde Johannes Paulus II een verband tussen de Holocaust en de speciale roeping van Israël. (...)
8Het conflict van het karmelietessenklooster van Auschwitz was voor de katholieke Kerk tevens een mogelijkheid om zich bewust te worden van een belangrijke theologische inzet. De katholieken waren bereid om te luisteren naar wat Auschwitz betekent voor de Joden. Ze moesten zich bewust worden van de betekenis van de Holocaust voor het christelijke geloof. De Kerk begon nu na te denken over de bijzonderheid van deze gebeurtenis vanuit christelijk oogpunt. In Wij herinneren ons luidt het: ‘Tot slot nodigen we alle mannen en vrouwen van goede wil uit om ernstig na te denken over de betekenis van de Shoah’ De pausen en sommige katholieke theologen hebben in het verleden en ook nu nog gepoogd om de Holocaust een plaats toe te kennen binnen de katholieke theologie. Ze geven een theologische lezing van de gebeurtenis die niet bepaald kon rekenen op de steun van de Joden en zelfs niet van de katholieken. Integendeel!4
Thérèse Hebbelinck, L’affaire du carmel d’Auschwitz, Louvain-la-Neuve, ARCA, 2012
- 5 Document opgesteld onder leiding van de prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer. De beide vo (...)
9De bespiegelingen van de Kerk over het bijzondere karakter van de genocide op de Joden reikten soms verder dan aanvankelijk gedacht. De schok die de Holocaust had veroorzaakt bij de christenen, was een aansporing voor de kerkelijke gezagsdragers om zich aan de vooravond van de eenentwintigste eeuw vragen te stellen over de waarde van het Oude en Nieuwe Testament en over de relaties tussen die beide delen van de christelijke bijbel. In 2001 publiceerde de pauselijke Bijbelcommissie Het Joodse volk en zijn heilige Geschriften in de christelijke Bijbel5. In het voorwoord van dit document bevestigt kardinaal Joseph Ratzinger die stellingen en bevestigt: ‘Bij haar werk kon de Bijbelcommissie het gebeuren van onze tijd niet buiten beschouwing laten: door de schok van de Shoah is ieder vraagstuk [verband tussen de beide Testamenten] in een ander licht komen staan.’ Dit toont aan hoe bepalend de Holocaust was voor de verandering in het discours van de Kerk met betrekking tot het Jodendom en voor de herziening van het traditionele onderwijs.
10In de context van de jaren 1980-1990 – aangetast door de kwestie van het karmelietessenklooster –, ontstond binnen de katholieke Kerk een progressieve vraagstelling met betrekking tot de Holocaust die uitmondt in een reflectie over het belang van de genocide op de Joden. Het resultaat was de vraag om vergiffenis vanwege de Kerk aan de vooravond van het tweede millennium en een nieuw onderzoek naar het verband tussen het Oude en het Nieuwe Testament (zie Hebbelinck, 2018).
11De feiten van de controverse met betrekking tot de kwestie van het karmelietessenklooster van Auschwitz zijn bekend, maar de interne onderhandelingen en de contacten tussen de Franse, Belgische, Poolse en Roemeense Kerk zijn minder bekend. Ons werk over de kwestie van het karmelietessenklooster van Auschwitz, uitgegeven in 2012, is een poging om de basis van de onderhandelingen aan te tonen. We leggen daarbij de klemtoon op de stappen vanwege de katholieke Kerk in verband met het Jodendom. Daarvoor is het belangrijk om de context van de controverse voor ogen te houden die zich in de jaren 1980-1990 afspeelde in Polen, een land dat geleidelijk aan verlost geraakte van het communisme. Er dient ook rekening te worden gehouden met de verschillende standpunten die naar aanleiding hiervan werden ingenomen en die een weerspiegeling zijn van bijzondere gevoeligheden – zowel van Joden als van Polen –.
© Collectie Joods Museum van België
12We moeten drie vragen beantwoorden. In welke zin waren de Belgische en Franse Kerk betrokken bij de oplossing van het conflict? Waarom werd de kwestie van het karmelietessenklooster pas opgelost in 1993, terwijl de Akkoorden van Genève van 1987 het vertrek van de kloosterzusters al vóór 22 februari 1989 hadden vastgelegd? En tot slot: wat bracht de kwestie van het karmelietessenklooster van Auschwitz aan het licht en wat maakte ze mogelijk?
- 6 Als centrum van een zeer uitgesproken Joods activisme, was België nog meer getroffen door de weersl (...)
