• 1 Byrnes, Deirdre, ‘Remembering at the Margins: Trauma, Memory Practices and the Recovery of Marginal (...)

1Soms kan men een fenomeen beter beschrijven aan de hand van een beeld dan van een omstandige begripsbepaling. Wat betekende repressieve psychopolitiek in de communistische Duitse Democratische Republiek tijdens de jaren zeventig en tachtig van de 20^e eeuw? In de vroege ochtend een klop op de deur van een klein appartement in het oosten van Berlijn; twee mannen in regenjassen die de bewoner kil-beleefd vragen mee te komen (‘Kommen Sie bitte mit zur Klärung eines Sachverhalts’)1; een desoriënterende rit van enkele uren in een grijs geblindeerd busje; en dan detentie in een gevangenis die in feite slechts een half uurtje rijden van de plaats van aanhouding ligt. Vervolgens: isolatie in een kale cel; slaapdeprivatie door het veelvuldig ontsteken van de lampen in de cel tijdens de nacht en het luidruchtig openen en sluiten van het kijkluikje in de stalen deur; vernedering door de noodgedwongen onderwerping aan de macht van de bewakers en het langzaam wegdeemsteren van elke vorm van individualiteit, gesymboliseerd door het versleten felblauwe trainingspak dat elke gedetineerde moet aantrekken; en eindeloze verhoren door een ondervrager (de enige gesprekspartner in weken of maanden) die zich soms vriendelijk toont, soms stilzwijgend, soms dreigend. In het Engels klinkt de sequentie ritmischer: disorientation – isolation – deprivation – humiliation – interrogation.

• 2 Michels, Moritz & Wieser, Martin‚ ‘From Hohenschönhausen to Guantanamo Bay: Psychology’s Role in th (...)

2Deze set van technieken paste het Oost-Duitse Ministerie voor Staatsveiligheid, beter bekend als de Stasi, het schild en zwaard van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, meticuleus en meedogenloos toe in haar gevangenis Hohenschönhausen in het noordoosten van Berlijn. De organisatie zelf sprak over operatieve psychologie. De directe doelstelling van al deze inspanningen was de productie van bekentenissen; wie verdacht werd van dissidentie of (hulp aan) Republikflucht werd opgepakt, opgesloten en vervolgens dusdanig ‘behandeld’ dat uiteindelijk een bekentenis van schuld volgde. Die plaveide de weg naar een ogenschijnlijk legitieme veroordeling en straf, de veroordeelde had immers bekend, de illusie van de rechtsstaat kon gehandhaafd blijven. Epicentrum van deze bekentenisproductie was de Stasi-gevangenis Hohenschönhausen. Hohenschönhausen was een centraal zenuwknooppunt in een alomtegenwoordig en (letterlijk en figuurlijk) ongezien surveillancesysteem, een panoptisch toezicht op miljoenen burgers dat werd uitgevoerd door een politiemacht die op haar hoogtepunt in de grauwe jaren 1980 ongeveer 91.000 medewerkers en 180.000 informanten telde.2

• 3 Traverso, Enzo, ‘Ballingen van het verleden’, Nexus 69, 2015, p. 51.

3Vandaag is de oude Stasigevangenis een herinneringsplaats en een museum. Bezoekers krijgen er toelichting bij de psychopolitieke technieken die de Stasi er in de praktijk bracht. Naast het vertellen van de geschiedenis van de gevangenis wil het museum ook een politieke boodschap uitdragen. Die omvat niet alleen een anticommunistisch en antitotalitair geïnspireerde aanklacht tegen het DDR-regime, maar ook een oproep tot het onderschrijven van de waarden van de liberale democratie. Met deze boodschap sluit het museum aan bij een culturele trend die sinds het begin van de jaren 1990 de geschiedenis van de liberale democratie kenschetst als een seculiere theodicee:3 na een eeuw vol geweld en het leren van lessen uit de horror van de totalitaire ervaring kon de liberale orde, bij monde van Francis Fukuyama, het einde van de geschiedenis afkondigen.

