Design van het Derde Rijk: de nazi’s als marketeers avant la lettre
Résumé
EXPO: In september 2019, exact honderd jaar na het lidmaatschap van Adolf Hitler tot de Deutsche Arbeiter Partei, presenteerde het Design Museum Den Bosch de tentoonstelling ‘Design van het Derde Rijk’.
Texte intégral
1De expo liep van 8 september 2019 tot 1 maart 2020 en trok 125.000 bezoekers, meer dan drie keer het gemiddelde bezoek. Directeur Timo de Rijk wist goed genoeg dat hiermee zowel interesse als afschuw hoge toppen zouden scheren. De beeldende en bindende attractiviteit van het nationaalsocialisme was sinds 1945 gewist uit de designgeschiedenis. De twaalf jaren van naziterreur waren zo pijnlijk dat zelfs 75 jaar na de feiten de representatie van de verleidingskunst en -kunde nog steeds bijzonder gevoelig ligt. Je mag je terecht de vraag stellen of in het licht van zoveel geweld en leed je aandacht mag schenken aan esthetiek en design uit die periode. Trivialiseert zo’n insteek de Holocaust? Of nog erger, openen we hiermee de doos van Pandora voor opkomend extremisme? Het zijn allemaal vragen die werden gesteld, voorbereid en beantwoord in het licht van deze expo. De bezoekerservaring was alvast uniek, want tot op heden is er geen enkel ander museum dat de moed heeft gehad om de tentoonstelling integraal over te nemen. De uitzonderlijke objecten keerden terug naar hun archieven om mogelijks weer voor enkele decennia het daglicht te mijden.
2In de grote inkomhal van het Design Museum trekken de golvende lijnen van de Volkswagen kever onmiddellijk de aandacht. Het is een voorbode van de waaier aan bijzonder unieke objecten, publicaties, affiches, meubilair, gebruiksvoorwerpen, uniformen, vlaggen, radio’s en zo veel meer. De enorme diversiteit aan objecten toont hoe doorgedreven de aandacht was voor productdesign, typografie, vormgeving en grafiek in die periode. De tentoonstelling neemt zijn aanvang met een cruciale inleidende tekst. Hitlers Derde Rijk werd gekenmerkt door het ultieme kwaad en deze serieuze aandacht voor en analyse van het design in het Derde Rijk is dan ook op geen enkele manier een poging tot nuancering van het kwaad. Integendeel zeggen de curatoren: het wegmoffelen van dit aspect van de nazisamenleving leidt tot een gebrekkig begrip van hoe het nationaalsocialisme werd vermarkt, hoe het de Duitse Volksgemeinschaft net smeedde, hoe het de emoties bespeelde. Met veel aandacht voor details krijg je inzicht in hoe vormgeving werd ingezet om een ‘zuiverheid’ na te streven, om zorgvuldig een wij tegenover een zij te plaatsen. Als introductie tot de grote zaal met objecten wordt er een film vertoond, die de aandacht vestigt op de overvloedig aanwezige designelementen in de massa’s aan propaganda. Daarbij richt men zich op de evidente symbolen zoals het ontstaan van de swastika (of het hakenkruis), maar ook op de minder gekende elementen zoals de Neumann CMV3 condensatormicrofoon. Die microfoon, die men door zijn vormgeving in de volksmond de ‘Hitler-fles’ noemde, is inderdaad te zien op elke gefilmde toespraak van Hitler en andere prominente nazi’s. Verder in de tentoonstelling staat dan een uitzonderlijke radioversterker voor een fabriekshal, met centraal erop een tandwiel met daarin een swastika, het logo van het Deutsche Arbeitsfront (DAF). Het is een strak vormgegeven toestel om een grote groep van arbeiders te bereiken met een beperkt aantal binnenlandse zenders. De nieuwe techniek van het zenden en ontvangen toont de verstrengeling van esthetiek en efficiëntie, om maximaal het referentiekader van de massa te beïnvloeden. De gehele tentoonstelling toont dan ook een voortdurende dualiteit tussen ‘othering’ en ‘belonging’, tussen het creëren van een sterke zij versus wij. Tegenover een klein lucifersdoosje met daarop de leuze Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer ligt de gele Jodenster. De grandeur van het Arische ras in de vormgeving staat tegenover de publicaties omtrent ‘ontaarde kunst’, zoals het dadaïsme. De strakke architecturale lijnen van Albert Speers overheidsgebouwen in Berlijn resoneren met de getrokken lijnen op de kaart van Warschau, waar het joodse getto moest komen, en nog veel meer met de dodelijke efficiëntie waarmee de plannen voor de gaskamers van Auschwitz werden getekend. Design werd ingezet om de ‘andere’ te dehumaniseren. Design werd ingezet om de eigen groep te verheerlijken. Het zijn twee kanten van dezelfde medaille. In een heel zorgvuldig evenwicht leer je en ervaar je hoe de massa werd bespeeld, hoe een groepsdenken werd gecreëerd. Het maakt duidelijk dat vele Duitsers in het nationaalsocialisme mee stapten op basis van de centrifugale kracht van de pracht en praal van het wij en de walging en afschuw van het zij. Vormgeving was cruciaal in de opbouw van zulk referentiekader, de nieuwe orde en die nieuwe Volksgemeinschaft waartoe men wou behoren.