13Wat de implicatie van de Belgische en Franse Kerk betreft, was België als eerste land op de hoogte van het bestaan van een klooster in Auschwitz (cfr. het artikel dat is verschenen in de krant Le Soir). Pater Georges Passelecq, secretaris van de Nationale Commissie voor de Betrekkingen met het Jodendom (CNCJ), bracht de Centrale Belgische Israëlische Consistorie evenals het Bisschoppelijke Comité voor de Betrekkingen met het Jodendom (CERJ) in Frankrijk op de hoogte. Frankrijk neem al snel over. Zo is het bijvoorbeeld kardinaal Lustiger die zijn collega, kardinaal Danneels, uitnodigt om deel te nemen aan de onderhandelingen in Genève. Gedurende de periode waarbinnen de Akkoorden van Genève in de praktijk werden gebracht, namen de Franse onderhandelaars het voortouw. Pater Jean Dujardin, die destijds secretaris was van het comité CERJ, verdient bijzondere aandacht. Hij stond permanent in contact met Rome en Polen om te pogen vooruitgang te boeken bij de onderhandelingen en de werken van het nieuwe karmelietessenklooster en het centrum. Hij hield zijn Belgische collega Georges Passelecq op de hoogte van de onderhandelingen en vroeg hem om op zijn beurt verslag uit te brengen over de situatie in België die geregeld veel spanningen kende binnen de Joodse gemeenschap6. Hij spoorde hem aan om de kalmte te bewaren binnen het land, zodat het verloop van de onderhandelingen niet werd gestoord. Buiten het aspect van de onderhandelingen moest men ook rekening houden met de eisen en demonstraties, voornamelijk uit Joodse hoek, waarmee voornamelijk België te kampen had. Het was een weerspiegeling van een toenemende malaise binnen de Joodse gemeenschap wegens de vertraging bij de omzetting van de Akkoorden van Genève. De Joodse en christelijke onderhandelaars bevonden zich op de achtergrond ten opzichte van de demonstraties en het negatieve discours dat steeds luider klonk tijdens de controverse. Omdat ze hadden begrepen dat discretie primordiaal was voor een serene oplossing van het conflict, aangezien elke demonstratie aanleiding kon geven tot een vertraging van de onderhandelingen en antisemitische gevoelens kon opwekken in Polen, werkten ze samen om de houding in Polen, maar evengoed in Frankrijk en België, in positieve zin te stimuleren.
© Guy Zelis, 2011
- 7 Dubbelzinnigheden met betrekking tot het statuut van de plaats die is erkend als UNESCO-Werelderfgo (...)
- 8 Dit akkoord werd dwingend vanaf het ogenblik waarop het werd geratificeerd door de bevoegde instant (...)
14De kwestie van het karmelietessenklooster geraakte pas na vele jaren opgelost. Hoewel de Akkoorden van Genève een oplossing voorzagen voor februari 1989, verlieten de nonnen het klooster pas in april 1993. Een van hen bleef echter nog tot in juli op post. Er zijn verschillende redenen waarom het zo lang duurde. Eerst is er de Verklaring van Genève II, die tegenstrijdigheden bevatte die niet meteen waren opgevallen7. Daardoor was er maandenlang verwarring in Polen. Een andere kwestie was de bevoegdheid van de ondertekenaars van het akkoord. Waren de handtekeningen van de bisschoppen bindend voor de Kerk? Moest deze laatste de effectieve verplaatsing van de kloosterlingen naar een ander karmelietessenklooster realiseren8? De kwestie van de bevoegde autoriteit om het vertrek van de nonnen te eisen was complex. Ze droeg er eveneens toe bij dat de toepassing van de akkoorden vertraging opliep (Hebbelinck, 2012 a, p. 32-33). Een derde factor die de vertraging in de verhuizing van de kloosterzusters verklaart, heeft betrekking op de aarzeling van bepaalde kringen binnen de Kerk. De katholieke Kerk is geen monolithisch blok. Je vond er katholieken en bisschoppen die zich met hart en ziel inzetten voor de oplossing van het conflict. Er waren echter ook tegenstanders, vooral terug te vinden bij een deel van de Poolse Kerk. Deze tendens dwarsboomde de vlotte oplossing van het conflict. Rome gaf anderzijds bij wijlen ook blijk van ambiguïteit. Bepaalde instanties (congregatie voor de religieuze orden en staatssecretariaat) waren bevoegd om een bijdrage te leveren aan de oplossing van het conflict, maar ze bleven op de achtergrond. Dat de zaak van het karmelietessenklooster zoveel vertraging opliep, kan met name worden verklaard door de tegenkantingen binnen de Poolse Kerk en door de traagheid van de Kerk, die te lang wachtte om het vertrek van de nonnen te eisen. Door deze controverse worden we geconfronteerd met verschillende types van ‘Kerken’, die met een verschillend ritme evolueerden (Hebbelinck, 2012 a, p. 104-107, 141-142). Tot slot zorgden administratieve en financiële kwesties voor een vertraging bij de toepassing van de Akkoorden van Genève. De tijdrovende zoektocht naar fondsen voor de nieuwe gebouwen en de problemen bij het verwerven van terreinen verklaren eveneens de verdaging van de Akkoorden van Genève (Hebbelinck, 2012 a, p. 83‑89).