• 4 MacMillan, Margaret, The uses and abuses of history, Londen: Profile, 2010.
• 5 Van Alstein, Maarten, ‘Leren uit de geschiedenis?’, in M. Verplancke e.a. (eds.), Vroeger gaat niet (...)

4Het verbaast niet dat meer dan één historicus zich sceptisch heeft uitgelaten over dat einde van de geschiedenis. Maar ook de ambitie om uit het gewelddadige verleden ‘actualiserende’ politieke en morele lessen te trekken wordt door menig vakhistoricus met een zekere argwaan bekeken. Nu zijn er inderdaad risico’s verbonden aan het inzetten van de geschiedenis voor actuele doeleinden. Eenzijdige moraliseringen en instrumentaliseringen van de geschiedenis kennen een lange en infame geschiedenis.4 Toch gooien we de deur voor het leren uit het verleden best niet al te abrupt dicht. Op voorwaarde dat het op een historisch en pedagogisch adequate manier gebeurt, vallen er wel degelijk actueel relevante zaken te leren uit de geschiedenis. Hoe dat best gebeurt, is niet alleen interessant vanuit theoretisch perspectief. Tal van historische musea zoeken vandaag naar goede manieren om de geschiedenis actueel relevant te maken. Het vraagstuk verschijnt ook prominent op de radar van breed opgezette pedagogische projecten zoals herinneringseducatie.5

• 6 Voor een analyse van dit stedelijke landschap zie Cocroft, Wayne & Schofield, John, ‘Hohenschönhaus (...)
• 7 Byrnes, ‘Remembering’, p. 456; Cocroft & Schofield, ‘Hohenschönhausen,‘ p. 73.

6De voormalige Stasigevangenis ligt in de Oost-Berlijnse wijk Hohenschönhausen. Decennialang werd die wijk door de Oost-Duitse autoriteiten afgesloten als een Sperrbezirk, een verbotene Stadtteil. Gewone staatsonderdanen hadden er niets te zoeken. Het was een blinde vlek in het stedelijke landschap, een witte zone op de kaarten van de stad. Aanvankelijk werd de wijk afgeschermd met een houten omheining. Later werd dat een muur, en vanaf de jaren 1970 bouwde men anonieme appartementsblokken om het district aan het oog te onttrekken.6 In de wijk waren naast de gevangenis tal van administratieve gebouwen en winkels van de Stasi gevestigd. Recht tegenover de hoofdingang van de gevangenis was bijvoorbeeld een atelier gevestigd waar de veiligheidsdienst zijn brede spectrum aan spionage- en surveillancetechnieken ontwikkelde, van afluisterapparaten en verborgen camera’s tot valse paspoorten. In de jaren 1980 werd in dit blok ook een computerunit geïnstalleerd. Bedoeling was om de massale hoeveelheden data, die de Stasi tot dan toe in papieren dossiers en op steekfiches bijgehouden had, digitaal op te slaan en te analyseren.7 Door het ineenstorten van het regime in 1989 zou de Stasi de schier oneindige panoptische mogelijkheden van de digitale surveillantie nooit ten volle kunnen exploiteren.

• 8 Beth Stein, Mary, ‘Narratives of Stasi Detention: Memory and History at the Berlin-Hohenschönhausen (...)

7Hohenschönhausen werd als gevangenis kort na de inname van Berlijn in 1945 geopend door de Sovjetautoriteiten. Die bezetten toen de oostelijke sector van de stad. In de jaren onmiddellijk na de oorlog stond het complex als Speziallager 3 in voor de voorlopige detentie van personen die bestemd waren voor transit naar de Sovjet-Unie. Vanaf 1951 nam de Stasi het centrum in handen.8 Hohenschönhausen werd de hoofdgevangenis voor gedetineerden die hun proces afwachtten.

