Navigation – Plan du site

AccueilNuméros131LibrairieDavid Cesarani. “Endlösung. Het l...

Librairie

David Cesarani. “Endlösung. Het lot van de Joden 1933‑1949

Fabian Van Samang
p. 141-142
Référence(s) :

David Cesarani. Endlösung. Het lot van de Joden 1933‑1949. Amsterdam en Antwerpen: Uitgeverij Atlas Contact, 2018, 1056 p.

Texte intégral

David Cesarani. Endlösung

David Cesarani. Endlösung

1Nooit eerder werd de Holocaust zo grondig onderzocht en onderwezen als vandaag – en toch blijft de kloof tussen de wetenschappelijke inzichten en de kennis over dit thema bij het brede publiek bijzonder diep. Met die gedachte opent de Britse historicus David Cesarani zijn lijvige monografie over de Holocaust, die hij de titel Final Solution. The fate of the Jews 1933-1949 gaf. Het werk was nog in voorbereiding toen de auteur ziek werd en (in oktober 2015) overleed. Het werd postuum voltooid en uitgegeven onder leiding van de gerenommeerde geschiedvorser Richard Evans en Andras Bereznay. In 2018 werd het in een Nederlandse vertaling van Ton Zwaan bij Uitgeverij Atlas/Contact gepubliceerd als ‘Endlösung. Het lot van de Joden 1933‑1949.’

2‘Endlösung’ is zonder meer een meesterwerk, al was het maar door zijn monumentaliteit. Op iets meer dan duizend bladzijden beschrijft Cesarani de opkomst en de machtsovername van de NSDAP en het anti-Joodse beleid dat de partij sinds 1933 voerde. Zich beroepend op uitgebreid historisch onderzoek, en tot leven gewekt door tal van bekende en recent ontsloten egodocumenten, schetst de auteur de achtergronden, het verloop en de gevolgen van de Reichskristallnacht, de moordpartijen door Einsatzgruppen in Polen, de invasie van de Duitse troepen in Oost-Europa en de Sovjet-Unie en de culminatie van het anti-Joodse beleid in de ‘Endlösung’ in de herfst van 1941. De drie laatste hoofdstukken behandelen de Jodenuitroeiing in de laatste oorlogsjaren, met extra aandacht voor de vernietigingskampen en de houding die de Westerse geallieerden aannamen ten aanzien van de binnenlopende berichten over de catastrofe. Wie veronderstelde dat de omvang van het werk een aanwijzing zou zijn voor eindeloos uitgesponnen verhalen en overbodige petite histoire, vergist zich schromelijk. Integendeel, het is opmerkelijk hoe de auteur bijvoorbeeld de persoonlijke achtergrond van de ‘Führer’ beperkt tot één hoofdstuk en de Nacht van de Lange Messen of de annexatie van Bohemen en Moravië door nazi-Duitsland tot één alinea. ‘Endlösung’ is een beknopte, vloeiend geschreven en uitvoerig gedocumenteerde studie, waarin inzicht, overzicht en gedetailleerde diepgang elkaar perfect in evenwicht houden.