- 9 Markus Pardes – voorzitter van het ‘Belgische CRIF’ (of het CCJOB) op het ogenblik van de controver (...)
15Niettegenstaande de talrijke moeilijkheden bij de toepassing van Genève II kende de kwestie van het karmelietessenklooster een positieve afloop. Deze polemiek plaatste talrijke elementen op de voorgrond. Joden en katholieken bleken een zeer uiteenlopende opvatting over de dood te hebben. Zo stond ook de symboliek van de site van Auschwitz centraal en de kwestie van het karmelietessenklooster toonde aan hoe belangrijk die plek in de herinnering van de Joden en die van de Polen was. Tijdens de onderhandelingen moest hiermee rekening worden gehouden. De kwestie van het karmelietessenklooster was ook een belangrijke etappe in de relaties tussen de Kerk en het Jodendom, die officieel werden aangeknoopt na Vaticaan II. Dit conflict had deze dialoog voorgoed onmogelijk kunnen maken, maar de oplossing ervan was daarvoor een belangrijke stap in de richting van de verzoening. Het was de eerste keer dat Joden en christenen samen aan tafel gingen zitten om te onderhandelen en een oplossing te vinden. Het was ook de eerste keer dat een akkoord werd getekend en toegepast, ook al kostte het tijd9… Bovendien gaf de controverse aan de verschillende onderhandelaars de mogelijkheid om elkaar te leren kennen en er ontstond een ware vriendschap tussen hen. Positieve gevolgen werden ook in Polen duidelijk. Zo was er meer bepaald de oprichting van een centrum voor dialoog en gebed in Auschwitz (Centre for Dialogue and Prayer). De activiteiten hiervan breiden zich uit en beantwoorden steeds vaker aan de verwachtingen, uitgedrukt in de Verklaring van Genève II, namelijk dat de dialoog tussen Joden en christenen moet worden gestimuleerd, dat er over de Holocaust moet worden gedebatteerd en over de martelingen van het Poolse volk en de strijd tegen de banalisering van Holocaust (Hebbelinck, 2012 a, p. 113‑115).
- 10 De paus ging die weg ook. Aanvankelijk was hij voorstander van het karmelietessenklooster. Meer nog (...)
- 11 Het is belangrijk om vast te stellen dat verschillende nonnen van Auschwitz die hadden geweigerd om (...)
16De kwestie van het karmelietessenklooster van Auschwitz was voor velen een kans om hun visie op de feiten te herzien. De houding van de katholieke onderhandelaars in België en Frankrijk is hiervan een treffend bewijs. Daar waar ze aanvankelijk enkel medelijden hadden, toonden ze nu effectief begrip voor de Holocaust. Om de eisen van de Joden te begrijpen was medelijden onvoldoende, maar moesten ze werkelijk begrijpen wat Auschwitz betekent voor de Joodse gemeenschap overal ter wereld10. Niet alle geesten evolueerden echter in dezelfde richting. In Polen bleven heel wat karmelietessen, de provinciaal van de karmelietessen en de hulpbisschop van Krakow, monseigneur Kazimierz Gorny, onverbiddelijke tegenstanders van de akkoorden11.
17Tenslotte was het conflict rond het karmelietessenklooster een aanzet voor de katholieke Kerk om na te denken over de Holocaust. Nadat ze hadden geluisterd naar wat Auschwitz werkelijk betekent voor de Joden, bezon de katholieke Kerk zich over het belang van de Holocaust voor het christelijke geloof en over de eigen verantwoordelijkheid voor de gebeurtenissen.
18‘De kwestie van het karmelietessenklooster van Auschwitz […] had de dialoog die katholieken en Joden als gevolg van het Tweede Vaticaans Concilie waren aangegaan, meteen in de kiem kunnen smoren. Op een of andere manier heeft dit feit beide partijen gedwongen om de gebeurtenissen tijdens de Holocaust dieper te peilen en daarbij ook rekening te houden met het specifieke leed van het Poolse volk tijdens de oorlog. Deze bewustwording was essentieel voor de contacten van de katholieken met het Joodse volk.’ (Dujardin, in Hebbelinck, 2012 a, p. 5) Dit citaat van Jean Dujardin in het voorwoord van ons werk vat goed de betekenis van de controverse van het karmelietessenklooster in de betrekkingen tussen Joden en katholieken in de periode na Vaticaan II samen. Deze periode bleef niet onopgemerkt, maar was doorslaggevend voor de betrekkingen tussen de Kerk en de Joden. Het werd duidelijk hoezeer de nieuwe houding van de Kerk met betrekking tot de Joden, ingeluid door Nostra Ætate nr. 4, niet beperkt kon blijven tot woorden, maar dat er vooral concrete daden moesten volgen als blijk van het nieuwe ‘onderwijs van de achting’ vanwege de Kerk ten opzichte van het Joodse volk.