• 9 Michels & Wieser‚ ‘From Hohenschönhausen to Guantanamo Bay’, p. 43-61.

9De operatieve psychologie kwam in de DDR in zwang na enkele decennia waarin de politiediensten vooral fysiek geweld gebruikt hadden – shocks, slagen, extreem lange verhoren. Dit fysieke geweld werd na 1960 steeds minder toegepast, onder meer omdat het regime het draagvlak bij de bevolking niet wilde hypothekeren door openlijk burgers te terroriseren en te folteren. Daarom ging men op zoek naar andere middelen om te vervolgen en te onderdrukken, middelen die even effectief maar minder zichtbaar waren. Hoewel de Stasi tot het einde van haar schrikbewind fysiek geweld zou blijven gebruiken, vond er steeds meer een verschuiving plaats van fysiek naar psychologisch geweld. De Stasihogeschool in Potsdam kreeg de opdracht om dat soort geweld theoretisch te onderbouwen. Aandacht ging naar technieken om informanten te rekruteren, in kaart te brengen welke onderdanen ‘negatieve’ of ‘vijandige’ attitudes vertoonden, dissidente samenwerking te ondermijnen, en gedetineerden te ondervragen. Door psychologische technieken in stelling te brengen wilde men het surveilleren en manipuleren van het gedrag van onderdanen systematiseren. Uiteindelijk lijkt de wetenschappelijke onderbouw van de operatieve psychologie veeleer op casuïstiek dan op een rigoureuze kwantitatieve methodiek te hebben gesteund. Sommige auteurs spreken daarom van een pseudowetenschap. Moritz Michels en Martin Wieser onderlijnen echter dat deze vaststelling niet mag afdoen aan het gegeven dat de psychologen in dienst van de Stasi wel degelijk de betrachting hadden wetenschappelijk bezig te zijn en de inzichten van hun wetenschap te operationaliseren voor de praktijk.9

• 10 Beth Stein, ‘Narratives of Stasi Detention’, p. 236.
• 11 Ik bezocht het museum op 15 oktober 2018; de rondleiding die ik volgde werd gegeven door een profes (...)

12Wie vandaag door de gebouwen van het voormalige detentiecentrum zou wandelen zonder voorkennis te hebben van de operatieve psychologie die de Stasi er in de praktijk bracht, wordt in feite door weinig in het bijzonder getroffen. Hohenschönhausen zou een gewone gevangenis kunnen zijn.10 Lange gangen met versleten vloerbedekking, stalen deuren, sobere cellen met een schrale inrichting, gaas van staaldraad boven de trapopeningen. De musealisering van de celgebouwen is sober gehouden. Men toont de gebouwen nagenoeg zoals ze in 1989 aangetroffen werden. Er zijn zo goed als geen infopanelen of multimediale displays te vinden, met uitzondering van de oude bedden en afgeleefde lavabo’s in de cellen zijn er amper objecten te zien, en de museale enscenering is minimalistisch gehouden. Om te vermijden dat mensen de site zouden bezoeken zonder kennis op te doen over de trauma’s veroorzaakt door de operatieve psychologie van de Stasi, verplicht het museum bezoekers om een introductiefilm te bekijken en, belangrijk, een rondleiding met een gids te volgen. Vandaag worden die rondleidingen steeds vaker door professionele gidsen gegeven11, maar typisch voor Hohenschönhausen is dat gidsbeurten ook door voormalige gedetineerden verzorgd worden. In de cellen en verhoorkamers krijgen bezoekers het confronterende verhaal van de Stasipraktijken van detentie en ondervraging te horen. Doordat die verhalen op de plekken zelf verteld worden en, in de gevallen waarin de rondleiding door een voormalige gedetineerde verzorgd wordt, in de vorm van een doorleefde getuigenis, kan een bezoek aan Hohenschönhausen bijzonder beklijvend zijn. Dat is ook de bedoeling van het museum. Men wil bezoekers niet alleen een cognitieve maar ook een lichamelijke ervaring bezorgen.