3‘Endlösung’ is tevens een meesterlijk werk omdat het de schijnwerpers richt op enkele facetten van de Shoah die tot op heden onderbelicht zijn gebleven. Zo brengt het werk nuances en grijstinten aan die men in heel wat andere studies niet terugvindt. Ten eerste wijst Cesarani er op dat het antisemitisme weliswaar het ideologische kader was waarin de Holocaust plaatsvond, maar in talloze individuele gevallen niet de enige en vaak niet de belangrijkste drijfveer was voor anti-Joods geweld. De Duitse inval in Hongarije in maart 1944 en de uitroeiing van de Hongaarse Joden ‘werden niet alleen voortgedreven door antisemitisme,’ schrijft hij, net zomin als de anti-Joodse acties aan het Oostfront of de dodenmarsen uitsluitend door antisemitisme zouden zijn ingegeven (p. 794, 452 en 847). Evenzeer speelden hebzucht, opportunisme, interne rivaliteiten en allerhande onvoorziene crises een rol. Bijgevolg (en ten tweede) relativeert Cesarani ook het gecentraliseerde besluitvormingsproces, de vanuit Berlijn verstuurde genocidale bevelen die door anderen vanuit antisemitisch ressentiment zouden zijn uitgevoerd. De maatregelen waren daarentegen onhandig geïmproviseerd, betoogt de auteur. Ze waren ‘warrig, contradictoir, halfbakken en gewoonlijk van tijdelijke aard’ en het beleid reflecteerde ‘inconsistentie, improvisatie, incompetentie en pure onmenselijkheid (…) ten opzichte van de Joden’ (p. 98 en 852). Ten derde breekt ‘Endlösung’ met het zwart-wit beeld van ‘de dader’ versus ‘het slachtoffer’, maar besteedt het de nodige aandacht aan de verhoudingen tussen Joodse gemeenschappen onderling en hun reactie op de maatregelen waar hun geloofsgenoten het slachtoffer van werden. In Italië was meer dan dertig procent van de Joodse mannen jonger dan 26 lid van Mussolini’s fascistische partij; Duitse nationalistische Joden bepleitten na de machtsovername (1933) loyauteit aan het regime, Britse en Amerikaanse Joodse verenigingen spraken zich uit tegen een boycot van Duitsland, Franse Joden lobbyden tegen de immigratie van Duitse Joden, en in Joods-zionistische kringen kon hier en daar sympathie worden aangetroffen voor de Neurenbergse rassenwetten. ‘Slechts weinig Joodse leiders achtten een gezamenlijke internationale inspanning noodzakelijk en nog minder waren bereid daarin aanzienlijke fondsen te investeren,’ aldus Cesarani (p. 118-119). Ten vierde vestigt de auteur de aandacht van de lezer op de talloze seksuele excessen, als onmenselijk pendant van de nationaalsocialistische ideologie en het daaraan gekoppelde politieke beleid van bezetting en verdrukking. Hij citeert de dagboekpassages en de getuigenverklaringen, waarin beschreven wordt hoe ‘Joden gedwongen [werden] hun broek naar beneden te doen en elkaars lichamen op een zekere plaats te slaan en te ranselen,’ hoe ‘Duitsers goedgeklede Joodse vrouwen hadden gedwongen de baarden van Joden af te snijden en het haar op te eten. Ze dwongen geschoren Joden ook om Joodse meisjes te kussen’ (p. 304); hij haalt het ‘onbeschrijfelijke offer’ van Abraham Cytryns zus aan, die haar lichaam aan ‘een bepaalde man’ verkocht, opdat haar moeder zou worden vrijgelaten – tevergeefs (p. 649). Ook in de kampen liepen ‘vrouwen voortdurend het risico van seksueel gekleurd geweld. Het afscheren van het lichaamshaar was de eerste aanranding: SS’ers keken altijd naar vrouwen in de doucheruimten (…). In extreme gevallen boden vrouwen seks aan in ruil voor voedsel, kledingstukken of bescherming door barak- of blokoudsten die een zekere macht hadden’ (p. 751).

4Hoewel ‘Endlösung’ een ‘integrale geschiedenis’ is, zoals de auteur het zelf noemt, waarin daders, slachtoffers en omstanders een plaats krijgen, ligt de nadruk ontegensprekelijk op de Joodse slachtoffers. Daarnaast doet Cesarani een poging de traditionele afbakeningen te doorbreken. ‘Het is ook de bedoeling te komen tot een herijking en herziening van de traditionele begrippen en periodisering die tot op heden reconstructies van de Holocaust hebben gekenmerkt,’ schrijft hij in de inleiding. Daarom vertrekt het werk van een origineel tijdskader. Het eindigt niet in 1945, met de bevrijding van de kampen of de capitulatie van nazi-Duitsland, maar vier jaar later, in 1949. Die conceptuele aanpak is echter wat ongelukkig. Het focussen op de onmiddellijke naoorlogse geschiedenis kan dan wel legitiem en interessant zijn, de rechte lijn die de auteur trekt van de nazivervolgingen en de Holocaust tot de detentie van gemigreerde Joden op Cyprus door de Britse autoriteiten en de anti-Joodse pogroms in Polen is op zijn minst problematisch. Want de slachtoffergroep mag dan al een element van continuïteit zijn, de actoren, de historische context, de relevante motieven en de finaliteit zijn beslist factoren van discontinuïteit en verschil. Die randbemerking doet echter geen afbreuk aan de intrinsieke kwaliteiten van een studie die ongetwijfeld binnen afzienbare tijd het statuut van een vlot leesbaar en accuraat standaardwerk zal verwerven.

Haut de page

Table des illustrations

Titre David Cesarani. Endlösung
URL http://journals.openedition.org/temoigner/docannexe/image/9584/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 338k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Fabian Van Samang, « David Cesarani. “Endlösung. Het lot van de Joden 1933‑1949 »Témoigner. Entre histoire et mémoire, 131 | 2020, 141-142.

Référence électronique

Fabian Van Samang, « David Cesarani. “Endlösung. Het lot van de Joden 1933‑1949 »Témoigner. Entre histoire et mémoire [En ligne], 131 | 2020, mis en ligne le 05 décembre 2022, consulté le 08 novembre 2025. URL : http://journals.openedition.org/temoigner/9584 ; DOI : https://doi.org/10.4000/temoigner.9584

Haut de page

Auteur

Fabian Van Samang

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search