3De unieke verzameling aan objecten en beelden wordt telkens ingeleid door een thematische tekst en verdiept door een handige audiogids die allerhande extra informatie geeft. Ook naast de tentoonstelling zelf werd een breed publieksaanbod uitwerkt van rondleidingen, museumlessen en lezingen over ‘schuldig design’, ‘wij en zij’, ‘de ontwerpers van nazi-Duitsland’, ‘politiek en verleiding’ enzovoort. De makers van de expo waren zich terdege bewust van de gevoeligheid van de thematiek, balanceerden de presentatie en bespraken ook hun aanpak met de Joodse gemeenschap als klankbord. Wat niet wegneemt dat er ongetwijfeld mensen zijn die zo’n representatie ongepast vinden. De expo komt dan ook dicht tegen onszelf. Soms sta je met verwondering en bewondering te kijken naar bepaalde objecten en dan komt het weer heel hard binnen als je beseft welke context dit mee mogelijk heeft gemaakt. Hoe een gedachteloze bewondering voor een bepaalde esthetiek ook een andere en gruwelijke kant kent. Meermaals maak je de koppeling met vandaag en hoe vormgeving ook ons huidig referentiekader beïnvloedt en bepaalde groepen gaat binden aan symbolen en dergelijke meer. Hoezeer je daar ook vandaag eigenlijk niet kritisch genoeg tegenover kan staan. De sterkte van de expo is dat ze aantoont dat de ‘cumulatieve radicalisering’ gedurende het nazibewind niet het resultaat was van enkele doorgeslagen mad or bad figuren, maar wel van listige beïnvloedingprocessen die via doordacht design inwerkten op aantrekking en afstoting binnen de gemeenschap. Minder sterk gerepresenteerd is de analyse van de effecten en psychologische impact die het design had op de Duitse bevolking. Het is zeker indirect aanwezig, maar kon naar mijn aanvoelen nog meer geëxpliciteerd worden. Natuurlijk is de expo gemaakt door een Design Museum en geen Holocaust- of oorlogsmuseum. Dat maakt dat de focus meer ligt op productdesign en minder op de diepgaandere analyse. Maar dit werd meer dan goed gemaakt door een breed publieksprogramma van historici en experten, dat de unieke verzameling nog beter in context plaatste. De makers van de expo kunnen terecht trots zijn op hun moed en op de verwezenlijking van zo’n gedurfde onderneming, die in bepaalde landen vandaag onmogelijk zou zijn, waaronder het land waar de meeste objecten van afkomstig zijn. Het toont dat design op zich een geen neutraal gegeven is en dat de nazi’s absoluut de kunst van het vermarkten van hun referentiekader bijzonder goed in de vingers hadden.
Table des illustrations
Crédits | © Design Museum Den Bosch |
---|---|
URL | http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9349/img-1.jpg |
Fichier | image/jpeg, 1,9M |
Crédits | © Design Museum Den Bosch |
URL | http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9349/img-2.jpg |
Fichier | image/jpeg, 304k |
Crédits | © Design Museum Den Bosch |
URL | http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9349/img-3.jpg |
Fichier | image/jpeg, 313k |
Pour citer cet article
Référence papier
Christophe Busch, « Design van het Derde Rijk: de nazi’s als marketeers avant la lettre », Témoigner. Entre histoire et mémoire, 131 | 2020, 5-7.
Référence électronique
Christophe Busch, « Design van het Derde Rijk: de nazi’s als marketeers avant la lettre », Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 131 | 2020, mis en ligne le 05 décembre 2022, consulté le 08 novembre 2024. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/9349 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.9349
Haut de pageDroits d’auteur
Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Haut de page