• 12 Jones, Sara, ‘Staging Battlefields: Media, Authenticity and Politics in the Museum of Communism (Pr (...)
• 13 Jones, ‘Staging Battlefields’, p. 98-99.
• 14 Kirchick, James, Het einde van Europa. Dictators, demagogen en de komst van donkere tijden, Houten: (...)

14In de memory studies wordt die dimensie geconceptualiseerd aan de hand van het begrip ‘prothetische’ herinnering. Door bezoekers op een herinneringsplaats het gewelddadige verleden niet alleen cognitief maar ook ‘lichamelijk’ te laten ervaren, hopen musea dat hun historische verhaal aan kracht wint doordat bezoekers dat in hun geheugen opslaan als een ‘eigen en doorleefde herinnering’, hoewel ze die geschiedenis uiteraard niet persoonlijk hebben meegemaakt.12 De politieke relevantie van deze ‘nieuwe’ herinneringen schuilt erin dat ze een impact kunnen hebben op de politieke attitudes van bezoekers. Dat maakt dat museale technieken die bij bezoekers een lichamelijke en ‘authentieke’ beleving oproepen bijzonder in trek zijn bij musea en herinneringsplaatsen die een politieke boodschap willen overdragen. In niet weinig musea in het voormalige Oostblok is dat een anticommunistische, antiautoritaire of antitotalitaire boodschap. Deze politiek-educatieve boodschap heeft in voormalige communistische dictaturen vaak ook een uitgesproken actuele inzet, met name doordat die gekaderd wordt binnen een proces van democratische transitie.13 Recent zien we in landen als Hongarije ook dat de geschiedenis van het communisme geïnstrumentaliseerd wordt in functie van een nieuwe nationaal-populistische politiek.14

• 15 Beth Stein, ‘Narratives of Stasi Detention’, p. 232 en 240. Deirdre Byrnes geeft in haar artikel ov (...)

15Op deze wijze weerspiegelen de boodschappen die op herinneringssites overgedragen worden niet alleen het verleden maar ook het politieke heden. In Hohenschönhausen staan de voormalige gedetineerden centraal in deze dubbele beweging van het overdragen van een traumatische herinnering en het inzetten op politieke educatie. Als gids brengen zij beklemmende getuigenissen over aanhouding, gevangenschap en ondervraging. Zo ervaren bezoekers de geschiedenis van de Oost-Duitse politieke repressie vanuit een slachtofferperspectief. Zoals Mary Beth Stein opmerkt in haar analyse van Hohenschönhausen, maken de gidsen het contrast tussen het communistische verleden en het democratische heden van Duitsland het meest expliciet aan het einde van de rondleiding, wanneer het museale draaiboek het belang van vrijheid en mensenrechten beklemtoont en bezoekers herinnerd worden aan het systeem dat de bijzondere detentiepraktijken in Hohenschönhausen mogelijk maakte: de communistische dictatuur van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands en de gewelddadige repressie in het kader van een totalitaire maatschappij.15

• 16 Byrnes, ‘Remembering at the Margins’, p. 461-462.

16In de literatuur worden soms vraagtekens geplaatst bij het werken met getuigen als memoriale en/of museale techniek. Vanuit historisch oogpunt wordt bijvoorbeeld opgemerkt dat herinneringen en verhalen over het verleden evolueren met het verstrijken van de jaren, terwijl veel bezoekers getuigenissen net als heel ‘authentiek’ ervaren. Vanuit moreel-politiek en educatief perspectief wordt dan weer gesuggereerd dat de politieke boodschappen van getuigen die zelf de terreur moesten ondergaan weinig ruimte laten voor reflectie bij de bezoekers, en moeilijk in vraag te stellen of te contesteren zijn. Er is ook de kritiek dat veel bezoekers de politieke agenda van een historisch museum makkelijk over het hoofd zien wanneer ze zich op een oprecht menselijk en emotioneel niveau geconnecteerd voelen met een ooggetuige.16

• 17 Ibid., p. 456, 459 en 466 (mijn vertaling).

17Er is echter ook een andere lezing mogelijk van de getuigenissen door voormalige gedetineerden in Hohenschönhausen. Mary Beth Stein suggereert bijvoorbeeld dat de persoonlijke verhalen van ooggetuigen aan het licht brengen wat anders niet gezien kan worden: de onzichtbare littekens en psychische verwondingen die heel eigen zijn aan het verhaal van voormalige gedetineerden. Praten over hun traumatische ervaringen en hun herstel van trauma stelt getuigen volgens Beth Stein ook in staat om hun verhaal over historische onrechtvaardigheid in het heden aanwezig te houden. Volgens Deirdre Byrnes is Hohenschönhausen bovendien een plaats waar stemmen die in de DDR gemarginaliseerd en tot stilzwijgen veroordeeld werden nu tot expressie kunnen komen. Hoewel ze als slachtofferverhalen in zekere zin eenzijdig zijn, bieden deze stemmen, die zich laten horen op het snijvlak tussen persoonlijke getuigenis en politieke herinnering, krachtige en heldere verhalen over het leven in de DDR. Hoezeer het narratief en de performance ook gecontroleerd en gechoreografeerd worden, toch volbrengen de ooggetuigen volgens Byrnes een ‘belangrijke herinneringsarbeid, die het trauma naar boven haalt om het te verwerken en controle te herwinnen over het verleden, om opnieuw autonomie op te eisen, om hun stem in ere te herstellen’.17

• 18 Ibid., p. 456-457.
• 19 Jones, ‘Staging Battlefields’, p. 105.

18Toen Hohenschönhausen in 2000 overheidssteun kreeg, werd aan die steun een opdracht gekoppeld. Het museum diende taken op te nemen zoals historisch onderzoek, informatievoorziening door tentoonstellingen, evenementen en publicaties, en bewustmaking over de praktijken van politieke vervolging en repressie in de DDR.18 Hohenschönhausen vertaalde die opdracht door naast een museaal narratief (dat de klemtoon legt op de repressietechnieken van de Stasi) ook een politiek-educatieve boodschap te ontwikkelen. Die uitgesproken anticommunistische en prodemocratische boodschap werd vooral uitgewerkt in secundaire museale media zoals boeken en brochures19 en minder in de museale presentatie zelf. Die werd, op een inleidende film na, vrij sober gehouden.

• 20 Byrnes, ‘Remembering at the Margins’, p. 457.

19Het museum bleek erg succesvol. Waar de voormalige Stasi-gevangenis in 1994 3.000 bezoekers trok, waren dat er in 2016 455.000.20 Onder de bezoekers werden de afgelopen twee decennia vooral buitenlandse toeristen en Duitsers uit de voormalige Bondsrepubliek geteld. Voormalige onderdanen van de DDR bleken de plek veel minder te bezoeken. Dat heeft er wellicht mee te maken dat tal van Ossis het narratief van het museum als ‘West-Duits’ en geringschattend ten aanzien van ‘hun’ verleden ervoeren, onder meer omdat het in hun ogen de DDR te eenzijdig voorstelt als een ‘Stasiland’. Het museum kreeg ook het verwijt dat het zich te veel engageerde in politieke propaganda tegen radicaal-linkse partijen zoals ‘Die Linke’, die in de jaren 1990 en nadien aan populariteit wonnen in het oosten van Duitsland. Niet verwonderlijk stoorden ook voormalige medewerkers van de Stasi zich. Enkelen onder hen trokken van tijd tot tijd zelfs naar het museum om er rondleidingen door voormalige gedetineerden te verstoren. In 2006 daagden een tweehonderdtal voormalige Stasi-agenten op met luidsprekers om te protesteren tegen de representatie van de DDR als een meedogenloze dictatuur.

• 21 Beth Stein, ‘Narratives of Stasi Detention’, p. 233-234; Byrnes, ‘Remembering at the Margins’, p. 4 (...)

21Net als andere memoriale sites in Berlijn groeide Hohenschönhausen zo uit tot een bevochten herinneringssite, een plaats van contestatie.21

• 22 Jones, ‘Staging Battlefields’, p. 108-109.

22Op zich is de keuze van een historisch museum om een duidelijke politieke (antidictatoriale en prodemocratische) boodschap uit te dragen legitiem (en vaak ook wenselijk). Dat neemt echter de vraag niet weg hoe die boodschap in de praktijk concreet uitgewerkt wordt en welke effecten ze ressorteert bij verschillende geledingen van het doelpubliek. In de specifieke (Oost-)Duitse context, waar het narratief van het museum op contestatie is gestoten, is deze vraag niet irrelevant. Dat voormalige Stasi-agenten zich verzetten tegen de museale representatie in Hohenschönhausen valt te verwachten. Maar wat als het museum er niet in slaagt bepaalde groepen te bereiken, zoals voormalige onderdanen van de DDR en hun kinderen die dader noch slachtoffer waren en van wie de herinneringen vooral focussen op het familiale en het sociale, veeleer dan op het politieke?22

• 23 Ibid., p. 107.

23Een voorlopige conclusie: politieke educatie en democratische burgerschapsvorming hebben een belangrijke en legitieme plaats op memoriale sites als Hohenschönhausen. Maar het is wel van belang hoe die educatie in de praktijk concreet vorm krijgt. Hohenschönhausen biedt wat dat betreft geen eenduidig beeld. Enerzijds is er de uitgesproken politieke boodschap. Die heeft de afgelopen twee decennia regelmatig controverse en contestatie opgeroepen in de Duitse nationale context. Anderzijds lijkt het museum in de museale presentatie te vermijden dat die boodschap tussen de bezoeker en diens ervaring van de memoriale site geplaatst wordt; de presentatie zelf is sober en vooral gericht op de geschiedenis van detentie en repressie.23 Dit alles wijst op het bijzonder moeilijke en delicate evenwicht dat Hohenschönhausen, net als andere memoriale musea, moet zoeken tussen geschiedenis, herinnering en actuele (politieke) relevantie.

• 24 Maarten Van Alstein, ‘Leren uit de geschiedenis?’, p. 71-82.

24De afgelopen jaren is dit evenwichtsprobleem ook onderwerp geweest van academisch debat. Uit die complexe debatten komt een normatieve stelregel naar voren die van waarde kan blijken voor historische musea. Om op een historisch verantwoorde manier ‘te leren uit het verleden’, zo luidt die stelregel, is het van belang dat historische musea hun hedendaagse doelstellingen niet te zwaar laten doorwegen ten nadele van het stimuleren van begrip van het complexe verleden. Zo dreigen ze de blik op de (onvermijdelijk weerbarstige en meerstemmige) geschiedenis immers te verengen en zetten ze de deur open voor het eenzijdig instrumentaliseren van de geschiedenis. Een andere aanpak lijkt daarom gewenst. Die benadering vertrekt steeds van het meerstemmige verleden zelf. Wie kennis en inzicht opdoet in de complexiteit van de geschiedenis, vindt tal van aanknopingspunten die kunnen aanzetten tot historische vergelijkingen en kritische reflecties over hedendaagse vraagstukken.24

• 25 Michels & Wieser‚ ‘From Hohenschönhausen to Guantanamo Bay’, p. 56 (mijn vertaling).

25Een voorbeeld van deze benadering is een studie van Moritz Michels en Martin Wieser, die de operatieve psychologie van de Stasi vergelijken met hedendaagse vormen van ondervragings- en manipulatietechnieken, zoals de ‘enhanced interrogation techniques’ (‘verbeterde ondervragingstechnieken’) die de CIA met behulp van psychologen ontwikkelde na 9/11. Deze vergelijkende analyse (die zowel gelijkenissen als verschillen in kaart brengt) zet de auteurs aan tot kritische beschouwingen over ‘geïnstitutionaliseerde toepassingen van technieken van psychologische marteling’, alsook over de discursieve strategieën die ter rechtvaardiging van deze vormen van toegepaste psychologie worden ingeroepen.25

• 26 Diamond, Larry, ‘The Road to Digital Unfreedom: The Threat of Postmodern Totalitarianism’, Journal (...)

29De afgelopen jaren hebben steeds meer kritische waarnemers gewezen op de technieken die internetbedrijven toepassen om ons online-gedrag te sturen. De inspanningen van deze bedrijven worden vooral gedreven door de eisen van hun businessmodellen, die steunen op het verkopen van advertenties en het commercialiseren van de toegang tot gebruikersdata. Omdat het in dat licht imperatief is zoveel mogelijk data over gebruikers te genereren, moeten die gebruikers zo lang mogelijk op sociale media en in de digitale sfeer gehouden worden. Dat gebeurt niet met dwang, maar wel met een spectrum aan technieken van verleiding tot mogelijke verslaving. In zijn essay The Road to Digital Unfreedom lijst Larry Diamond een aantal van deze technieken op. Een eerste, op zich vrij onschuldige, is het creëren van de illusie van keuze, terwijl de informatieverstrekker het menu van opties strak in de hand houdt; een tactiek die Diamond bestempelt als ‘a crucial pathway to manipulation’. Ten tweede functioneren sociale media, digitale apps en games zoals de slotmachines die de casino’s in Las Vegas bevolken. Ze creëren aandachtsverslaving volgens het principe van de ‘intermittent variable rewards’ die, zoals aangetoond door psychologisch onderzoek, bijzonder addictief – en dus, zo merkt Diamond op, bijzonder lucratief – zijn.26

• 27 Snyder, Timothy, ‘What Turing Told Us About the Digital Threat to a Human Future’, New York Review (...)

30Timothy Snyder schrijft in bijzonder scherpe en krachtige termen over hoe dit mechanisme vandaag wordt toegepast in de digitale sfeer, alsook over de politieke consequenties die deze toepassingen kunnen hebben. Snyder ziet inzichten uit de behaviouristische psychologie, die aantoonde dat dieren de controle over hun mentale functies verloren wanneer ze soms beloond werden voor een actie, maar niet altijd, niet nooit, en ook niet voorspelbaar, nu op grote schaal toegepast worden door internetbedrijven. Dat bestempelt hij als een praktijk van dehumanisering: ‘onder het mom van propaganda over geluk, hebben sommige van onze psychologen de digitale wezens voorzien van een wapen tegen het denken. Wanneer we denken, combineren we, op een onvoorspelbare manier en in samenwerking met anderen, verschillende mentale stijlen.’ De digitale technieken die nu opgang maken, resulteren in het uitschakelen van dit soort denken. De ‘digitale wezens’ waar Snyder over schrijft, zijn de algoritmen en bots die ons leiden in onze tochten doorheen cyberspace: deze wezens ‘komen binnen via onze ogen, razen vrij snel en ruw langs de frontale cortex, op weg naar de meer reptielachtige delen van het brein (…).’ Niet alleen zorgen deze digitale wezens er voor dat onze acties gecoördineerd worden met de voorkeuren van commerciële bedrijven, ze isoleren ons ook: ‘het behavioristische opzet van hardware en software designers vandaag is om mensen uit de driedimensionale ruimte te trekken, en in de tweedimensionale isolatie die behavioristische technieken mogelijk maakt: neergeslagen ogen; gekromde nek, schouders en rug; en geblokkeerde oren.’27

• 28 Diamond, ‘The Road to Digital Unfreedom’, p. 23 en Snyder, ‘What Turing Told Us’. Zie ook: Timothy (...)

31De mechanismen die Diamond en Snyder beschrijven worden momenteel vooral ingezet voor commerciële en marketing doeleinden: om de homo consumens te manipuleren en winsten de hoogte in te drijven. De afgelopen jaren werd echter duidelijk dat deze psycho-digitale technieken ook politieke toepassingen hebben gekregen en nuttige middelen zijn gebleken in een uitdijend digitaal psychopolitiek instrumentarium. Zowel de Amerikaanse verkiezingen van 2016 als het Brexit-referendum baarden opzien door de pogingen van verschillende actoren om informatiestromen op sociale media te manipuleren en zo attitudes en stemvoorkeuren te beïnvloeden. Ook hier, aldus Snyder, werden de menselijke kwetsbaarheden succesvol gevoed door de ‘digitale wezens’.28

• 29 Arendt, Hannah, Totalitarisme, Amsterdam: Boom, 2005 (1^e ed. 1951).
• 30 Diamond, ‘The Road to Digital Unfreedom’, p. 23-24 (mijn vertaling).

32In een laatste stap kunnen we deze bespiegelingen over de inzet en de effecten van psychopolitieke technieken nog verder doortrekken. Wanneer Snyder schrijft dat ‘digitale wezens’ ons isoleren en aliëneren, brengt dat op een akelige manier een gedachte van Hannah Arendt in herinnering. Volgens haar was het in samenlevingen waarin individuele verlatenheid, ontworteling en atomisering opgang maakten, dat het totalitarisme mogelijk werd.29 Van deze gedachte is het maar een kleine sprong naar de analyse van Larry Diamond, die verontrust wordt door de mogelijkheid dat het niet langer privébedrijven maar ook repressief ingestelde overheden zouden zijn die gebruikersdata verzamelen en integreren om onderdanen op een omvattende manier te profileren en te monitoren. Als we terugdenken aan de Stasi die in de jaren tachtig begon met het installeren van een unit voor digitaal databeheer in het gebouw tegenover de Hohenschönhausen-gevangenis, kunnen we zonder al te veel omwegen stellen dat de Stasi, mocht ze nog bestaan, in de digitale sfeer vooral een gigantisch arsenaal aan surveillantie- en manipulatietechnieken zou zien: de ultieme droom van dictatoriale of totalitaire geheime politiediensten om een alziende blik te ontwikkelen. De operatieve psychologie en repressieve psychopolitieke technieken van de Stasi verschijnen daarmee in een ander licht. ‘We are entering a truly Orwellian world’, schrijft Larry Diamond, die het ook heeft over de mogelijkheid van een ‘postmodern totalitarisme’. Of en hoe dat alles vorm zal krijgen, zal de toekomst moeten uitwijzen. De afgelopen jaren bleek in elk geval dat verschillende overheden begonnen zijn met het verkennen van de panoptische winsten die big data en artificial intelligence in zich dragen. Larry Diamond wijst onder meer naar de experimenten die momenteel in China opgezet worden. Stem- en gezichtsherkenningstechnologie, internetsurveillantie, AI en big databeheer worden daar gekoppeld aan een ‘sociaal krediet scoresysteem’ dat alle onderdanen opvolgt en categoriseert in termen van politieke en sociale betrouwbaarheid. Diamond schrijft: ‘Wie crimineel of antisociaal gedrag vermijdt (…), kan genieten van de vruchten van een snel moderniserende samenleving. Wie het systeem in vraag stelt (of uitdaagt), zal daarvan de harde consequenties dragen. Niet noodzakelijk door gearresteerd te worden, want dat hoeft niet. Wel door niet langer te kunnen reizen, een goede school te vinden voor de kinderen, of het land te kunnen verlaten’.30